بررسی اجمالی آموزش اینترنتی در ایران و مواجه ان با فرایند های تکنولوژیک جهان
تکفا - گفت و گو با علی اصغر فرامرزیان - از ابتدا سعی ندارم وارد یک وادی انتقادی شوم ولی بررسی موضوعی را که انتخاب کردم بدون ذکر خصوصیات آموزش عالی کشور ناقص خواهد ماند. مقایسه موجودی نظام آموزشی کشور با نظام حاصل متولد شده از بازسازی نظام جهانی که از ان شرحی خواهد گذشت مقدور نیست مگر اینکه به مشکلات ان توجه شود. همگان م? پذیریم که دیر? است نظام آموزش عال? کشور توانائ? پذیرش حد اکثر 10 درصد ازعلاقمندان به اموزش عالی را داشته است. شاید این آمار بخودی خود برای هر گونه توضیح و توجیه توسعه برای آموزش کشور کافی باشد اما بدون توجه به خصوصیات علمی، فرهنگی و سیاسی نظام آموزشی عالی نمی توان به راه حل این مشکل در ایران پرداخت لذا در ابتدا به مشکلات اصلی و اساسی نظام آموزش کشور در چهار بخش علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور اشاره ائی کلی، خلاصه و گذرا خواهم داشت.
الف: مشکلات علم?
احتمالا اکثر کارشناسان شک ندارند که نظام کپی شده آموزش? ایران پس از توسعه صنعت چندین سال بعد از رونق گرفتن دانشگاه در اروپا پایه ریزی شده وهمیشه محدودیت ها و نیازهای قابل توجه ان بعلت قطع رابطه با کاربرد های اجتماعی اجازه ارزیابی و بازسازی به ان را نداده است. بمرور زمان مبنای ان بدون بازنگری تبدیل به یک آموزش سنتی براساس تربیت فراگیران شاغل در نظام اداری شده و دو عامل اساسی و وجودی، وارداتی خود یعنی صنعتی و کشاورزی را فراموش کرده است. محصول آموزش یافته این سیستم در ایران با بلیعدن 10 درصد موفق دانش آموختگان کشور انها را برای یک نظام اداری که قاصرازهر گونه خدمت به تولیدات صنعت وکشاورزی است تربیت کرده و بدلیل عدم چالش بین علم آموختگان در صحنه علمی و عملی کشور روز به روز از کیفیت علمی مراکز آموزشی کاسته است.
ب: مشکلات فرهنگی
فرهنگ کار راحت، عدم علاقمندی به کار تولید وخدمات در بین فارغ التحصیلان اموزش عالی و ترویج پشت میز نشینی از مهمترین دستاوردهای نظام آموزش عالی کشور بوده است
هم اکنون نِیز نظام آموزش? کشور تابع? از گذشته است و کماکان راه متفاوت? را ط? نم? کند. نخبگان و دولت دو لبه اره ائ? هستند که بدون تعیین یک راه کار صحیح با پر کردن ظرفیت آموزش? بدنه آموزش کشور را فرو م? ریزند. نظام آموزش? بعنوان مهمترین عنصر کار و تولید، ایستا و قادر نیست قشر جوان کشور را با فرهنگ سازندگ? اشنا کند. پاک کردن غبار فرهنگ پشت میز نشین? و توسعه نظام ادارا? از افکار و آعتقادات نظام آموزش? ما شده و تکرار کننده شیوه های گذشته است. فعالیت ها? تولید? و خدمات? بعنوان مهمترین نیازها? جامعه روز به روز احترام اجتماعی خود را از دست داده ونقش آموزش در انها بیرنگ و کوچک م? شود. کلیه این عوامل دست به دست هم می دهند که الگوی فرهنگ توسعه و سازندگ? در این جامعه جوان تبدیل به یک باور نشود و فراگیر نخبه علاوه بر اینکه خود نوع دانش مورد علاقه اش را انتخاب نم? کند، هیچ تحلیل? از اینده ندارد و نظام نیز هیچ راهی را برای استفاده متناسب از توانائی های او به او پیشنهاد نمی کند.
ج: مشکلات اجتماع?
ادامه تحصیل بعلت پیروی از الگوها? غلط به یک? از بزرگترین استرس ها? اجتماع? تبدیل شده است. تلاش اجتماع? به عهده والدین گذاشته شده، جوانان با کار بیگانه شده اند و انگاری بجز تحصیل بی هدف هیچ وظیفه اجتماعی بر دوش ندارند. یک? از بزرگترین نگران? ها? اعضا? خانواده ها قبول? فرزندان در دانشگاه است، بخش زیاد? از در آمد خانواده هزینه تحصیلات فرزندان م? شود وما حصل ان بیکار? اجتماع? و متوقف شدن فعالیت اجتماع? در بخش تولید و خدمات است.
د: مشکلات اقتصاد?
عدم تناسب محصول آموزش عال? کشور با نیازهای اجتماعی و عدم تزریق عادلانه این محصول در بخش خدمات و تولید باعث خسارتهای کلان اقتصادی در کشور است. جذب بیشترین دانش اموختگان عالی کشوردر نظام ادار? و بایگانی کردن نخبگان کشور در فایل دولت نه تنها نظام ادار? را کاملا نا کارآمد کرده بلکه بیش از 50 درصد هزینه جار? کشور را به خود اختصاص داده است. بدین معنا که آموزش ما در خدمت هزینه کردن سرمایه کشور برا? نخبگان ول? بدون انتظار ازارائه کار مفید ازاین قشر کارآمد است، به لفظ? دیگراین شیوه افراد مستعد کشور را در قالب? مسدود و غیر کارا فرو برده است. صنعت که موثر ترین بخش دانش‌آموختگان کشور را جذب کرده از جمعیتی کمتر از پنج درصد فارغ التحصیلان اموزش عالی سود می برد و کشاورزی از استفاده بیش از دو درصد این دانش اموختگان محروم است. میلیاردها سرمایه گذاری برای نظام اموزشی کشور با جذب این تعداد فارغ التحصیل، نظام آموزش عالی کشور را تبدیل به یک سرمایه گذار? غیر اقتصادی و بیهوده کرده است.
این خصوصیات نظام آموزشی کشور را از درک یک معماری جدید برای بازسازی و روزآمد کردن یک نظام آموزشی دور کرده است. ایران با داشتن 7/18 میلیون دانش آموز، 8/4 میلیون جمعیت پشت کنکور? و 2/8 میلیون نفر کودک? که هنوز به مدرسه راه نیافته اند با توجه به مشکلات فوق بعنوان یکی از جوانترین کشورهای دنیا نیازمند آموزش است. بدیه? است این امار هیچ استدلال? را نیاز ندارد تا اهمیت آموزش درکشور را بیان کند. عل? رغم مشکلات فراوان? که برا? فراهم اوردن تسهیلات اموزش? این جمعیت مد نظر است باید توجه داشت برا? کشور? که داعیه تربیت یک نسل جدید را دارد در یک برنامه ریزی منطقی، جوان? بودن چنین جامعه ائ? م? تواند یک? از ویژگیها? ان محسوب شود.
یک و نیم میلیون نفر آموزنده در کشور تصد? آموزش 20 میلیون فرا گیر را بعهده دارند. نیاز به کلاس درس روز به روز افزایش می یابد بنا ها? فیزیک? فراوان در اقصا نقاط کشور توسط دانشگاه ها? دولتی، آزاد، پیام نور و... در حال تاسیس هستند. کارشناسان متعقدند که نظام آموزش? در کشور با هزینه ائ? فراوان پایه ائ? سست را بنا نهاده و با چنین سرمایه گذار? کما کان آموزش عال? کشور قادر نیست بیش از ده درصد علاقمندان به آموزش را بپذیرد.
فارغ التحصیلان دوره متوسطه
جمع
سال تحصیلی
دختر
پسر
جمع
75820
83359
159179
66-1365 (1)
111683
136649
248332
71-1370(1)
245685(2)
199018(2)
444703(2)
76-1375(1)
369207(2)
271742(2)
640949(2)
77-1376(1)
321575(2)
260836(2)
582411(2)
78-1377(3)
395547(2)
316035(2)
711582(2)
79-1378(3)
449966
357028
806994
80-1379(3)
مأخذ ـ وزارت آموزش و پرورش . (ر.پ).
در سال تحصیلی 1380 -81 دانشگاه های کشور بیش از یک و نیم میلیون دانشجو را در خود جای داده اند. ظرفیت صندلی های دانشگاه ها تکمیل است و این دانشگاه ها بیش از این ظرفیت ندارند، افزایش این ظرفیت خصوصا در ده ساله گذشته با کاهش کیفیت علمی در کشور همراه بوده است.
سالانه بیش از هشتصد هزار نفر از دوره متوسطه فارغ التحصیل شده و به خیل علاقمندان به دانشگاه در ایران اضافه می شود این تعداد با میانگین افزایش بیش از 30 درصد در سال به چهار میلیون و هشتصد هزار نفر متقاضی ورود به دانشگاه می پیوندد. بدین صورت می توان گفت با معادلات رشد جمعیت در ایران افزایش میانگین فارغ التحصیل سالانه بیش از یک میلیون خواهد بود و این رقم رشد تا سال 2021 قطعی وادامه دار است. بر اساس این امار افزایش نیاز دانشگاه در ایران بیش از 9 برابر نیاز جامعه جهانی است.
دانشجویان سطوح مختلف تحصیلی
دانشگاهها و مراکز آموزش عالی(1)
جمع
سال تحصیلی
زن
مرد
جمع
378365
381505
759870
81-1380
مأخذـ وزارت فرهنگ و آموزش عالی .
به استثنای دانشگاه آزاد اسلامی.
دانشجویان سطوح مختلف تحصیلی
دانشگاه آزاد اسلامی
جمع
سال تحصیلی
زن
مرد
جمع
390068
416571
806639
81-1380
مأخذ ـ دانشگاه آزاد اسلامی.
مرکز اطلاعات ، آمار و کامپیوتر
فارغ التحصیلان سطوح مختلف تحصیل
دانشگاهها و مراکز آموزش عالی(1)
جمع
سال تحصیلی
زن
مرد
جمع
57778
72633
130411
80-1379
مأخذـ وزارت فرهنگ و آموزش عالی .
به استثنای دانشگاه آزاد اسلامی.
فارغ التحصیلان سطوح مختلف تحصیلی
دانشگاه آزاد اسلامی
جمع
سال تحصیلی
زن
مرد
جمع
86481
109581
196062
1380-81
مأخذ ـ دانشگاه آزاد اسلامی.
مرکز اطلاعات ، آمار و کامپیوتر
آمار فارغ التحصیلان کمتر از 18 درصد از صندلی های اشغال شده در دانشگاه است. جالب توجه است که در سه ساله گذشته تعداد فارغ التحصیلان کمتر از 50 درصد دانشجویانی است که صندلی های دانشگاه را اشغال کرده اند.
همه این عوامل بیان از یک نیاز معجزه آسا برای راه حل معضل آموزش عالی در کشور دارد و این ممکن نیست بجز از طریق یک تحول اساسی که بتواند بلحاظ کمی و کیفی پاسخگوی نیاز اموزش عالی در کشور باشد. انچه مسلم است توسعه آموزش عالی باید از یک راه کار اصلی در کشور پیروی کند ولی اینطور که پیدا است این مشکل نیز مانند تولید، صنعت، کشاورزی، بیکاری و... تابعی از یک راه حل اساسی نیست و در فعل و انفعال اجتماعی راهی بجز ادامه نیازهای ان وجود ندارد. لذا جامعه مسئول نظام آموزش عالی ما با فرهنگ موجود در کشور تابعی در بوجود آوردن تسهیلات لازم برای آموزش کشور است. برای توسعه کیفیت دانشگاه های فیزیکی کشور حرفی برای گفتن وجود ندارد و شاخصه های بررسی ان که در این مقال امکان پرداختن به ان نیست همه حکایت از افت کیفیت آموزش عالی دارد. لذا حد اقل نتیجه گیری از این استدلالات این است که استفاده از شیوه های دیگر خسارتی برای کیفیت آموزش عالی کشور در بر ندارد وان را از انچه هست بدتر نمی کند. بدیهی است روند موجود پاسخگوی نیاز های آموزش عالی کشور نیست و راه حل این نیاز در زمان کوتاه به یک معجزه نیاز دارد. وجود نزدیک به 5 میلیون فرد مشتاق به اموزش و اضافه شدن یک میلیون فارغ التحصیل در هرسال با نیاز های مشتاقان ان با امکاناتی از قبیل فضا و مکان در وضعیت موجود کشور و بنیه علمی ان نیست و راهی با مشخصات بهتر از توسعه آموزش مجازی برای آن وجود ندارد. در ادامه این مبحث باید بگویم که اینجا بحث بر این نیست که کدام یک از انواع آموزش توانائی حل این معضل را دارد. بلکه باید قبل از هر چیز به عدم دسترسی به این مشکل و عدم فراهم آوردن آن در فضای فیزیکی دانشگاه های کشور اذعان داشت. در اینجا شاید بهتر باشد قبل از اینکه در مورد فلسفه دانشگاه مجازی و فیزیکی، سنتی و مدرن و سود و زیان هر کدام بحث بشود این نکته مورد بررسی قرار گیرد که ایا راه حل دومی می تواند برای معضل آموزش کشور وجود داشته باشد یا خیر. با توجه به این مشکلات و دلایلی که برای روشن ساختن اینده این تکنولوژی بیان ادعا کردم می‌توان گفت بهترین سرمایه گذاری در آموزش عالی، انتخاب آموزش مجازی باشد چون می تواند کوتاه ترین و موثرترین راه برای آموزش عالی کشور باشد. اما نباید فراموش کرد که طی این راه نیاز به یک برنامه ریزی اصولی است تا همانند دیگر سوژه های این کشور تبدیل به یک عنصر سود جوئی نشود. بدیهی است ورود در این تکنولوژی قبل از هر چیز نیازمند به تولید اطلاعات است و برای دستیابی به ان باید از نخبگان کشور و اساتید دانشگاه استفاده کرد.
در این راه سرمایه گذاری در زمینه تولید اطلاعات متناسب با تکنولوژی اولین قدم برای ورود در این خط مشی اساسی است. بدیهی است این مورد نیازمند به سرمایه گذاری و اشراف به یک برنامه ریزی بلند مدت دارد که هزینه های ان دور از هر گونه جنجال و سود جوئی باید پرداخت شود. بطور مثال هر واحد درسی بر اساس مصوبه وزارت علوم نیازمند یک ساعت کلاس درس و دانشجوی لیسانس بطور میانگین بایستی 136 واحد درسی را طی کند. هردانشجوی فوق لیسانس‌حد اقل ملزم به گذراندن 32 واحد است . در صورتی که هرواحد درسی را 1 ساعت و هر ترم را 17 هفته محاسبه کنیم، در مجموع واحد های درسی رشته لیسانس حداقل 2312 ساعت و برابر 138720 دقیقه و فوق لیسانس 918 ساعت برابر 55080 دقیقه است. در صورتیکه لازم باشد برای هر دقیقه فیلم اموزشی فقط پانزده هزار تومان سرمایه در نظر گرفته شود. هر رشته لیسانس نیاز به سرمایه‌ای برابر 000ر800ر080ر2 و فوق لیسانس 000ر200ر826 تومان دارد.
بدیهی است این نوع سرمایه گذاری پس از طی شدن صحیح این راه سود آور خواهد بود. در صورتیکه در هررشته لیسانس فقط 1000 دانشجو و برای هر ترم 500 هزار تومان محاسبه شود در آمد یک رشته در یک دوره 4 ساله 4 میلیارد تومان خواهد بود حال اگر این رقم در تعداد مشتاقان آموزش عالی و بر هزینه سرانه دانشجو در کشور نیز ضرب گردد، شاخص یکی از بهترین معادلات اقتصادی در کشور را نشان خواهد داد.
جهانی شدن
در این رهگذر معتقدان به جهانی شدن به اینده جهانی می اندیشند که در قلمرو ان همه چیز در حال انتقال است. اینترنت فراهم کننده فضائی حداقل با 65000 بزرگراه است که می تواند کلیه‌اط‌لاعات را با سرعت 120 هزار مایل در ثانیه برای بیش از یک میلیارد شهروند خود به سراسر جهان‌نقل مکان دهد. این دهکده هم اکنون تبدیل به یکی از پر جمعیت ترین کشورهای جهان شده ودران شهروندان از نظر دانش، پردازش و اطلاعات با یک زبان سخن می گویند. اعضای این جامعه با زبان تولید اشنا هستند و در تلاشند تا جامعه ائی مرتبط را مهیا سازند که دارای ساختار یک جامعه نوین اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی باشد و برتعامل میان فرایند ها و واکنش ها دامن بزند و زیر بنای جدیدی برای پیوستن به نهادهای اجتماعی درجهان بوجود اورد.
جهانی شدن واقعیت روبه گسترشی است که همه عرصه های اقتصادی , اجتماعی و فرهنگی جهان را تحت تاثیر قرارداده و تمامی کشورها را به گونه ائی با ان درگیر کرده است. این فرایند به برکت رشد تکنولوژی همگرائی فراوانی بین مشخصه های اقتصادی، فرهنگی، فنی وعلمی جهان بوجود خواهد اورد. دیری نخواهد پائید که این شهروندان بخاطر شاخصه هائی‌مانند انعط‌اف پذیری، ایجاد رقابت وقدرت مدیریت بر مولفه های تولید ثروت مسلط شوند و با تشکیل کانون های توانای تکنولوژی و بهرمندی از اطلاعات پیوسته جهانی بر اجرای کار و فرایند های توسعه اقتصادی‌سیاسی و فرهنگی اشراف یابند. انها معتقدند بااین پدیده در بسیاری از زمینه ها نوید بخش تاریخ نمادین و مظ‌هر اینده موهبت امیز ی هستند که اسط‌وره ها و پیش گوئی های تاریخ کهن در ذهن و خیال مردمان پرورانده بود.
سرمایه گذاری فرا ملی در همه بخشهای این پدیده در زمینه های صنایع اطلاعات، تجارت رسانه ائی، طرح ها و برنامه های سخت افزاری و نرم‌افزاری خدمات پیشرفته, اموزش، تولید کشاورزی، بهداشت، تکنولوژی، تولید سنتی و نوین، حمل و نقل، تجارت، توریست، اطلاعات جنگ افروزی و صلح ط‌لبی، چرخه های اقتصادی رکود ورونق بازار، مستغلات، محیط زیست، مدیریت، فرهنگ و ...باعث نیاز و اجبار به شبکه ائی شدن است. این شهروندان می اموزند که برای زندگی در این شهر باید رقابت را بپذیرند و رقبا را تحمل کنند. انها اصرار دارند به شهروندان خود بقبولانند که حاشیه نشینی و فرار از واقعیت های مناسب این توسعه نبوده و خارج از اصول شهروندی در پایگاههای اطلاعاتی است.
منتقدان‌منط‌قی با انتقادهائی که بر این تحول روا می دارند بر این باورند که بالاخره این راه سپری خواهد شد و با انگاره های خود از این حقیقت در نمی گذرند. انان براین باورند که این تحولات بر زندگی انسان قرن بیست و یکم تاثیر گذاشته و نویدها و ابهامات او را تغییر می دهند . این پدیده به تحولات و تغییرات سرعت می بخشد ومردم را وامی دارد تا به باز نگری اراء و اندیشه های خویش بپردازند و ارزش ها و نهادهای موجود را مورد نقد وبررسی قراردهند و نتیجه می گیرند که مسلما در این رهرو سطح اگاهی و اطلاعات همگانی مردم ارتقاء خواهد یافت.
از نتیجه نگاه منتقدان و معتقدان باید دریافت که مسلما در این روند دگرگونی‌های اساسی وجود خواهد داشت که در بین انها پذیرش دگرگونی های تکنولوژیک برای همه جوامع موثرتر و گریز نا پذیرتر است. پدیده اینترنت در فرایند جهانی شدن پویا ترین و جامعترین تحولی است که بعنوان منبع بزرگ اطلاعات جهان هیچ کس نتوانسته این موفقیت بزرگ تکنولوژیک را نادیده انگارد. به همین دلیل اثار و تبعات ان گستره وسیعی را در بر گرفته و امروزه بعنوان تکنولوژی برتر مهمترین عامل پشتیبانی اطلاعات علمی و هماهنگ کننده اهنگ ان در جهان کنونی شده است.
جهش یکباره ابر رسانه اینترنت در دهه اخیر راه قرنها را طی و تابعی از مختصات همه علوم شده است. فرهنگ و علم در جهان امروز بعلت فعل و انفعالات سرعت پیشرو این رسانه بصورت قابل ملاحظه ائی توسعه یافته و همه اندیشمندان معاصر را به یک رقابت جهانی فرا خوانده است. این ابزار در بخش آموزش بیش از همه زمینه ها فزون طلب، گسترش پذیر و بسط یابنده اند. منابع و ماخذ به سهولت در اختیار گذارده شده، فاصله ها از بین رفته وعامل یافتن برای هر تجسس در هر پژوهش را در کوتاه ترین زمان از منابع و ماخذ موجود در سراسر جهان میسر ساخته است.
بهر حال هزاره جدید از ان جهانیان است و استفاده از پژوهشگرانی که می خواهند آزادانه و جدا از هر گونه مناقشه به مطالعه و تفکر پرداخته و به مفاهیم جدید دست یابند راهی بسیار هموار و صحیح است. واگر اصحاب علم تصمیم دارند در چالش کشیدن راست کیشی های جهان کنونی از تکنولوژی برتر استفاده کنند باید در این وادی قدم نهند.
بدون ورود بیشتر در بحث تئوریک در این مقال در نظ‌ردارم به بررسی بیشتر در مورد دلایل مثبت سرمایه گذاری در آموزش مجازی بعنوان راه حل اساسی برای مشکلات آموزشی کشور در بخش آموزش عالی در ایران بپردازم و درآن با نگاهی کوتاه به توسعه تاثیر جهانی آموزش مجازی و تاثیرات مهم و قابل توجه ان بر آموزش کشور خصوصا آموزش عالی تاکید کنم.
توسعه جهانی آموزش تکنولوژیک
در این بخش در نظ‌ردارم به بررسی بیشتر رابطه اینترنت با خلف ترین فرزند خود یعنی اموزش بپردازم و نگاه کوتاهی بر تاثیرجهانی توسعه اموزش مجازی و تاثیرات مهم و قابل توجه ان براین اموزش در جهان داشته باشم .
تخصصی شدن جهان کنونی باعث شده است که روزبه روز نیاز به آموزش عالی در جهان جوان کنونی که بیش از 50 درصد ان زیر 25 سال سن دارند افزایش یابد. طبق مطالعات جدید هم اکنون 48 میلیون دانشجو در دانشگاه های جهان در حال تحصیل هستند. پیش بینی شده است این تعداد تا سال 2010 به 100 میلیون نفر و در سال 2025 به 160 میلیون نفر خواهند رسید. (McCann Benjamin, 2001)
انچه در ابعاد جهانی آموزش و ضرورت وجودی ان حتمی است، این است که توسعه آموزش یک ضرورت جهانی و آموزش مجازی یکی از بهترین راه حل های ان است. این نوع آموزش با اینکه هنوز زمان کودکی خود را می گذراند براموزش سراسر دنیا تاثیر جهان شمول وموثری گذارده است اما در بحث کلان این پدیده دیری نخواهد پائید تا این تاثیر برابعاد مختلف اموزش حرفه ائی بین المللی چهره موثر خود را بعنوان یک انقلاب اموزشی‌به نمایش بگذارد. مسلما با توجه به رشد روز افزون بهره گیری از اینترنت، جهان اموزش بدین دلیل که با خبرگان اجتماعی سرو کار دارد جزو اولین بهره وران از این ابزار استثنائی خواهد بود. خصوصا اینکه اموزش در این گذر با یک سرمایه گذاری ارزان و سودمند با اموزش کامپیوتر و نحوه فراگیری استفاده از ان با استفاده از نرم افزارهای اموزشی به نتایج قابل عرضه ائی دست خواهد یافت. به همین دلیل همه در حال سبقت گرفتن از یکدیگر در این ارتباط هستند. نتیجه یک تحقیق نشان می دهد با توسعه آموزش مجازی سرانه روزانه هزینه یک دانشجو در انگلیس می تواند از 320 دلار در روز حد اقل به 20 دلار وحد اکثر تا 30 دلار تقلیل یابد1. آموزش از طریق اینترنت پس از مدت کوتاه پس از ایمیل دومین مرتبطین را بخود اختصاص داده است (شورای اطلاع رسانی ، 30 خرداد 1381).
با توجه به این مقدمه باید بپذیریم که در فرایند اموزش ، توسعه فعالیت های آموزشی یک ضرورت جهانی است. آموزش یکی از موثرترین وبی خطر ترین عوامل مربوط به تکنولوژی ایتنرنت است و به همین دلیل شدیدا مورد استقبال همگان قرار گرفته و حتی برای مخالفین خود در این زمینه کوچک ترین تردیدی باقی نگذاشته است. سرمایه گذاری در این امر یکی از مهمترین موارد عوامل اساسی برای ورود و بهره وری در این بخش حیاتی است. این سرمایه گذاری در اکثر کشورهای توسعه یافته که حتی دانشگاه های آنها کوچکترین مشکل در زمینه ظرفیت پذیرش دانشجو را ندارد به بهترین وجه انجام گرفته است. امریکا در سال 1999 طی یک برنامه آموزشی برای مشاغل آموزش جدید 62 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است2.
آموزش مجازی مهمترین عامل در توسعه فن آوری اطلاعات است. امروز از آموزش مجازی بعنوان مهمترین عامل توسعه دهنده فن اوری اطلاعات یاد می شود و فعالین در این رشته معتقدند با توجه به گفتار اشنای تکنولوژی با این زبان نظام اموزشی مجازی محدود به هیچ تخصص، مقطع، سن و دوره خاص نیست و با توجه به گستره فعال خود می تواند اموزش را در همه مراحل و مقاط‌ع فعال کند . بدین دلیل که محدود به مکان و زمان نیست و می تواند همه علاقمندان به اموزش را با گزینه های ساده تر از انچه که تا کنون در اموزش مطرح بوده است به یک فرا خوان همگانی در موسسات، دانشگاه ها، کارخانجات و ... دعوت کند. مسلما بدین ترتیب با همگانی و تخصصی کردن این نوع آموزش یکی از عوامل مهم درمقابل مدرک گرائی‌های بدون تخصص خواهد بود. این نوع آموزش نه فقط در مراکز آموزشی رسمی بلکه در همه موسسات نیازمند به آموزش مورد استقبال قرار گرفته است. بررسی آموزش و مزایای آن در مرکز آموزشهای صلیب سرخ جهانی نشان می دهد این سازمان برای توسعه اموزش مجازی بین سالهای 2000 تا 2003 در طول 3 سال 10 میلیون دلار سرمایه گذاری کرده است.
توجه به این نکته لازم است که ورود دراین سیستم علاوه بر ورود اموزش تکنولوژیک می تواندعامل مهمی برای افزایش مشاغل در تخصص فن آوری اطلاعات و اموزش مبانی تکنولوژی اطلاعات و ارتقای فرهنگ کامپیوتر و اینترنت باشد که خود دارای اهمیت فراوان است. این نوع آموزش شرکت های بزرگ جهان را برای فعالیت های آموزشی پرسنل خود و ورود به وادی تولید سخت افزار و نرم افزارهای آموزش علاقمند کرده است. شرکت کداک در سال 2001 در یک برنامه جدید 13.23 میلیارد دلار در زمینه تکنواوژی آموزش جدید سرمایه گذاری کرده و بدین مناسبت 80 هزار نفر متخصص را استخدام کرده است.
اینترنت بعنوان ابزاری برتر در بسیاری از مکان ها راه دشوار اموزش را نزدیک، هزینه‌های آن را ارزان، عوامل دست نیافتی را دست یافتنی و اهالی علم و تحقیق را به چالشی سود مند فرا خوانده است. باید پذیرفت که این چالش تقریبا در بستن راه های دیگر به علت طولانی بودنشان در زمینه های تحقیقات و پژوهش بسیار موفق بوده و در ساختن مسیری نوین بهترین و سهل الوصول ترین راه را ارائه کرده است. علاوه براینکه امکان رابطه ائی سالم بین همه اندیشمندان جهان بوجود اورده، انها را از بایگانی کردن علم قدیمی خود منع و به روز امد کردن ان تشویق می کند. در این راه هیچ یک از مراکز مختلف برای استفاده از این امکان استثنا نشده اند. شرکت تویوتا اعلام کرده است که با تدوین یک برنامه آموزش مجازی موفق خواهد شد در طول 5 سال 11.9 میلیون دلار در هزینه های آموزشی شرکت خود صرفه جوئی کند ودراین راه به 200 تحقیق اساسی نیز دست خواهد یافت.
هم اکنون سرمایه گذاری در این نوع اموزش برای کمپانی های بزرگ اموزشی جهان مرسوم شده است. مراکز مهم اموزشی جهان همانند دیگر صنوف تکنولوژیک شدیدا در حال سرمایه گذاری برای یافتن راه های بهتر و سریعتر در مسئله اموزش هستند. دینامیسم درونی این جامعه دائما در حال توسعه های نظری و فنی در این پدیده است و با توانائی های بالقوه رسانه ائی ان با مشارکت های علمی وفنی به سرعت شبکه جهانی اموزش را رشد می دهند. دولتها با سرمایه گذاریهای کلان در حال وسعت بخشیدن به این شاخه از تکنولوژی اط‌لاعا ت هستند ودر این فضای هوشمند اطلاعاتی همه متفقند تا به افزایش محتوای اطلاعات متنوع و متکثر این واقعیت اجتماعی عصر جدید پاسخی در خور تامل بدهند و در تعاملهای اموزشی و تربیتی این مهم سهیم باشند. این موارد خود عاملی برای پیشرفت روز افزون اموزش اینترنتی و بهره گیری از سرمایه های فراوان مالی و علمی این شرکت ها است. جنرال موتور اعلام کرده است با تاسیس مرکز آموزش اینترنتی توانسته است سالانه 4 میلیون دلاردر هزینه های کارخانه خود صرفه جوئی می کند3.
بدیهی است که این استقبال در مراکز آموزش عالی و آموزش بزرگسالان با بالاترین استقبال مواجه شود. این توسعه از جانب مراکز آموزش عالی دنیا بیش از هر مکان دیگری جدی گرفته شده و در افزایش توسعه های کمی و کیفی انها تاثیر گذاشته است. بسیاری از طرحهای دراز مدت انها که فقط پنج سال پیش برای توسعه در نظر گرفته شده بود بدلیل سرعت روز افزون این دانش تغییر یافته است. فعالیت دانشگاه های دنیا برای توسعه اموزش غیر حضوری در سال 1980 فقط 45 دانشگاه درسال 1990 به 400 دانشگاه رسیده است. با توجه به ویژگی‌های توسعه دانشگاه های مجازی این تعداد در سال 1997 به 1600 دانشگاه رسیده است4.
نگاه واقع نگرانه ما برای توسعه اموزش مجازی در جهان بدین دلیل لازم است که شروع سرمایه گذاری کشورها و اکثر دانشگاه های مهم دنیا بمعنی واقعی بودن این مسئله در نظام اموزشی اینده جهان است. گروه 21هم اکنون از اولین گروه‌های سرمایه گذار در بخش دانشگاه مجازی بوده است. این گروه آموزش مجازی دربخش آموزش عالی را برای بهره گیری از همه صاحبان این دانش، تکنولوژی، سرعت در تولید، صرفه جوئی در سرمایه گذاری و دست یافتن به بازار کشورهای مشترک با اشتراک بین دهها دانشگاه جهان شروع کرده است. این دانشگاه ها با سرمایه گذاری مشترک در حال حاضر بیش از 500 هزار دانشجو و 44 هزار استاد را در زمینه آموزش مجازی بکار گرفته و تبدیل به یکی از با تجربه ترین موسسات در این نوع آموزش شده اند5.
ضرورت تولید اطلاعات
فعالیت تئوریک اصحاب اموزش براین پدیده بسیار قابل توجه است. بنیان گذاران اموزش جدید و قدیم در چالشی سخت قرار گرفته و مجبور شده اند تا در این مشارکت و ساختار جدید این شیوه سهم قابل توجه داشته باشند. توجه انها به یک نظام اموزشی متناسب با ابزار تکنولوژیک یکی ازمهمترین موضوعات اموزش اینترنتی است. انها سخت بدنبال شیوه هائی هستند که بهره وری از اموزش جدید را در سطوح مختلف ارتقاء دهند. نظریه پردازان رشته تعلیم و تربیت در پژوهش های سنگین، اموزش مجازی را از مقطع پیش دبستانی شروع و تا بالا ترین مقاط‌ع اموزش عالی مورد بررسی قرار می دهند.
در این زمینه باید توجه داشت، مشارکت اکثریت انسانهای علمی و فرهنگی در نظام اموزش جهانی بزرگترین تضمین علمی و اخلاقی در این مسیر است. در فضای مسلط اموزشی متکی به قوی‌ترین ابزار کنونی که هیچگونه ضرری را بدنبال ندارد تلاش بمنظ‌ور بقاء و حضور در صحنه و تاثیر گذاری بران برای رشد و اعتلای فرهنگی‌همه کشورهائی که آموزش را یکی از مسائل خود می دانند بسیار مهم و ارزنده است. در این رهرو توجه خاص به این انقلاب اموزشی مهمتر از هر کنکاش است که بعنوان اشکال ممکن است بر فلسفه این تکنولوژی وارد باشد. تذکر این نکته مهم است که این واقعه توسط صاحبان اندیشه های اموزشی بدلیل استفاده بهتر ابزار تکنولوژیک جدی گرفته شده و سرعت پیشرفت ان با سرمایه گذاریهای کلان بدون توقف دارای نتایج روزافزونی در جهان امروز است. آمار یک تحقیق نشان می دهد که فقط دانشگاه های امریکا سالانه برای توسعه آموزش مجازی 15 میلیارد دلار را بخود اختصاص می دهند. (Tischelle George, Marianne Kolbasuk McGee, 2003)
این تحول در مجموع، تئوریسن ها، مراکز، دولت ها و صاحبان سرمایه در این مورد را بسیار قانع کرده است. نقصهای وارد براین نظام اموزشی هر چند بسیار اندکند ولی بعنوان جدی ترین پروژه های تحقیق و پژوهش در حال بررسی و ارزیابی قرار گرفته اند تا در اولین فرصت چاره‌ا ئی برای انها اندیشیده شود. موفقیت های بدست امده و عملی در این شیوه تا حدودی در دسترس قرار گرفته و همه اصحاب اموزش را مشغول کرده است. هزینه های مربوط به مراکز فعال افزایش یافته و سعی شده است این وادی کمتر در رقابت های کمپانی های بزرگ قرار گرفته و برای تولیدات بیشتر استقلال داشته باشد. آژانس های فعال آزاد بین المللی که در توسعه تولید اطلاعات نرم افزاری آموزش مجازی کارمی کنند توانسته‌اند در سال 2000 از آمریکا 23 میلیون دلار دریافت کرده و این رقم را تا سال 2004 به بیش از 10 برابر برسانند6.
گستره فراگیر آموزش در جهان امروز وابستگی مستقیم به متدوولوژی پویا دارد. اما بهره‌مندی از این متد ولوژی رابطه نزدیک با ابزار برتر را اقتضا می کند و ابزار برتر بهترین امکانات را برای تسهیل پویائی اموزش فراهم می آورد. در طول قرون اموزش وام دار ابزار و منابعی بوده که دسترسی به انها با صرف عمرمحقق و تحقیق همراه بوده و چه بسا پژوهش ها و پژوهشگران فراوانی بعلت فقدان ابزار و ماخذ در این راه متوقف شده‌اند. امروز همگان پذیرفته اند این راه دشوار با سریعترین شکل ممکن هموار شده و به ساده ترین صورت قابل دسترسی است. آموزش گران همیشه در ارزوی استفاده توامان ابزار دیداری، نوشتاری و شنیداری بوده اند تا در ارتقاء تحصیل و تدریس بالاترین تاثیر را حاصل کنند. تجهیزات چند رسانه ائی بعنوان بزرگترین ابزار اینترنت و قدرت بهره گیری از این تسهیلات با لقوه تجسس بر هر موضوع را در هر نقطه جهان ممکن ساخته است. بهره مندی فرا گیر از همه ابزار در اموزش رمز موفقیت این شیوه خواهد بود. این روش قادراست با شکستن هر نقطه جغرافیائی اجزای هر مکان و عناصر هر موجود را که انسان به دانش ان دست یافته در کارگاه و لابراتوار های خود به کمک تصویر و صدا در هر مکان و زمان به سمع و نظر هراموزش گیرنده برساند و هر لایه عنصر را با بهره گیری از تصویر متحرک تجزیه و تحلیل کند. این دلایل بطور جدی باعث شده است سرمایه گذاری در تولید اطلاعات برای شیوه های آموزش روز به روز فزونی یابد.
متفکرین این شیوه آموزشی بطور جدی ادعا می کنند توسعه روز افزون تولید این ابزار در جهان امروز باعث مضاعف شدن علاقه دست اندر کاران واقعی تربیت و تدریس شده است و انها بعنوان اصحاب اموزش مدرن در دوران معاصر در تلاش برای تدبیر یک تکنولوژی منحصر بفرد برای ساختن ترویج اینده علم و دانش هستند. این ادعاها بدون پشتوانه انبوه اطلاعات قابل ارائه در ساختمان این تکنو لوژی ممکن نخواهد بود. لذا توسعه این اطلاعات که ویژگی های ساختاری خود را دارا است نیاز به سرمایه گذاری قابل توجه دارد. تولید اطلاعات در زمینه آموزش مجازی در امریکا از 1.7 میلیارد دلار در سال 2000 به 5.3 میلیارد دلار در سال 2003 رسیده است7.
امکان رابطه علمی و متدیک دانشجو ومعلم، دانشجو و دانشجو بعلت وجود ابزار و منابع غنی علمی وبا استفاده از قابلیت حذف زمان و مکان استفاده بیشتر این شیوه را افزایش خواهد داد. امکان آسان دستیابی فرا مکانی به نیروهای اموزش گیرنده و آموزش دهنده باعث جهان شمولی این صنعت اموزشی شده و گستره وسیعی از دانش پژوهان جهان را در خود مجتمع کرده است .این واقعه بعلت پاسخگوئی جدید تحقیقات نرم افزاری و سخت افزاری و پیش بینی موفق ان سریعتر از دیگر تاثیرات تکنولوژیک اکثر سرمایه گذاران فرهنگی بزرگ جهان را قانع ساخته که سود دهی اینده این شیوه را مد نظر قرار داده و بر تحقیق و پژوهش آن مشارکت و سرمایه گذاری کنند. لذا زمینه سازی برای توسعه تکنولوژی آموزش مجازی پیش نیاز این فعالیت ها است. سرمایه گذاری برای توسعه تکنولوژی اطلاعات آموزشی در امریکا در سال 1997 - 17 میلیارد دلار و در سال 2004 به 33 میلیارد دلار افزایش رسیده است8.
رقابت در زمینه تولید اطلاعات بین شرکتهای تولید کننده اطلاعات بسیار افزایش یافته است. اکثر صاحبنظران امر آموزش پیش بینی می کنند که این روند درصد بالائی از آموزش را در بخود اختصاص خواهد داد و باعث یک تغییر اساسی در تغییر شکل آموزش از انچه تا کنون بوده است خواهد شد. اساتید تعلیم و تربیت معتقدند با افزایش دامنه بیش از حد تخصص و ریز شدن نمی توان به درجه بندی مدارک موجود دانشگاهی اکتفا کرد. آنها چهارچوب کنونی را پاسخگوی توسعه دانش و خرد شدن مباحث ان نمیدانند و معتقدند ادامه این سیستم با اتلاف وقت فراگیر رو برو خواهد بود. خرد شدن اجرای علم و چگونگی پرداخت به ان نیازمند دگرگونی این سیستم است اما پاسخ آن به سرعت تحولات تکنولوژیک و چگونگی توسعه تولید اطلاعات مربوط به آن است. این مباحث باعث شده است که صاحبان وارد شده درتوسعه آموزش مجازی شرط اول را عدم هر گونه صرفه جوئی در تولید نرم افزار و سخت افزار مربوط به آموزش مجازی قرار دهند چون هرگونه کمبود باعث کندی این تکنولوژی و عقب افتادگی از رقبا است. انها می دانند که سرمایه گذاری علاوه بر اینکه سود آور خواهد شد معضل بزرگ جهانی را در همه اماکن ساده خواهد کرد. نتیجه یک بررسی نشان می دهد سرمایه گذاری برای تولید اطلاعات در آمریکا و کانادا برای هر ساعت حد اقل 15000$ و حد اکثر 30000$ هزینه در بر دارد در حالی که همین مطالعه در مورد فروش اطلاعات در زمینه آموزش مجازی نشان می دهد فروش تولیدات آموزش مجازی در سال 2002 بیش از 2.4 میلیارد دلار بوده و در سال 2003 تا 50 درصد افزایش داشته است. بخشی از این بررسی حاکی است در آمد یک ترم دانشگاه بریتیش کلمبیا برای 10هزار دانشجو بیش از 50 میلیون دلار بوده است. این دانشگاه در حال حاضر روی سایت مجازی webCT بیش از یک میلیون و دویست هزار دانشجو در حال آموزش دارد9.
استدلال های این تکنولوژی باید توجه کشورهای جوان راکه امکانات خدمات آموزشی انها نمی تواند همه علاقمندان به اموزش را راضی کند بیش از همه برانگیزاند. چون‌پس از یک سرمایه گذاری صحیح هزینه های این نوع اموزش با توجه به تاثیرات ان بسیار ارزان و قابل توجه خواهد بود. با کمترین امکانات دستیابی به شاخصه های قابل قبول اموزشی در گستره ائی عظ‌یم در اقصا نقاط دنیا فراهم خواهد شد. در این مجموعه با توجه به ضعف آرمان شهری اموزش سنتی در این شیوه اماکن دور دست فراموش نمی شوند. آرمان شهری جزء خصوصیات این طرح نیست و نقاط دور و نزدیک، شمال وجنوب می توانند با سرمایه گذاری مساوی در یک حد از نتایج ان بهره مند شوند.
در نتیجه بدیهی است استدلال نظام های اموزشی دنیا برای تغییر به عوامل مختلفی همچون تغییر سیاستهای کلان اجتماعی، پیشرفت های علم جدید، سود اور نبودن دست اورد های علمی قبلی، حذف رشته های غیر اقتصادی، توزیع دانش اجتماعی، جبران کمبود های بحران زا در جامعه، تغییر سیاست های فرهنگی و... بستگی دارد . تغییر نظام اموزشی در جهان بر اساس راه کارهای علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی قابل تغییر است. به این معنا که آموزش باید یک ارتباط زنده با جامعه داشته و همگام با مسائل اصلی پیشرفت کند. هرچند لازم است جوامع آموزشی بخش عمده ائی از تعیین مسیر جامعه را در دست داشته باشند ولی این فرماندهی از دهه 50 میلادی به بعد از ارتباط خود با این مراکز کاسته و عوامل موثر دیگر اجتماعی این فرمان را مهار و بدست خود گرفته اند. شاید این رابطه عادلانه توصیف نشود ولی وجود این مدیریت علاوه بر وابستگی به هر یک از این عوامل باعث سرعت در پیشرفت و عملی شدن ان در ارتباط با جامعه شده است. روز به روز بازار علم نیز به بازار جهانی نزدیک می شود. علم وبازار دو شریک مستقیم شده اند که در این سود دهی مشارکت دو طرفه دارند و مخاطبین یکدیگر را راضی می کنند. در جامعه اطلاعات محور کنونی دو جامعه وجود دارد جامعه فقیر و غنی اطلاعاتی، جامعه غنی جامعه‌ای است که از مهارت های علمی و فنی خود در عمل استفاده می کند و جامعه فقیر جامعه ای است که روزبه روز از انسان قرن جدید و مهارتهای مربوط به ان فاصله می گیرد. مسلما بخش مهمی از این تغییرات دست خوش پیشرفت عوامل جهانی است ولی نباید فرایند عامل پر هزینه ائی به نام اموزش را جدای از نیازهای اجتماعی, اقتصادی و فرهنگی یک کشور مورد بررسی قرار داد و در پوسته ائی جدای از فعالیت های جهانی علم موضع گرفت. تکثر و تنوع عامل ذاتی علم و دانشگاه است. در سال 1842 دانشگاه هاروارد از پذیرش دانشجویان ایالات دیگر مغرور بود در ان زمان وقتی این دانشگاه سه دانشجوی ویرجینیائی را پذیرفت انها را تحقیر می کرد پس از مدتی علاوه براینکه دانش انها شاخص شد تاثیر قابل ملاحظه ائی بر آموزش این دانشگاه گذاشت و باعث یک خط مشی آموزشی جدید در این دانشگاه شد10. علم جدای از تحولات جدید و روز امد شدن و ورود در وادی پژوهش، فرهنگ، اقتصاد و اجتماع به کارگاهی تبدیل شده که وسائل ازمایشگاهی ندارد و برای آزمون تجربیات خود قاصر و بدیهی است محصول ان صرفا ورشکستگی و بیکاری است.
تولید اطلاعات بعنوان شاخص اولیه آموزش مجازی در کشور نیاز به یک فعالیت جمعی دارد. با توجه به اینکه اصل اطلاعات نزد نخبگان و دانشوران کشور است در این راه بهترین پیشنهاد راه اندازی این فعالیت همراه با فعالیت های جهانی وبهره گیری از این عزیزان است. البته اکثر دانشگاه های جهان علاوه بر اینکه بیشترین استفاده را از یارانه های اختصاص یافته دولت و بخش خصوصی در این زمینه می برند اینده دانشگاه های خود را کوچک شدن فضای فیزیکی و بزرگ شدن گستره جهانی ان پنداشته و همراه با توسعه این دانش از فعالیت های عمرانی خود کاسته و در این زمینه سرمایه گذاری می کنند. صاحبان اطلاعات و علم دریافته اند که این اقدام به سرانجام خواهد رسید. لذا اکثر به این نتیجه رسیده اند که در این راه سهیم شوند. دانشگاه ها و مراکز عالی برای آموزش های فنی مورد نیاز انها سرمایه جدی را در نظر گرفته و اکثر اساتید خود را برای ارائه جهانی این تکنولوژی اماده می سازند. بدیهی است اگر هزینه این سرمایه گذاری در دانشگاه های کشور صرف شود علاوه بر ایجاد زمینه های فرهنگی توسعه فناوری اطلاعات، با توجه به نیاز ده برابر کشور می تواند از هر نوع بیکاری اصحاب علم که احتمالا نگران خطرات این تکنولوژی و اینده خود هستند پیشگیری کند. در این راه همچنین می توان اعضای هیأت علمی دانشگاه های کشور را که بیش 98 برابر علاقمندان به ورود دانشگاه ها هستند برای توسعه سریع این مهم سازماندهی نمود. این تلاش برای جلوگیری از سود جوئی افرادی را که احتمالا بودجه اختصاص یافته به تکنولوژی جدید را چپاول خواهند کرد بهترین روش عملی خواهد بود.
در هر صورت ما باید بپذیریم این راه سپری شده و این کودک براه خواهد افتاد. در بخش آموزش مجازی خرید تکنولوژی ساده ترین راه است. پرداختن به مسائل جنبی فن آوری اطلاعات و صرفا خرید و واردات سخت افزار و راضی شدن به ارائه گزارش های ان بعنوان فعالیت های اساسی، ما را از تولید اطلاعات اثر بخشی های داخلی واستقلال در برابر نمونه‌های خارجی ان دور می کند. کندی در شروع، عدم سازماندهی و مدیریت در این مورد ما را مجبور به از بین بردن بودجه های کلان داخلی و خرید نمونه های نا هماهنگ خارجی با فرهنگ ملی مان خواهد ساخت. این بی توجهی باعث می شود از ابتدا بدلیل ندانم کاری بازار این فعالیت را در دست دانشگاه‌های خارجی قرار داده و اولین دانشگاهها را در خارج تاسیس کنیم یا پس از مدتی به خرید و ترجمه آن مجبور شویم. همه این نکات هم اکنون بازار مغشوشی را در کشور بوجود آورده است. سبقت مدیران کشور برای خرید این تکنولوژی که اکثرا از چهار چوب آن جدا و بی اطلاع هستند به صرف تعریف از ظواهر ان، حتی امکان هر گونه رابطه صحیح با دانشگاهها و مؤسسات موثر خارجی را از بین برده است.
انچه مسلم است از این بازار مکاره نیز بجز سود جویان کسی بهره نخواهند برد. پیش بینی این اقدامات نشان خواهد داد پس از مدتی پذیرش دانشجو برای دانشگاه های خارجی که هم اکنون در کشور فعال شده اند با بهائی باندازه دانشگاه های ازاد و بخش خصوصی داخلی مقرون بصرفه خواهد بود. ولی باید گفت ان زمان برای رقابت خیلی دور و به قیمت از دست دادن بسیاری از اندیشمندان کشور تمام خواهد شد.
منابع
شورای اطلاع رسانی ، 30 خرداد 1381، نوع و نسبت حجم استفاده از سرویس های مختلف اینترنت
* مأخذ ـ وزارت آموزش و پرورش .
فقط فارغ التحصیلان دوره روزانه .
فارغ التحصیلان دوره نظام قدیم فقط در سرجمع واجزای آن منظور شده است.
آمار ارائه شده مربوط به دوره های روزانه و شبانه می باشد.
* مأخذـ وزارت فرهنگ و آموزش عالی
وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری .
وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری.
موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی
ماخذ- دانشگاه آزاد اسلامی،مرکز اطلاعات، آمار و کامپیوتر.
Bowen,W.G.,&Bok, D., 1998, The Shope of the Rive:Long-term Consequences of Considerinr Race in College and University Adminission. Nj: Princeton University Press.
Goodridge Elisabeth, May 13, 2002, E-Learning Struggles To Make The Grade
http://www.informationweek.com/story/IWK20020509S0011
McCann Benjamin, May, 2001, VIRTUAL CAMPUS:
Underlying Technologies and Model Development, university of wollongong
InterWise, Inc. and Morgan Keegan, 2/12/2002,Taking the First Steps A Checklist to Choose a e-Learning Live, http://www.digitalpipe.com/pdf/dp/white_papers/e_learning/interwise.pdf
Tischelle George, Marianne Kolbasuk McGee, March 10, 2003, Elearning helps companies capture the knowledge of retiring employees and gain competitive edge, www.informationweek.com
Universitas 21,(2002) 'Introduction', http://www.universitas.edu.au/
Yair Levy, (2002) AN OVERVIEW OF NEXT-GENERATION INTERNET BASED DISTANCE LEARNING SYSTEMS, Florida International University, College of Business Administration
سوتیترها
این سازمان برای توسعه اموزش م?-----
EXTENDED BODY: