با در نظر گرفتن سهم یک درصدی ایران از مصرف جهانی تراشه، میزان تراشه مصرف شده در کشور حدود ۶ میلیارد دلار و میزان واردات مستقیم انواع تراشه‌ها حدود ۴۵۰ میلیون دلار برآورد میشود.
به گزارش تسنیم میکروالکترونیک به‌عنوان یکی از مهمترین صنایع پیشرفته، نقش اساسی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند. این صنعت در حوزه‌هایی مانند کامپیوتر، ارتباطات، خودروسازی، لوازم‌خانگی، سامانه‌های دفاعی، هوافضا، هوش مصنوعی و اینترنت اشیا کاربرد دارد. با توجه به اهمیت این موضوع، چه راهبردهایی برای توسعه صنعت میکروالکترونیک در ایران وجود دارد و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه با چه چالش‌هایی روبرو است؟
میکروالکترونیک، صنعتی راهبردی محسوب میشود که زنجیره تأمین آن به‌شدت جهانی و به‌هم‌پیوسته است. این صنعت به دلیل پیچیدگی‌های فنی و اقتصادی، نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در زیرساخت‌های تحقیقاتی، تولیدی و آموزشی است. بحران جهانی کمبود تراشه که در پی همه‌گیری کرونا و تنش‌های ژئوپلیتیکی تشدید شد، توجه کشورها را به این حوزه افزایش داد.
جمهوری اسلامی ایران نیز در سالهای اخیر به اهمیت این صنعت پی برده و در راستای توسعه آن گام‌هایی برداشته است. بااین‌حال، نبود سرمایه‌گذاری پایدار و مشکلات زیرساختی از جمله چالش‌های این حوزه طی یک دهه گذشته بوده است. شناسایی این چالش‌ها به برنامه‌ریزی دقیق‌تر در این حوزه کمک شایانی می‌کند.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به اهمیت این صنعت در ایران و چالش‌های این حوزه پرداخته است.
امروزه تولید انواع رایانه‌ها، تجهیزات مخابراتی، تلفن‌های همراه، خودروها، لوازم خانگی، سامانه‌های دفاعی، محصولات حوزه هوافضا و رباتیک، در کنار پدیده‌های نوظهور و تحول آفرین دیگر نظیر هوش مصنوعی، خودروهای برقی و خودران، ارتباطات 5G و اینترنت اشیاء، به شکل فزاینده‌ای به تراشه‌های نیمه‌هادی و به تعبیر دیگر صنعت میکروالکترونیک وابسته هستند. هدف این پژوهش بررسی وضعیت صنعت میکروالکترونیک در کشور و پیشنهاد راهبردهایی به منظور توسعه این صنعت است.
یافته‌های این پژوهش نشان میدهد به دلیل پیچیدگی‌های فنی و اقتصادی صنعت میکروالکترونیک، ماهیت جهانی زنجیره تأمین این صنعت، یکی از دلایل کلیدی موفقیت آن تا به امروز بوده است و دستیابی به خودکفایی کامل در زمینه نیمه‌هادی‌ها برای هر شرکت با کشوری امری محال به شمار می‌آید.
با این وجود به دلیل تسریع تنش‌های ژئوپلیتیکی ایجاد تعادل مجدد و تقویت موقعیت کشورها در زنجیره جهانی تأمین تراشه برای دولت‌ها امری ضروری به شمار می آید. در این شرایط نقش آفرینی در زنجیره تولید جهانی نیمه‌هادی‌ها برای کشوری نظیر ایران که تحت تأثیر محدودیت‌های مستقیم و غیر مستقیم مرتبط با این حوزه در جهان قرار دارد از اهمیت و پیچیدگی بیشتری نیز برخوردار است.
در این راستا برای ایران نیز در یک رویکرد حداقلی برنامه ریزی برای کاهش آثار منفی و تهدیدات اقتصادی و امنیتی بالقوه این صنعت و در یک رویکرد حداکثری تلاش برای فراهم کردن زمینه‌های نقش آفرینی در زنجیره جهانی نیمه‌هادی‌ها امری ناگزیر به حساب می‌آید.
نقش آفرینی در صنعت میکروالکتروتیک
نقش آفرینی در صنعت میکروالکتروتیک به دلیل ابعاد فناورانه و اقتصادی پیچیده‌ای که دارد برای ورود بازیگران جدید مسئله‌ای دشوار به شمار می‌آید. ایالات متحده اروپا، چین، ژاپن، تایوان کره جنوبی شش منطقه جغرافیایی اصلی هستند که در طول سالیان متمادی بر صنعت میکروالکترونیک تسلط یافته‌اند و با تعریف نقش برای سایر کشورها یک زنجیره جهانی در این صنعت را راهبری می‌کنند با وجود این افزایش تنش‌های ژئوپلیتیک در جهان در سالهای اخیر از یک سو و نمایان شدن بیشتر اهمیت تراشه‌ها در رهبری آینده جهان منازعات بر روی تصاحب و تسلط بیشتر بر روی این صنعت را افزایش داده به نحوی که تمامی کشورهای پیشرو در زمینه سیاسی و اقتصادی به دنبال بازتعریف جایگاه خود در این صنعت هستند.
در ایران نیز در ابتدای دهه 1400 شمسی پس از نمایان شدن آثار جدی کمبود تراشه‌ها بر اقتصاد کشور که عمدتاً ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا و اختلافات ژئوپلیتیک و برخی آسیب‌های امنیتی بود مجدداً توجه به این صنعت پس از چند دوره فراز و نشیب برنامه‌ریزی صنعتی افزایش یافته است. با این وجود همچنان فقدان سیاست صنعتی مناسب در این حوزه دیده میشود. لذا این گزارش به دنبال ارائه پیشنهاد چارچوبی اولیه برای سیاستگذاری در این حوزه است.
نقطه نظرات / یافته های کلیدی
نتایج مطالعات نشان میدهد زنجیره تولید تراشه در دنیا مسیری به شدت جهانی و به هم پیوسته را دنبال می‌کند که ابعاد آن از سه جنبه اقتصادی، امنیتی و سیاسی حائز اهمیت است.
اقتصادی:
از منظر اقتصادی پیشرفت‌های اخیر در روندهای کلیدی فناوری مانند محاسبات ابری هوش مصنوعی (AI)، اینترنت اشیا (IoT) و سیستم‌های کمک راننده پیشرفته خودرو (ADAS) روند رشد صنعت نیمه هادی را حفظ کرده و اندازه بازار این صنعت را در سال 2021 به حدود 600 میلیارد دلار رسانده است.
در تخمین اندازه بازار تراشه‌ها برای ایران اطلاعات شفافی در اختیار نیست، اما باید به این نکته توجه کرد که حجم تراشه‌های مصرفی کشور با میزان واردات مستقیم تراشه به کشور تفاوت چشمگیری دارد. زیرا حجم قابل توجهی از تراشه‌های مصرفی کشور در قالب محصولات کامل یا قطعات منفصله به کشور وارد میشود. با در نظر گرفتن سهم یک درصدی ایران از مصرف جهانی تراشه، میزان تراشه مصرف شده در کشور حدود 6 میلیارد دلار و میزان واردات مستقیم انواع تراشه‌ها حدود 450 میلیون دلار برآورد میشود.
امنیتی:
از دیدگاه امنیتی یک زنجیره تامین جهانی کاملاً وابسته به یکدیگر به صورت طبیعی ریسکها و مخاطراتی را نیز به همراه دارد که می‌توان این ریسکها را در دو گروه ریسک‌های مرتبط با دسترسی و تأمین تراشه و ریسک‌های مرتبط با خراب‌کاری‌های صنعتی دسته بندی کرد.
سیاسی:
در نهایت از منظر سیاسی نیز صنعت نیمه‌هادی‌ها در سالیان اخیر در حال تبدیل شدن به ابزارهای سیاسی برای فشار بر کشورهای رقیب شده است. مناقشات سیاسی میان چین و آمریکا بر سر تایوان، اعمال تحریم‌های فناورانه بر چین به منظور جلوگیری از دستیابی این کشور به آخرین نسل از تجهیزات تولید تراشه و آثار منفی جنگ روسیه و اوکراین در تأمین مواد اولیه این حوزه همگی نشان‌دهنده آسیب‌پذیری‌های زنجیره تأمین نیمه‌هادی‌ها در جهان در راستای اهداف سیاسی است.
در مجموع موارد فوق نشان میدهد بازتعریف جایگاه ایران در صنعت نیمه‌هادی در جهان موضوعی کلیدی و ضروری به شمار می آید. در این شرایط آسیب‌شناسی حمایت‌ها و عدم توسعه کافی صنعت میکروالکترونیک در کشور را می‌توان در سه سرفصل حمایت های نوسانی و غیر پایدار، توجه اندک به سیاستهای ساماندهی طرف تقاضا و آشفتگی نهادی کشور در تنظیم‌گری صنعت متناسب با هدف‌گذاری‌ها ریشه‌یابی کرد.
پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی
به منظور توسعه صنعت میکروالکترونیک در ایران باید مجموعه‌ای از سیاستهای صنعتی داخلی و دیپلماسی‌های اقتصادی و فناورانه بین المللی به صورت همزمان به منظور رفع موانع پیش‌روی این صنعت در کشور در دو حوزه فناوری و بازار صورت پذیرد. بدین منظور توسعه صنعت میکروالکترونیک در ایران از طریق پیگیری دو سناریوی مکمل طراحی تراشه (Fabless) و تأسیس کارخانه تولید (Fab) قابل تحقق است.
سناریوی تأسیس کارخانه فب در داخل ایران از لحاظ منابع مالی مورد نیاز و مدت زمان لازم برای سرمایه‌گذاری تفاوت‌های چشمگیری با سناریو طراحی تراشه دارد و در عمل نیز اجرای آن پس از دستیابی به اهداف سناریوی اول منطقی و امکان پذیر خواهد بود. همین افق‌های متفاوت زمانی و سرمایه‌ای لازم در اجرای این دوستاریو می‌تواند فرصت پیگیری همزمان هر دو را نیز فراهم سازد. در این راستا راهبردهای ذیل هر یک از سناریوهای Fab و Fabless به شرح ذیل پیشنهاد میشود.
1 سناریوی اول طراحی تراشه (Fabless)
مدل کسب‌و‌کاری طراحی تراشه و برون‌سپاری ساخت آن به کارخانه‌های تولیدی یکی از متداول ترین رویکردها در صنعت میکروالکترونیک در جهان است. این رویکرد علاوه بر کاهش هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری در تولید می‌تواند تا حد قابل توجهی نگرانی‌های کشور در زمینه رفع پایدار نیازمندی‌های کشور و ارتقای امنیت تراشه‌های کشور را مرتفع سازد. راهبردهای مورد نیاز کشور برای شکل دهی به حوزه صنعت طراحی تراشه بدون فب در کشور عبارتند از:
1-1 راهبرد کوتاه مدت ایجاد مراکز خدمات طراحی تراشه
حمایت دولت از تأسیس این مراکز می‌تواند امکان دسترسی و هزینه‌های مضاعف طراحی و نمونه‌سازی تراشه در ایران را تا حد قابل قبولی کاهش دهد و از همه مهمتر جریان سرمایه انسانی و تحقیق و توسعه در حوزه میکروالکترونیک را با هدف دستیابی به قابلیت طراحی تراشه‌هایی با سطح فناوری بالا در کشور را حفظ کند.
1-2 راهبرد میان مدت تدوین برنامه ملی بومی سازی تراشه های پرکاربرد و حساس
به منظور موفقیت تجاری‌سازی تراشه‌ها در داخل کشور در میان مدت باید سیاست صنعتی متناسبی از سوی دستگاههای ذی ربط دنبال شود. اصول سیاست صنعتی مناسب برای این حوزه عبارتند از تعیین تراشه‌های هدف بر مبنای نیازمندی‌های کشور، تجمیع تقاضا و سفارش‌گذاری بلند مدت برای طراحان تراشه به منظور اقتصادی کردن طراحی و تولید ارائه یارانه و معافیت مالیاتی به شرکت‌های خریدار تراشه به منظور پوشش اختلاف قیمت احتمالی حمایتهای تعرفه‌ای و تدوین استاندارد‌های لازم به منظور الزام شرکت‌های بالا دست زنجیره تأمین محصولات الکترونیکی به به کارگیری تراشه‌های داخلی در تولید محصول نهایی اشاره کرد.
1-3 راهبرد بلند مدت ورود به بازارهای جهانی طراحی تراشه
مزیت بالقوه سرمایه انسانی متخصص و ارزان قیمت در کشور یکی از فرصت‌های کلیدی برای ورود به زنجیره ارزش جهانی صنعت میکروالکترونیک از طریق اجرا پروژه‌های طراحی و فروش داراییهای فکری (IP Cores) در بلند مدت به شمار می‌آید. در این راستا دولت باید به روش‌های مختلف بستر لازم برای جلب همکاری و فرصت‌های بین‌المللی را فراهم سازد. این هدف می‌تواند از طریق راهبرد حمایت از تأسیس دفاتر طراحی در سایر کشورها و جذب فرصت‌های بین‌المللی با پوشش این دفاتر دنبال شود.
2 سناریو دوم ساخت و تولید تراشه (Fab)
راه‌اندازی یک کارخانه فب در کشور موضوعی پیچیده‌تر از نصب ماشین آلات یک کارخانه است و تنظیم فرایند‌ها و پیاده‌سازی دستور العمل‌های تولید تا دستیابی به بازدهی قابل قبول بعضا ماه‌ها به طول خواهد انجامید. در حال حاضر بخشی از چالش‌های حوزه میکروالکترونیک کشور ناشی از دسترسی دشوار به کارخانه‌های تولید تراشه است و تصمیم‌گیری برای ساخت یک کارخانه قب در کشور تابع متغیر‌های متعدد اقتصادی سیاسی و امنیتی است که باید در وهله اول آمادگی کافی برای آن در کشور فراهم شود. در این راستا راهبردهای ذیل به منظور ایجاد آمادگی کافی پیشنهاد میشود.
2-3 راهبردی بلند مدت احداث کارخانه فب در کشور
در صورت افزایش حساسیت‌های جهانی نسبت به موضوع میکروالکترونیک فقدان یک کارخانه تولید تراشه در کشور می‌تواند به یک اهرم فشار بر کشور تبدیل شود. در چنین شرایطی هدف‌گذاری احداث یک کارخانه فب در کشور با پذیرش لزوم طی کردن راهبردهای قبلی می‌تواند به عنوان یک هدف‌گذاری صحیح در توسعه فناوری برای کشور در نظر گرفته و اجرا شود.
بررسی اقدامات و مصوبات موثر در صنعت میکروالکترونیک ایران
نقش آفرینی در صنعت میکرو الکترونیک به دلیل ابعاد فناورانه و اقتصادی پیچیده‌ای که دارد برای ورود بازیگران جدید مسأله‌ای پیچیده به شمار می‌آید. ایالات متحده اروپا، چین ژاپن تایوان کره جنوبی 6 منطقه جغرافیایی اصلی هستند که بر صنعت میکرو الکترونیک احاطه دارند، اما هر یک از این مناطق نقش متفاوتی در زنجیره تأمین نیمه هادی‌ها ایفا می‌کند. به طور کلی ایالات متحده فعالیتهای متمرکز بر تحقیق و توسعه نظیر نرم‌افزار‌های خودکارسازی طراحی الکترونیکی IP core طراحی تراشه و ساخت تجهیزات تولید را رهبری می‌کند. از سوی دیگر تولید مواد خام کارخانه‌های تولید مونتاژ تست و بسته‌بندی که نیازمند سرمایه‌گذاری ثابت بیشتری هستند، در آسیا متمرکزند. علی رغم این تقسیم کار جهانی در سالیان اخیر حتی کشورهای پیشرو این حوزه نیز به سمت خوداتکایی بیشتر از طریق انتقال هر چه بیشتر زنجیره تأمین و تولید به داخل خاک کشورهای خود حرکت کرده‌اند.
نقش آفرینی در زنجیره تولید جهانی نیمه هادی‌ها برای کشوری مانند ایران که تحت تأثیر تحریم‌های مستقیم و غیر مستقیم مرتبط با این حوزه قرار دارد از پیچیدگی بیشتری نیز برخوردار است. با وجود این با یک نگاه حداقلی برنامه‌ریزی برای کاهش تهدیدات اقتصادی و امنیتی بالقوه این صنعت برای کشور و در یک نگاه حداکثری تلاش برای نقش آفرینی در زنجیره جهانی این حوزه برای کشور امری ناگزیر است.
بررسی تاریخچه حمایت از صنعت الکترونیک در کشور نشان میدهد عمده حمایتهای صورت گرفته در این حوزه اساساً معطوف به ساخت محصولات نهایی الکترونیکی بوده و صنعت میکرو الکترونیک به صورت خاص کمتر مورد حمایت قرار گرفته است. با این حال این حمایت‌ها را می‌توان حداقل در 4 دوره بررسی کرد.
4-1. ادوار مؤثر بر صنعت میکروالکترونیک در ایران
دوره اول حمایت‌ها مربوط به دهه 40 شمسی بوده است که تمرکز اغلب حمایت‌ها بر جلب مشارکت شرکت‌های خارجی صاحب نام نظیر زیمنس آلمان NEC ژاپن گروندینگ آلمان و.... برای راه‌اندازی خطوط تولید انواع محصولات نهایی نظیر تجهیزات مخابراتی رادیو و تلویزیون و محصولات نظامی قرار داشته است.
دوره دوم توجه به صنعت الکترونیک در کشور معطوف به دهه‌های 50 و 60 و در سایه جنگ بود. هدف حمایت‌ها در این دوره رفع نیازمندی‌های جنگ در حوزه الکترونیک بود اما نتایج آن در دهه‌های بعد زمینه‌ساز تشکیل نهادها و شرکت‌هایی در حوزه میکروالکترونیک بود.
موج سوم حمایت از صنعت میکروالکترونیک در کشور در دهه 70 شمسی با ایجاد نهادهایی نظیر صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع الکترونیک در وزارت صنایع و شرکت‌های تخصصی دولتی و خصوصی با حمایت سازمان صنایع ملی ایران و پس از آن سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران شکل گرفت.
اولین تلاش‌های متمرکز بر صنعت میکرو الکترونیک را می‌توان در این دوره شناسایی کرد با وجود این هر چند تشکیل این شرکت‌ها و نهادها منجر به ایجاد دستاورد‌هایی در حوزه میکروالکترونیک برای کشور شد اما برنامه‌ریزی نامناسب و عدم تداوم حمایتهای لازم باعث عدم دستیابی این جریان به اهداف نهایی خود شد.
موج چهارم حمایت‌ها در دهه 80 در بستر سازمان صنایع نوین وزارت صنایع و با تمرکز بر حمایت از شرکت‌های خصوصی شکل گرفت. هر چند سرفصل میکرو الکترونیک یکی از عناوین مورد حمایت این سازمان بود ولی در این دوره نیز عمده موفقیت‌های حاصل شده در حوزه ساخت محصولات نهایی مخابراتی و الکترونیکی به دست آمده و در حوزه نیمه هادی‌های صرفاً چند پروژه محدود تعریف و نتیجه رسید.
توجه به صنعت میکرو الکترونیک پس از دوره چهارم تقریباً برای حدود یک دهه کم رنگ و به شکل محدودی ادامه یافت. آسیب‌شناسی عدم دستیابی به اهداف مدنظر حمایتهای به عمل آمده از صنعت میکروالکترونیک را می‌توان در دو بعد ریشه‌یابی کرد.
الف) حمایتهای مالی نوسانی و غیر مداوم
بررسی اقدامات سایر کشورها در حوزه میکروالکترونیک نشان داد سیاستگذاری صنعتی در حوزه میکروالکترونیک در تمامی کشورهای دنیا با اصولی ثابتی نظیر تزریق تشویق‌های مالی کلان و انتظار بازدهی اقتصادی در افق‌های زمانی بلند مدت همراه بوده است. در این شرایط عمده حمایتهای صورت گرفته از صنعت میکرو الکترونیک در کشور به شکل مقطعی غیر‌مستقیم و با انتظار بازدهی کوتاه مدت صورت گرفته است.
ب توجه اندک به سیاستهای طرف تقاضا
دومین چالش اصلی صنعت میکرو الکترونیک کشور را می‌توان ناشی از بی‌توجهی به مداخلات سیاستی لازم در طرف تقاضا دانست. تیراژ تولید یکی از گلوگاه‌های بسیار کلیدی در تولید تراشه‌ها به شمار می‌آیند. ایجاد صرفه اقتصادی در تولید تراشه‌ها نیازمند پیگیری سیاست‌هایی نظیر تجمیع تقاضا، ارائه برنامه‌های زمان‌بندی خرید و مدیریت شرکت‌های حاضر در زنجیره تأمین تولید محصولات نهایی به منظور پیروی از خرید تراشه‌های مدنظر است. در صورت عدم اجرا چنین مداخلاتی پروژه‌های طراحی و تولید تراشه در مقیاسی آزمایشگاهی و نمونه‌سازی خلاصه خواهد شد در حالی که تداوم رشد این صنعت در گروه تعریف پروژه‌های صنعتی است.
4-2 قوانین مؤثر بر صنعت میکروالکترونیک ایران
در ابتدای دهه 1400 شمسی پس نمایان شدن آثار جدی کمبود تراشه‌های بر اقتصاد کشور که ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا و اختلافات ژئوپلیتیک میان کشورها بود، توجه به این صنعت در کشور مجدداً افزایش یافت شکل‌گیری مجدد این توجهات به درخواست نیرو‌های مسلحو همکاری معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری آغاز شد و در مجلس شورای اسلامی نیز در در تبصره «7» قانون بودجه سنوات 1401 و 1402 منابع مورد نیاز برای حمایت از این صنعت را در نظر گرفت.
4-2-1 بند «من به تبصره 7 قانون بودجه سال 1401
ن - حقوق ورودی واردات گوشی‌های همراه ساخته شده خارجی بالای ششصد (600) دلار برابر دوازده درصد (12) تعیین می‌گردد. کل منابع حاصل پس از واریز به ردیف درآمدی شماره 110410 جدول 5 این قانون به وزارت صنعت، معدن و تجارت صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته به منظور حمایت از تولید گوشی‌های هوشمند داخلی و صنعت ریز الکترونیک (میکروالکترونیک) اختصاص می‌یابد. آیین‌نامه اجرایی این بند توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان برنامه و بودجه کشور تهیه و به تصویب هیئت وزیران می‌رسد.
بررسی وضعیت عملکرد اجرایی این بند حاکی از چالش‌های جدی و انحرافات عملکرد دولت در تحقق اهداف این بند بوده است. اختلاف قابل توجه بین درآمدها حاصل از این محل با میزان تخصیص یافته به صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته مهمترین انحراف در این زمینه به شمار می‌آید. بررسی آمار واردات گوشی‌های بالای 600 دلار در سال 1401 نشان میدهد در شرایطی که فقط یک میلیون دستگاه گوشی تلفن همراه از برند آیفون که عمدتاً قیمت نزدیک به 1000 دلار دارد به کشور وارد شده در پایان سال 1401 کمتر از 200 میلیارد تومان از منابع حاصل از این بند به صندوق مذکور واریز شده است.
تأخیر در تدوین و تصویب آیین‌نامه اجرایی یکی دیگر از ضعف‌های عملکرد دولت در این بخش بوده است. زیرا تصویب آیین‌نامه اجرایی در شهریور ماه سال 1401 عملاً فرصتی برای همکاری میان دستگاههای ذی ربط در آیین‌نامه را فراهم نکرد. در نهایت آخرین چالش پیش روی اجرای موفق این قانون مربوط به سازوکار‌های هزینه کرد منابع واریز شده به صندوق مذکور بوده است. در نظر گرفتن منابع واریزی به عنوان افزایش سرمایه صندوق در کنار فقدان ابزارها و سازوکار‌های ریسک‌پذیر در صندوق منجر به محدود شدن نحوه هزینه کرد این منابع در قالب اعطای ضمانت نامه و پرداخت تسهیلات با شرایط غیر متناسب با این صنعت شده است [12] در حالی که درآمد دولت از این محل حدود 100 میلیون دلار برآورد میشود.
4-2-2 بند «ط» به تبصره 7 قانون بودجه سال 1402
ط - حقوق ورودی رویه تجاری واردات گوشی‌های تلفن همراه خارجی بالای ششصد (600) دلار حداقل پانزده درصد (15) تعیین می‌گردد. واردات گوشی در سایر رویه‌ها به مأخذ دو برابر محاسبه و دریافت خواهد شد. وزارت امور اقتصادی و دارایی گمرک جمهوری اسلامی ایران مکلف است منابع حاصل از اجرای این حکم را به ردیف درآمدی 110410 واریز کند تا صرف حمایت از توسعه زیر ساخت‌های صنعت ریز (میکرو) الکترونیک گردد. واردات این کالاها از طریق مناطق آزاد تجاری و صنعتی نیز مشمول این حکم میشود. مسئولیت تقسیم کار نهادی وظایف و راهبری تحقق این بند بر عهده کارگروه ویژه اقتصاد رقومی دیجیتال دولت قرار دارد.
در متن مصوب قانون بودجه سال 1402 کلیه منابع حاصل از تعرفه واردات گوشی‌های بالای 600 دلار بر خلاف سال 1401 به حمایت از صنعت میکروالکترونیک تخصیص یافت بررسی میزان واردات گوشی‌های تلفن همراه بالای 600 دلار در سامانه همتا نشان میدهد در صورت تداوم حضور این حکم در قوانین سنواتی بودجه و تخصیص کامل منابع حاصل می‌توان سالیانه بین 50 تا 100 میلیون دلار به منظور حمایت از این صنعت تخصیص داد.
در نظر گرفتن سرفصل مالی مجزا در قانون سالیانه بودجه کشور و تحقق اجرایی آن می‌تواند به میزان قابل قبولی چالش نوسان حمایت صنعت میکرو الکترونیک کشور را مرتفع کند، اما مسأله ساماندهی طرف تقاضا جهت هدف‌گذاری طراحی و تولید تراشه‌های راهبردی و پرکاربرد مورد نیاز کشور همچنان نیازمند برنامه‌ریزی جدی‌تر از سوی دولت است. در شرایط فعلی دستگاه‌هایی نظیر وزارت صنعت، معدن و تجارت، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح کشور به صورت مستقیم در راهبری این صنعت تأثیر‌گذار بوده و بنابراین ضرورت دارد مطابق برنامه مشترکی در این حوزه فعالیت کنند. مسأله‌ای که در قانون بودجه سال 1402 هماهنگی آن بر عهده کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال دولت قرار داده است و پیگیری تصویب دستور العمل آن به رغم گذشت نیمی از سال 1402 همچنان در کارگروه اقتصاد دیجیتال دولت ادامه دارد.
راهبردهای پیشنهادی توسعه صنعت میکروالکترونیک برای ایران
راهبردهای پیشنهادی توسعه صنعت میکروالکترونیک در کشور باید در دو حوزه مکمل تقویت جریان طراحی تراشه کشور (Fablees) و اقدام در راستای ساخت و تولید تراشه (Fab) دنبال شود. جدول زیر به طور خلاصه راهبردهای پیشنهادی به منظور برای ارتقای صنعت میکروالکترونیک ایران را نشان میدهد که در ادامه به بررسی کامل‌تر راهبردهای پیشنهادی ذیل هر یک از این حوزه‌ها پرداخته میشود.
5-1 طراحی تراشه (Fabless)
همان طور که بررسی شد مدل کسب و کاری طراحی تراشه و برون سپاری آن به کارخانه‌های تولید تراشه خارجی یکی از متداول‌ترین رویکردها در صنعت میکروالکترونیک است. این رویکرد علاوه بر کاهش هزینه‌های ثابت سرمایه‌گذاری در تولید می‌تواند تا حد قابل توجهی نگرانی‌های کشور در زمینه رفع پایدار نیازمندی‌های کشور و ارتقای امنیت تراشه‌های کشور منجر شود راهبردهای مورد نیاز در این بخش عبارتند از: الف) ایجاد مراکز خدمات طراحی تراشه (ب) برنامه ملی بومی‌سازی تراشه‌های پرکاربرد و راهبردی و (ج) ورود به بازارهای جهانی طراحی تراشه
5-1-1 راهبرد پیشنهادی کوتاه مدت راه اندازی مراکز تخصصی آموزش و خدمات طراحی تراشه در سطح کشور
به طور کلی طراحی تراشه موضوعی کاملاً تخصصی و نیازمند سطوح بالایی از تحصیلات و تجربیات دانشگاهی است به همین دلیل تأمین جریان مداوم از متخصصین دانشگاهی در زمینه طراحی تراشه یکی از راهبردهای اصلی برای بقا و ارتقای صنعت میکروالکترونیک در هر کشوری به شمار می‌آید. آموزش و تحقیقات کاربردی و بنیادی در زمینه طراحی تراشه نیازمند تعریف پروژه‌های عملی و نمونه‌سازی تراشه و ارزیابی نتایج آن است. در شرایط فعلی به دلیل کامل نبودن برخی زیر ساخت‌های کشور نظیر دسترسی مناسب به نرم‌افزار‌ها و کتابخانه‌های طراحی، دسترسی مناسب به فب‌های خارجی جهت تولید نمونه و در کل هزینه بالای اجرای پروژه‌های آموزشی و تحقیقاتی در مقایسه با منابع گروه‌های تحقیقاتی این حوزه تمایل کمتری از سوی سرمایه‌های انسانی بالقوه و دانشگاهیان به منظور فعالیت و رشد در این حوزه در مقایسه با سایر حوزه‌های تحقیقاتی الکترونیک که شیوه ارتقای عملی و علمی در آنها ساده‌تر بوده، رایج شده است.
به منظور حل این چالش در کوتاه مدت باید همانند بسیاری از کشورهای پیشرو دنیا نهادسازی و برنامه حمایتی مشخصی برای استفاده دانشگاهیان و گروه‌های طراحی در کشور ایجاد شود که از طریق آن خدمات مختلفی نظیر به اشتراک‌گذاری ابزارهای طراحی نمونه‌سازی چند پروژه بر روی یک ویفر (MPW و به طور کلی آموزش‌های طراحی ارائه میشود.
MPW یک شیوه برای ساخته نمونه اولیه و آزمایشگاهی است که در آن به متقاضیان این امکان داده میشود که هزینه ساخت تراشه بین چندین طرح با پروژه بدین صورت تقسیم شود که چندین طراحی تراشه مختلف بر روی یک ویفر سیلیکونی تولید شود. اجرای چنین مدلی نیاز به ایجاد مراکز تخصصی ارائه خدمات طراحی تراشه در سطح کشور است که در کنار ارائه آموزش‌ها و زیر ساخت‌های طراحی، طرح‌های تحقیقاتی مختلف را بر اساس اولویت‌های کشور دریافت و پس از آن نسبت تجمیع طرح‌ها در کنار یکدیگر و ارسال آن برای کارخانه‌های تولید تراشه از طریق مسیرهای ارتباطی رسمی و غیر رسمی اقدام کند. با تأسیس و حمایت دولت از این مراکز می‌توان امکان دسترسی و هزینه‌های مضاعف سربار طراحی در ایران را تا حدی کاهش داد و از همه مهمتر جریان ایجاد سرمایه انسانی در حوزه میکروالکترونیک را در کشور حفظ کرد.
5-1-2 راهبرد پیشنهادی میان مدت بومی سازی طراحی تراشه های پرکاربرد و راهبردی کشور
یکی از متغیر‌های کلیدی برای موفقیت صنعت میکروالکترونیک در ایران فراهم کردن صرفه اقتصادی برای طراحی تراشه توسط بازیگران داخلی در مقایسه واردات است. تراشه‌ها از منظر میزان مصرف را می‌توان به دو دسته تراشه‌های خاص منظوره با تیراژ کم و تراشه‌های عمومی با حجم مصرف بالا دسته‌بندی کرد.
به طور کلی در طراحی تراشه‌های خاص منظوره نظیر تراشه‌های نظامی، امنیتی و برخی محصولات مخابراتی عمدتاً به دلیل هزینه‌های بالای مهندسی غیر تکراری (NRE) مانند تحقیق و توسعه و حساسیت پایین شکست این هزینه‌ها بر روی تیراژ تولیدی، قیمت تمام شده تراشه در سطح جهانی نیز بالاست. از سوی دیگر سرمایه انسانی متخصص ارزان قیمت یکی از مزیت‌های اصلی در کشور ما به شمار می‌آید. همچنین اساساً دسترسی تراشه‌های خارجی به دلایل تحریمی و مسائل امنیتی برای کشور دارای هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم مضاعف خواهد بود. لذا رقابت‌پذیری در طراحی این نوع تراشه‌ها برای کشور امکان پذیرتر خواهد بود.
در رابطه با طراحی تراشه‌های با مصارف عمومی و تیراژ بالا نظیر تراشه‌های مورد استفاده در صنایع لوازم الکترونیکی مصرفی لوازم خانگی سیم کارت‌ها، خودروسازی و مودم‌های مخابراتی چالش اصلی طراحان داخلی رقابت قیمتی با تأمین‌کنندگان خارجی به دلیل کم اهمیت شدن هزینه تحقیق و توسعه ناشی از نیروی انسانی از طریق شکست هزینه‌ها بر روی تیراژ بالای تولیدات این حوزه است.
به منظور موفقیت در طراحی و تجاری‌سازی هر گروه از تراشه‌های فوق در داخل کشور در میان مدت باید سیاست صنعتی متناسبی از سوی دستگاههای ذی ربط دنبال شود. با وجود این اصول سیاست صنعتی مناسب برای این حوزه عبارتند از تعیین تراشه‌های هدف برمبنای نیازمندی‌های کشور، تجمیع تقاضا و سفارش‌گذاری بلند مدت برای طراحان تراشه به منظور اقتصادی کردن طراحی و تولید، ارائه بارانه و معافیت مالیاتی به شرکت‌های خریدار تراشه به منظور پوشش اختلاف قیمت احتمالی حمایتهای تعرفه‌ای و تدوین استاندارد‌های لازم به منظور الزام شرکت‌های بالا دست زنجیره تأمین محصولات نهایی الکترونیکی به استفاده از تراشه‌های داخلی در تولید زیر مجموعه‌های محصول نهایی.
5-1-3 راهبردی پیشنهادی بلند مدت ورود به بازارهای جهانی طراحی تراشه
مزیت بالقوه سرمایه انسانی متخصص و ارزان قیمت در کشور یکی از فرصت‌های کلیدی برای ورود به زنجیره ارزش جهانی صنعت میکروالکترونیک از طریق اجرا پروژه‌های طراحی و فروش داراییهای فکری (IP cores در بلند مدت به شمار می‌آید. در این راستا، دولت باید به روش‌های مختلف بستر لازم برای جلب همکاری و فرصت‌های بین‌المللی را فراهم سازد. این هدف می‌تواند از طریق راهبرد حمایت از تأسیس دفاتر طراحی در سایر کشورها و جذب فرصت‌های بین‌المللی با پوشش این دفاتر دنبال شود.
5-2 اقدام در راستای ساخت تراشه (Fab)
در حال حاضر بخش زیادی از چالش‌های حوزه میکروالکترونیک کشور از دسترسی پیچیده و دشوار به کارخانه‌های تولید تراشه ناشی میشود. در این شرایط راهبردهای الف ایجاد دسترسی پایدار به فب‌های خارجی در کوتاه مدت (ب) نقش آفرینی در زنجیره مواد اولیه در میان مدت وج) احداث کارخانه فب در کشور در بلند مدت توصیه میشود که در ادامه به بررسی دقیق‌تر هر یک از این موارد پرداخته میشود.
5-2-1 راهبرد پیشنهادی کوتاه مدت ایجاد دسترسی پایدار به فیهای خارجی
به دلیل حساسیت‌های تحریمی بر ایران در حوزه خرید تراشه و به همچنین دسترسی به زیر ساخت‌های تولیدی کارخانه‌های قب، یکی از اصلی‌ترین راهبردهایی که باید در کوتاه مدت توسط دولت دنبال شود پیگیری ایجاد دسترسی پایدار به یک یا چند کارخانه فب خارجی از طریق مذاکره و همکاری با کشورهای همسو نظیر چین و روسیه است. این مذاکرات می‌تواند حول راهبردهای همکارانه‌ای نظیر دریافت مجوز همکاری مستقیم فب‌های هدف با شرکت‌های طراحی ایرانی اجاره بخشی از ظرفیت خطوط تولید فب‌های موجود در طول سال برای ایران سرمایه‌گذاری مشترک در تأسیس یک فب جدید در کشور خارجی تملیک بخشی از مالکیت و مدیریت فب خارجی، استفاده از متخصصین ایرانی در قب خارجی به منظور یادگیری فرایند‌ها و انتقال فناوری تعریف شود.
شایان ذکر است راه‌اندازی کارخانه فب موضوعی فراتر و پیچیده‌تر از صرفاً نصب ماشین آلات یک کارخانه تولید تراشه است و تنظیم فرایند‌ها و پیاده‌سازی دستور العمل‌های تولید تا دستیابی به بازدهی قابل قبول بعضاً ماه‌ها به طول خواهد انجامید. لذا هر گونه برنامه‌ریزی در زمینه مدیریت و راه‌اندازی کارخانه فب در داخل یا خارج از کشور باید با یادگیری و استفاده از دانش فنی انباشته شده در متخصصین بین‌المللی این حوزه صورت پذیرد.
5-2-2 راهبرد پیشنهادی میان مدت سرمایه گذاری در زنجیره بالا دستی مواد اولیه
نیمه هادی‌ها دارای یک زنجیره مواد اولیه بالادستی از جنس سیلیکون با بازارهای وسیع بین‌المللی هستند. سنگ سیلیکون ماده اولیه صنعت نیمه هادی‌ها به شمار می‌آید. این ماده جزء فراوان‌ترین عناصر بر روی پوسته زمین به شمار می‌آید. در ایران نیز معادن سیلیس با خلوص بالا یافت می‌شوند که از جمله آنها می‌توان به معادن موجود در استان‌های لرستان آذربایجان غربی و فارس مورد اشاره کرد. در حال حاضر تولید سیلیکون مثال در کشور با افتتاح چند کارخانه جدید در سال جاری سرعت و حجم بیشتری پیدا کرده است.
با وجود این همچنان سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در سایر بخش‌های زنجیره به دستیابی به یک زنجیره کامل مورد نیاز است. یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های تولید سیلیکون مثال میزان خلوص حاصل شده است. در حال حاضر خلوص تولیدی این کارخانه‌ها عمدتاً متناسب با صنعت ساخت انواع آلیاژ‌های آلومینیومی است.
سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش بالادستی می‌تواند به شکوفایی بازارهای جدیدی در صنایع مختلف نظیر سلول‌های خورشیدی در صنعت نیروگاه‌های خورشیدی ساخت شمش و ویفر‌ها برای صنعت میکروالکترونیک ساخت انواع تار‌های نوری در صنعت کابل‌سازی ساخت انواع رنگ‌ها و پوشش‌های عایقی در صنعت مواد شیمیایی ساخت انواع مکمل‌ها و رنگ‌های غذایی و ساخت انواع پودر‌ها و مکمل‌های آرایشی در صنعت آرایشی و بهداشتی منجر شود.
از سوی دیگر بهره‌برداری از یک کارخانه تولید تراشه در کشور به صورت مداوم نیازمند حجم زیادی از مواد اولیه نظیر و یفر‌های سیلیکونی اسید‌ها و گاز‌های خاص منظوره با خلوص بالاست که در شرایط تحریم به سادگی در اختیار کشور نخواهد بود. در این راستا سرمایه‌گذاری در برخی از این حوزه‌ها به دلیل مزیت‌های طبیعی کشور به خصوص در حوزه معادن می‌تواند منجر به کاهش تحریم‌پذیری و تنوع مبادی همکاری‌های بین‌المللی کشور در صنعت نیمه هادی‌های و در نهایت ایجاد سطحی از وابستگی متقابل میان ایران و سایر کشور در این حوزه شود. لذا راهبرد پیشنهادی برای کشور در این بخش در میان مدت سرمایه‌گذاری بر تکمیل زنجیره ارزش بالادستی صنعت میکروالکترونیک است.
5-2-3 راهبرد پیشنهادی بلند مدت انتقال کارخانه فی به ایران
احداث کارخانه تولید تراشه (فب) در خاک ایران نیازمند سرمایه‌گذاری بلند مدت است. مقدار این سرمایه‌گذاری تابع عوامل متعددی نظیر ظرفیت تولید کارخانه فناوری‌های مدنظر از برای کارخانه از منظر اندازه تراشه و میزان وابستگی به تأمین‌کنندگان خارجی است. نمودار زیر برآوردی از میزان سرمایه‌گذاری ثابت مورد نیاز برای ساخت یک کارخانه فب در شرایط معمول و بدون هزینه‌های عملیاتی را نشان میدهد.
برای کشوری مانند ایران میزان سرمایه‌گذاری لازم برای تأسیس یک کارخانه فب با فناوری سیلیکونی و اندازه 65 تا 90 نانومتر که بتواند بر طرف‌کننده غالب نیازهای صنعتی کشور در طول یک تا دو دهه آینده باشد حدود یک میلیارد دلار سرمایه‌گذاری ثابت برآورد میشود. زیرا ساخت فب در ایران علاوه بر هزینه‌های اشاره شده با هزینه‌های دیگری از جمله تحریم‌ها هزینه‌های مرتبط با آموزش راه‌اندازی، مدیریت فرایند‌ها و نحوه تأمین مواد اولیه به دلیل فقدان تجربه پیشین مواجه خواهد بود.
بررسی‌های بین‌المللی نشان می‌دهند در رابطه با فب‌های پیشرفته مدت زمان لازم برای رسیدن به نقطه سربه سر با در نظر گرفتن عواملی نظیر میزان سرمایه‌گذاری ثابت و دوره استهلاک آن میزان درآمد بر اساس متوسط قیمت فروش تراشه در طول سالهای مختلف، هزینه‌های عملیاتی قابل توجه نظیر آب برق و نیروی انسانی و مواد اولیه و میزان حمایتهای دولتی به عنوان یک متغیر کلیدی بین 5 تا 10 سال به طول خواهد انجامید. مطابق نمودار ذیل این مدت به شدت وابسته به دو متغیر میزان یارانه دولت و میزان بازدهی فب است.
نکته حائز اهمیت این است که سرمایه گذاری به منظور احداث یک کارخانه طبع در کشور بدون تحقق راهبردهای کوتاه مدت و میان مدت اشاره شده در بخش‌های قبلی عملاً موفق نخواهد بود.
لذا به منظور تصمیم گیری برای ساخته کارخانه ثبت باید در ابتدا وضعیت تقاضای محصولات و تغییرات احتمالی بلند مدت آنها را به طور کامل بررسی و پس از آن به صورت ویژه با صنایع و مشتریان تراش وارد قراردادهای همکاری نزدیک و بلند مدت شد تا بتوانم وارد سطح قابل قبولی از بهره‌وری تولید را تضمین کرد.
