IT در خدمت آموزش پزشکی
تکفا - مقدمه: دکتر عباس فروتن، پزشک و متخصص فیزیولوژی و استادیار دانشگاه شهید بهشتی است. اما به غیر از تدریس، دل‌مشغولی دیگری هم دارد. او در این دانشگاه، مرکزی را با عنوان «مرکز آموزش از راه دور» ایجاد کرده و روی بحث دانشگاه مجازی کار می‌کند و در این زمینه به تجربیات ارزشمندی دست یافته است.
خبرنگار تکفا در گفت و گویی با دکتر فروتن، فرصت‌ها و موانع آموزش از راه دور و نقش انفورماتیک و IT در علم پزشکی را به بحث گذاشته است که در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
آقای دکتر، ضمن معرفی خود بگویید چه شد که به مبحث آموزش از راه دور علاقه‌مند شدید؟
من، عباس فروتن، پزشک و متخصص فیزیولوژی و استادیار دانشگاه شهید بهشتی هستم و مدتی نزدیک به یک سال و نیم است که «مرکز آموزش از راه دور» را در این دانشگاه راه‌اندازی کرده و در آن، به بررسی شیوه‌های بهینه‌سازی کلاس درس با استفاده از امکانات IT مشغول هستم.
سابقه توجه و علاقه‌مندی من به مسأله نقش IT در پزشکی به دوران جنگ تحمیلی برمی‌گردد. در آن زمان، به کار آموزش در بیمارستان‌های صحرایی، همراه با اطلاع‌رسانی سریع و دقیق می‌پرداختیم. پس از پایان جنگ، تجارب ارزنده‌ای که به دست آمده بود، منجر به راه‌اندازی و تأسیس واحدی در دانشگاه شهید بهشتی با عنوان "طب حوادث" شد.
وارد کردن مطالب گردآوری شده برای این واحد درسی به کامپیوتر و سپس آشنایی با محیط وب و پایگاه‌های داده، یک تحول فکری در من ایجاد کرد و بحث دانشگاه مجازی، از آنجا که موجب صرفه‌جویی در زمان می‌شود و کاربرد مؤثری دارد، توجه مرا جلب کرد.
در این مدت، چه فعالیت‌هایی در زمینه‌ی آموزش مجازی و آشناسازی دانشجویان و استادان با این موضوع انجام داده‌اید؟
ابتدا باید بگوییم که ما به دنبال بهینه‌سازی کلاس درس مجهز به کامپیوتر بوده‌ایم، نه ایجاد کلاس‌های درس کاملاً مجازی. یعنی سعی داریم کلاس‌هایی را تدارک ببینیم که به امکانات روزآمد جهت تدریس مجهز باشند. به همین منظور یکی از دروس روتین را با امکاناتی که تهیه شده، هم به شکل ارتباط اینترنتی و راه دور و هم به صورت کلاس عادی برگزار کردیم که به تجربیات عملی مفیدی دست یافتیم.
استادان، معمولاً در زمینه چگونگی طراحی دوره، گذاشتن آن روی وب، ارزش‌یابی و اجرای گروه‌های سیستمی سؤالات و ابهاماتی داشتند. بنابراین، در مدت یک سال، بیش از 200 نفر از استادان مورد آموزش قرار گرفتند و موفق شدیم به آنان در طراحی یک نمونه‌ی درسی و قرار دادن آن روی وب کمک کنیم.
در همین زمینه، حدود 200 نفر از دانشجویان پزشکی، 40 نفر از رزیدنت‌های خارجی، 21 نفر از دانشجویان دکترای فیزیولوژی، 6 نفر از دانشجویان مهندسی پزشکی و 12 نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد پرستاری آموزش دیده‌اند.
از سوی دیگر سمینارهای مختلفی نیز به منظور بسترسازی برگزار شده است.
در همین راستا 18 کارگاه آموزشی نیز به صورت کلاس برگزار شد و پس از آن نظرسنجی به عمل آمده از دانشجویان و استادان شرکت‌کننده در این کارگاه‌ها، حاکی از علاقه‌ی زیاد آنان به موضوع بود. این نظرسنجی‌ها، همچنین بیانگر آن است که برگزاری این دوره‌ها باید در قالب علمی و فرم کنترل شده باشد که طبعاً منجر به جهش و تحولی در آینده‌ی کشور خواهد شد. در غیر این صورت با دوره‌های کم‌ارزش و غیرقابل اعتماد مواجه خواهیم شد که باعث دفع افراد علاقه‌مند به وب می‌شود.
اشاره کردید به این مسأله که هدف آن، راه‌اندازی کلاس کاملاً مجازی نبوده است. از برگزاری این دوره‌ها، علاوه بر بهینه‌سازی آموزش در کلاس‌ها، چه اهدافی را دنبال می‌کنید.
ما دنبال این هستیم که روابط اجتماعی در دانشگاه بین دانشجو و استاد حفظ شود؛ زیرا وجود کلاس و بحث‌هایی که در آن شکل می‌گیرد، خود از عوامل مهم دیگر ورود استاد و دانشجو به صحن دانشگاه است. در مورد مسئله‌ی تعلیم و تربیت، در مورد تعلیم ممکن است تا حدی در سیستم کاملاً مجازی شکل بگیرد ولی در مورد بخش تربیت دسترسی به اهداف تربیتی تنها در محیط فیزیکی کلاس درس میسر است.
در این روش، امکان یادگیری استاد وجود دارد. مثلاً وقتی دانشجویان در حال بررسی یک موضوع خاص هستند، استاد در همان زمان می‌تواند دو صفحه بعد را از روی اینترنت مطالعه و اطلاعاتش را ب روز کند و سپس پاسخ دانشجویان را بدهد. بنابراین ساختار کلاس هم حفظ خواهد شد. از سوی دیگر، به کارگیری تجهیزات پیشرفته در کلاس‌ها - همچون صفحه‌نمایشگر به جای تخته سیاه یا وایت‌برد - ضمن حفظ ماهیت کلاس، امکانات بهتری برای تدریس در اختیار استاد قرار می‌دهد.
دانشجویان ابتدا در این سیستم سردرگم هستند؛ ولی پس از مدتی، با همکاری و کندوکاوهای متعدد کار تئوری را در گروه‌های 2 یا 3 نفره به خوبی فرا می‌گیرند و این تمرین برای ورود به مبحث دانشگاه مجازی است. در این روش، شما عواملی در اختیار دارید که در کلاس‌های درس معمول در اختیارتان نبود. این عوامل موجب می‌شود که یادگیری شیرین و عمیق شود و خستگی به حداقل برسد.
عامل مهم در این روش، خاصیت Interactivity یا تعاملی بودن کلاس و درس است. در این حالت، استاد فاقد هر گونه جزوه و کتاب بوده و همه چیز، به صورت ساختار و نقشه دوره، در اختیار دانشجوست. بنابراین، دانشجو بخش به بخش جلو می‌رود و استاد فقط راهنمایی و رفع اشکال می‌کند.
خاصیت تعاملی بودن ارایه‌ی دروس موجب می‌شود که افراد، به دلخواه و با سرعت و مدل‌های مختلف یادگیری به پیش بروند و به طبع، هر فرد اشکالاتی دارد که دیگران ندارند و فقط برای او توضیح داده می‌شود.
بد نیست به تشریح بعضی از روش‌هایی که در این دوره‌ها به کار می‌گیرید، بپردازید.
ما یک سری از درس‌ها را با سایر دانشگاه‌های خارج از کشور Link می‌کنیم و از اطلاعات موجود آنان استفاده می‌نماییم. مثلاً عکس‌های رادیوگرافی همراه با نوع بیماری و معالجه‌ی آن از سایت دانشگاه Emory.edu در اختیار دانشجویان قرار می‌گیرد و دانشجویان از ترم دوم یعنی از همان نخستین سال ورود به دانشگاه، کار عملی انجام می‌دهند و این موجب تقویت انگیزه‌ی آنان می‌شود. کار گروهی در این سیستم انجام می‌شود و رعایت استانداردها در کلاس درس پزشکی کاملاً رعایت شده است. ما با کمک Webcam و یا تصویربرداری و ذخیره‌ی آن در بانک اطلاعاتی میزان روابط بین گروه‌ها، دانشجویان و استادان را اندازه‌گیری می‌کنیم. مسأله‌ی قابل ذکر دیگر اینکه 60 درصد نمره‌ی دانشجویان مربوط به تکالیفی است که طی دوره انجام می‌دهند و از طریق کامپیوتر انجام می‌دهند، 10 درصد مربوط به حضور و فعالیت در کلاس است و 30 درصد بقیه مربوط به امتحان نهایی است که این موجب جلوگیری از درس‌خواندن در شب امتحان شده و باعث افزایش عمق یادگیری خواهد شد.
آیا نرم‌افزار مربوطه طبق سفارش شما نوشته شده است؟
در بررسی‌ها پی بردیم که نرم‌افزار وجود دارد، ولی نکات و ایده‌های آموزشی که روان‌شناسان مطرح می‌کنند در آن موجود نیست. بنابراین برنامه‌ای را با کمک برنامه‌نویسان به طور گام به گام طراحی و پیاده کردیم. در واقع، نکته‌ی مهم این است که بتوانیم کلاس را طوری اداره کنیم که بدانیم دانشجو در کلاس چه فعالیتی می‌کند و احساس حضور در کلاس درس هم حفظ شود، تا بتواند نیازهایمان را برآورده کند و سپس دانشجو در خارج از کلاس درس وارد دوره شده و تکالیف فردی خود را تکمیل و ارسال می‌نماید.
پس در حقیقت نرم‌افزار مذکور به صورت یک واحد کمک‌آموزشی عمل می‌کند؟
در واقع ما این روش را Computer Assistant Classroom می‌نامیم. نکته مهم در روش، این است که در ارتباط با دانشجو، احساس حضور در کلاس درس حفظ شود. ما در انتهای هر فصل یا صفحه، سؤالاتی قرار داده‌ایم که دانشجو برای عبور از آن فصل باید به آن پاسخ دهد و ما به شکل Online بر آن نظارت می‌کنیم و به درصد و نوع پاسخ‌های اشتباه پی می‌بریم. این امر به طراحی‌های بعدی ما کمک می‌کند. پس باید بپذیریم برای اینکه این کار موفق باشد، باید دقت و حوصله‌ی زیادی داشت.
ارایه‌ی دروس به چه زبانی است؟
هم فارسی و هم انگلیسی.
اگر فردی نتواند در کلاس حاضر شود، می‌تواند در خانه از طریق کامپیوتر از این کلاس‌ها استفاده کند؟
چنین کاری امکان‌پذیر است، ولی ما اجازه‌ی آن را نداریم. به دلیل اینکه جلسات ما، کلاس‌های عادی دانشگاه محسوب می‌شود. بحث این است که دانشجویان در آینده کارهای گروهی را در اینجا و کارهای فردی را در بیرون از اینجا انجام دهند.
این مرکز چه نیازهایی دارد و از کجا باید شروع کرد؟
اولین قدم تایپ کردن یعنی وارد نمودن Textها و Mediaها به کامپیوتر است. بعد از آن مطالب روی Website در اختیار دانشجویان قرار می‌گیرد. در این حالت، استادان، تمام اطلاعات خود را عرضه می‌کنند و در این راستا مسؤولان باید استادان را از نظر روزآمدسازی اطلاعات پشتیبانی کنند.
غالباً به خاطر کمبود استاد و محدودیت‌ها به خصوص در مراکز دوردست، استفاده از روش فردی و کاملاً مجازی پیشنهاد می‌گردد. ولی این انتخاب کاملاً صحیح نیست. استفاده از استادان به نظر شما بهتر نخواهد بود؟
مسلماً همین طور است. ولی در خارج، اکنون این دوره‌های درسی بسیار زیاد است که می‌توان از آن استفاده کرد. ولی با توجه به وضعیت بومی و محلی و اجتماعی ما باید این دوره‌ها را تغییراتی داد و بومی کرد و یا حتی از ابتدا طراحی کرد. زیر نیازهای هر کشور و یا کشورهای یک منطقه مسلماً متفاوت با سایر مناطق است و برخی درس‌ها در مناطقی بسیار مهمند، اما همان درس در منطقه‌ی دیگر دنیا بسیار کم اهمیت است.
این امر می‌تواند به صورت یک خطر برای E-learning تلقی شود؟ یعنی دانشجویان در دوره‌های درسی خارجی تحصیل کنند، ولی تخصص آنها به درد جامعه نخورد؟ معمولاً دانش تکنولوژی قبل از این که به طور رسمی وارد شود، توسط افراد وارد می‌شود و این از معضلات کشور است.
کاملاً همین طور است، یعنی ما به وسیله‌ی اینترنت می‌توانیم به تمام اطلاعات دنیا دسترسی داشته باشیم، ولی در این زمینه فاقد محتوایی سازمان‌یافته هستیم.
شما چه توصیه‌هایی برای افراد علاقمند به آموزش مجازی در مراکز آموزش پزشکی دیگر دارید؟
قدم اول این است که یک ارتباط آموزش عادی، پایه قرار گیرد و سپس به شکل کامپیوتری درآید. باید طرح درس استاد مشخص شود و هدف آموزش هم روشن باشد. در سیستم E-learning بیشتر مسائل به تعریف هدف برمی‌گردد. در مرحله بعد، باید اهداف اولویت‌بندی شود. بر این اساس، بانک‌های اطلاعاتی و دوره‌های درسی شکل می‌گیرد و ارزش‌یابی دوره انجام می‌شود. باید اهمیت فصل‌ها مشخص شود و در طول دوره به دانشجو تکلیف داده شود و آنها نیز سؤالات خود را مطرح کند. این سؤالات که جنبه‌ی آموزشی دارد، مشکلات دوره‌ی بعد را حل می‌کند.
نکته‌ی بسیار مهم، کار گروهی است. یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های آموزش، کار گروهی است. در این حالت، دانشجویان با هم تعامل و هم‌فکری دارند؛ یعنی در کلاس درس دانشجو فعال است و استاد یک تا دو درصد بیشتر صحبت نمی‌کند.
مثلاً در کلاس‌های عادی درس پاسخ درصد اکسیژن در ارتفاع شهر تهران را معلم می‌گوید، ولی در اینجا دانشجویان در اینترنت جست و جو می‌کنند، فرمول را می‌یابند و با قراردادن مقادیر، جواب درست را به دست می‌آورند. این حالت برای آنان خوشایند است و هر کس هم به روش و سلیقه خود این کار را انجام می‌دهد.
در سیستم‌های فردی خود افراد یاد می‌گیرند؟
اگر خیلی فردی باشد، کلاس سرد و بی‌روح می‌شود؛ بنابراین اگر دو نفر شوند بهتر است و تشکیل گروه‌های سه نفری عالی است. در بحث سؤال و جواب‌های فردی، می‌توان خطاهای فرد را گوشزد کرد و این خیلی مهم است.
پیشنهاد می‌کنم که در کنار درس‌های دانشگاهی، یک سری کلاس‌های مجهز آموزش مجازی برگزاری کنیم که هم دانشجویان و هم استادان با E-learning آشنا شده و هم روابط اجتماعی کلاس را هم داشته باشند.
به نظر می‌رسد شما در مورد آموزش‌های مجازی و گروه‌های سه‌نفره، وقتی زیادی صرف می‌کنید. تفاوت وقتی که برای کلاس‌های عادی و این نوع کلاس‌ها صرف می‌کنید؟ چقدر است؟ مشکلات اجرایی که در این زمینه داشته‌اید بیان کنید.
مشکلات زیاد است. از لحاظ تئوری، در مورد IT و جایگاه آن در کشورهای پیشرفته بسیار بحث می‌شود؛ ولی باید توجه داشت که ما با عنایت به سطح سواد، امکانات و تجهیزات و محدودیت‌های کشور می‌خواهیم E-learning را پیاده کنیم و این قابل قیاس با کشورهای دیگر نیست. با توجه به امکانات کشور و استرس‌ها، همکاران ما بعضی وقت‌ها 7 صبح می‌آیند و تا ساعت 10 و 11 شب و در مواردی که کارگاه داریم، در تمامی شب به کار مشغولند. زیرا در صورت بروز کوچک‌ترین اشکال، همه چیز به هم می‌ریزد. امیدوارم بتوانیم اصولی را تدوین کنیم که مبحث E-learning به یک بحث لوکس تبدیل نشود.
حالا بحث خلاقیت و نوآوری مطرح است. در حالی که ما کار معمول را در کلاس انجام نمی‌دهیم. هنوز هم هیأت علمی باید 12 ساعت تدریس کند تا حق‌الزحمه‌اش را دریافت کند، ولی شما چندین برابر معمول وقت می‌گذارید. با توجه به موضوع مطرح خلاقیت در دنیا و سعی ما در ایجاد آموزش خلاق و نوآور مشکلات اجرایی آن را چگونه می‌بینید؟
طبق نظر دانشجویان، ما به آنها روش و استراتژی جست و جو را آموخته‌ایم تا هر موضوعی را بخواهند، پیگیری کنند. در سیستم عادی، باید کلاس درس تشکیل شود، استاد تدریس کند، جلسات کنترل شده و حساب و کتاب دارد، ولی در سیستم جدید نمی‌توان این‌گونه عمل کرد.
اساساً بحث E-learning بر محور روش یادگیری است که ربطی به E-learning ندارد. روان‌شناسان یادگیری، چگونگی برخورد با کودکان، بزرگسالان، نحوه سخنرانی و مواردی از این قبیل را عنوان می‌کنند که ربطی به E-learning ندارد و می‌توان با استفاده از تکنولوژی به بهترین شکل از آن استفاده کرد. بنابراین ما دنبال پیاده کردن دوره‌هایی رفتیم که از هر لحاظ کامل باشد.
اکنون بدون حضور شما هم، ارایه‌ی این دوره‌ی درسی ادامه می‌یابد. یعنی تهدیدی که در ارتباط با ICT در بسیاری از موارد وجود دارد، اینجا هم اتفاق می‌افتد. مثلاً در بحث هنر اگر یک خطاط یک بار خط‌اش را روی کامپیوتر بگذارد، زحمات سی‌ساله‌اش هدر می‌رود. فکر می‌کنید این تهدید واقعی است؟
یکی از صفات عالی انسانی؟ که همه باید سعی کنیم به آن متصف شویم، کنارگذاشتن بخل علمی است. باید یاد بگیریم که هر چه می‌دانیم، سخاوتمندانه در اختیار دیگران قرار دهیم.
در این صورت بحث امنیت مالی مطرح می‌شود. یعنی اگر کارتان را از دست بدهید، حامی لازم را خواهید داشت؟
اگر این طرز تفکر باشد، به هیچ وجه نباید به این کارها دست زد، چون هیچ سیستمی که از شما پشتیبانی مالی کند، وجود ندارد.