شاد پیام رسان است نه کلاس مجازی
شبکه ملی اطلاعات دارای سه لایه زیرساخت، خدمات و محتواست؛ بخشی از سهم وزارت ارتباطات تامین زیرساخت بوده و توسعه محتوای تخصصی بر عهده دستگاههاست؛ حالا در بزنگاه شیوع کرونا، این دانش‌آموزان هستند که قربانی ضعف در خدمات و محتوای شبکه ملی اطلاعات شده‌اند.
طبق سند تحول بنیادین ( راهکار 4_17 ) آموزش و پرورش موظف به برنامه‌ریزی برای آموزش مجازی دانش‌آموزان است؛ موضوعی که محسن حاجی میرزایی وزیر آموزش و پرورش هم به آن اشاره‌ای داشته و می‌گوید:
"سند تحول بنیادین، نظام تعلیم و تربیت را به تجهیز فناوری‌های نوین ملزم کرده است، براین اساس موظف هستیم ساز و کاری برای ارتباط هوشمندانه بین دانش‌آموزان، معلمان و کادر اجرایی مدارس برقرار کنیم و همچنین کتب درسی را به صورت الکترونیکی منتشر کنیم و در دسترس قرار دهیم و از ظرفیت آموزش‌های مجازی استفاده کنیم."
در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر برخورداری از بهره فناوری آموزشی در سطح معیار با توجه به طیف منابع و رسانه‌های یادگیری "شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات" و بهره‌مندی هوشمندانه از فناوری‌های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی مبتنی بر نظام معیار اسلامی تأکید شده است اما نظام آموزش و پرورش برای استفاده از فناوری‌های نوین تا به امروز گام‌های مؤثری برنداشته بود.
در راهکار 6-1 سند تحول بنیادین برای تنوع بخشی به محیطهای یادگیری دانش‌آموزان آمده است: ایجاد، توسعه و غنی سازی واحد اطلاعات و منابع آموزش و پرورش در سطح مدرسه از قبیل کتابخانه، آزمایشگاه و کارگاه، شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات.
همچنین در راهکار1-17 و 4-17 سند تحول بنیادین برای ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت با تکیه هوشمندانه از فناوری‌های نوین به توسعه ضریب نفوذ شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات اینترانت در مدارس با اولویت پرکردن شکاف دیجیتالی بین مناطق آموزشی و ایجاد ساز و کار مناسب برای بهره برداری بهینه و هوشمندانه توسط مربیان و دانش‌آموزان در چارچوب نظام معیار اسلامی، تاکید شده است.
توسعه ضریب نفوذ "شبکه ملی اطلاعات" و استفاده از این بستر برای آموزش مجازی دانش‌آموزان موضوعی است که در راهکارهای مختلف سند تحول بنیادین مورد اشاره قرار گرفته است اما با شیوع کرونا و پرتاب شدن ناگهانی آموزش و پرورش به جریان آموزش مجازی در نبود زیرساخت‌های لازم، شبکه شاد با تمام کاستی‌هایی که دارد بستر ارائه آموزش مجازی شده است.
در این مطلب با علیرضا هاشمی گلپایگانی؛ عضو هیئت علمی گروه فناوری اطلاعات دانشگاه صنعتی امیرکبیر به گفت‌وگو نشستیم تا مواردی همچون "دلایل عدم تحقق شبکه ملی اطلاعات"،" مشکلات و تهدیدات پیش روی دانش‌آموزان در آموزش مجازی" و "اشکالات استفاده از یک پیام‌رسان به عنوان بستر اصلی آموزش مجازی" را بررسی کنیم.
مشروح این گفت‌وگو در ادامه تقدیم مخاطبان تسنیم می‌شود:
تسنیم: شبکه ملی اطلاعات تا چه حد محقق شده و توان پاسخگویی به نیازهای آموزش و پرورش در زمینه آموزش مجازی را دارد؟
در حال حاضر بخش‌هایی از شبکه ملی اطلاعات در دسترس است؛ شبکه ملی اطلاعات لایه‌های مختلفی دارد. یکی از این لایه‌ها بستر ارتباطات ملی (بستر مخابراتی) است که به میزان زیادی محقق شده و ارتباطات نقطه به نقطه درون کشور در بستر شبکه ملی اطلاعات انجام می‌شود البته نیاز است برای پاسخگویی هر چه بهتر به نیازها به ویژه در زمینه افزایش ترافیک و گستره پوشش بهبود یابد اما این تمام شبکه ملی اطلاعات نیست!
در کنار بستر مخابراتی، باید خدمات و محتوای مرتبط با آموزش و پرورش نیز بر روی این شبکه ایجاد شود که به نظر می‌رسد در این زمینه در ابتدای راه قرار داریم به تعبیر دیگر راه و جاده (بستر مخابراتی) آماده شده است اما خودروی کافی در مسیر تردد نکرده و مسافر و باری جابجا نمی‌شود!
از کمبودها در لایه خدمات می‌توان به "کلاس مجازی" اشاره کرد با وجودی که برخی محصولات در زمینه کلاس مجازی ایجاد شده است اما همچنان در این زمینه دچار ضعف هستیم؛ "شاد" یک پیام‌رسان است، نه کلاس مجازی که در آن تعامل همزمان مورد نیاز بین معلم و دانش آموز رخ دهد.
لایه دیگر محتواست که خدمات بر اساس آن شکل می‌گیرد که نیازمند بازتولید محتوای موجود در بستر الکترونیکی است. آموزش مجازی با آموزش عادی دارای تفاوت‌هایی است که می‌توان به وجود امکانات بیشتر برای تولید محتواست و نیاز به تغییر در شیوه تدریس اشاره کرد.
تسنیم: شبکه ملی اطلاعات تا چه حد می‌تواند دانش‌آموزان را از آسیب‌های فضای مجازی به دور نگه دارد؟
وقتی صحبت از شبکه ملی اطلاعات می‌شود، منظور لایه‌های آن در داخل کشور است. همانطور که اشاره کردم یکی از این لایه‌ها، محتواست؛ به دلیل امکان کنترلی که وجود دارد، محتوایی که در داخل کشور تولید می‌شود سالم‌تر و و از نظر فرهنگی، متناسب‌تر از محتوایی است که در فضای مجازی بین‌المللی وجود دارد البته باید به فرصت‌هایی که به واسطه دسترسی به فضای مجازی بین المللی کسب می‌شود نیز توجه داشت و تنها به بخش منفی که مربوط به آسیب‌های احتمالی دانش‌آموزان است توجه نکرد.
شاید با ایزوله کردن شبکه ملی اطلاعات از اینترنت، آسیب‌ها کاهش یابد اما قطعاً از فرصت‌های زیادی، خود را محروم کرده‌ایم؛ به عنوان نمونه در یوتیوب کانال‌های آموزشی مختلفی وجود دارند که محتوای سالم آموزشی در زمینه‌های مختلف مانند آموزش علوم مختلف و نرم‌افزارها تولید کرده و روزانه مورد استفاده هزاران نفر قرار می‌گیرند.
با توجه به گستردگی و تنوع موضوعی محتوای موجود در فضای مجازی بهتر است سازوکاری ایجاد شود تا ممیزی محتوا توسط مدارس، معلمان، والدین و تشکل‌های مردم نهاد (NGO) صورت پذیرد چرا که منابع دولت محدود و زیاد بودن دل مشغولی‌هایش مانعی جدی برای انجام این مهم است.
تسنیم: چه راهکارهایی برای کاهش آسیب دانش‌آموزان در فضای مجازی وجود دارد؟
برای کاهش آسیب‌ها الزاماً نیاز به اقدامات حاکمیتی و ایزوله کردن شبکه ملی اطلاعات یا فیلتر متمرکز محتوا توسط دولت نیست؛ خانواده‌ها در صورتی که آموزش مناسب ببینند می‌توانند با استفاده از قابلیت‌هایی که در ابزارهای سمت کاربر (مانند تلفن همراه، رایانه و تبلت) وجود دارد تا حد زیادی از آسیب‌ها جلوگیری کنند.
در این روش، نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های خاص دانش‌آموزان بر روی سخت‌افزارها قرار داده می‌شود تا محتوا را بر اساس ویژگی سنی، موضوع یا هر ملاحظه دیگری پالایش کند و محتوای نامناسب از دسترس دانش‌آموزان خارج شود؛ والدین باید کار با این نرم‌افزارها، اپلیکیشن ها و نحوه تنظیم کردن آنها را یاد بگیرند.
در خصوص استفاده دانش‌آموزان از شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و آسیب‌های آن، یکی از راهکارها می‌تواند ایجاد خدمت (service) مشابه و موازی در داخل باشد. باید دقت داشت که برخورد بد و در نظر نگرفتن شرایط و اقتضائات اجتماعی و سنی دانش‌آموزان می‌تواند باعث ایجاد لجاجت و تشدید استفاده از محتوای نامناسب توسط آنان شود. باید با مطالعه و تامل بیشتری در این زمینه عمل کرد.
تسنیم: برای بهبود وضعیت آموزش مجازی در آموزش و پرورش چه فعالیت‌هایی می‌توان انجام داد؟
آموزش مجازی نیازمند محتوا و ابزار برای تولید و استفاده از آن است؛ در درون آموزش و پرورش نیاز است ابزارهای مورد نیاز در اختیار معلمان قرار گرفته و استفاده از آنها آموزش داده شود. در این زمینه برگزاری دوره‌های آموزشی در دانشگاه‌های فرهنگیان و شهید رجایی، ایجاد دوره‌های ضمن خدمت برای معلمان و تهیه فیلم‌های آموزشی برای والدین می‌تواند مفید باشد همچنین آموزش و پرورش نیازمند راه‌اندازی مراکز داده‌ای است که بتواند بستر لازم برای ذخیره سازی، پردازش اطلاعات و ارائه خدمت به دانش آموزان و معلمان را فراهم سازد.
در بعد محتوا علاوه بر استفاده از خلاقیت و محتوای تولیدی معلمان، می‌توان با فعال کردن بخش خصوصی در محیطی رقابتی که در آن همه افراد فرصت برابری داشته باشند، تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش، عقب ماندگی‌ها را جبران و کیفیت را افزایش داد و حتی در حوزه صادرات محتوای آموزشی نیز وارد شد.
در بعد ابزارهای سمت کاربر به ویژه رایانه، تلفن همراه و تبلت متأسفانه تا حد زیادی وابسته به خارج از کشور هستیم. حتی تولیداتی که در داخل صورت می‌پذیرد تا حد زیادی وابسته به استفاده از اجزای خارجی است باید دولت تسهیلاتی قائل شود تا دانشگاه‌ها بتوانند دانش و فناوری مورد نیاز بومی سازی شده و در تولید مورد استفاده قرار گیرد.
تسنیم: تحقق شبکه ملی اطلاعات در لایه‌های مختلف، چه فایده‌ای برای کشور و به ویژه آموزش و پرورش خواهد داشت؟
ایجاد شبکه ملی اطلاعات به معنی محدودسازی یا قطع اینترنت نیست؛ استفاده از تعبیر «اینترنت ملی» صحیح نیست؛ ما در واقع اینترانت ملی (intranet) داریم که اولویت اول آن برقراری ارتباط بین نقاط داخل کشور بدون نیاز به استفاده شبکه مخابراتی برون‌مرزی است و در مرحله بعد باید خدمات و محتوای مورد نیاز را بر روی آن ایجاد کنیم تا نیاز کاربران داخلی تا حد امکان در درون کشور تامین شود.
توسعه لایه ارتباطی (بستر مخابراتی) افزایش کیفیت و دسترسی بیشتر برای فعالیت در فضای مجازی را به دنبال دارد؛ در گذشته ارتباطات نقطه به نقطه درون کشور غالباً با اتکا به شبکه برون مرزی انجام می‌شد که اجرای لایه ارتباطی شبکه ملی اطلاعات توانست تا حد زیادی این مشکل را برطرف کند.
در لایه‌های خدمات و محتوا باید در نظر داشت که کشور برای استفاده از ترافیک خارج از کشور باید بر اساس پهنای باند و حجم مصرفی خود پول پرداخت کند؛ توسعه هر چه بیشتر لایه‌های خدمات و محتوا در شبکه ملی اطلاعات موجب انتقال و هدایت این مصرف و ترافیک به داخل کشور و کاهش خروج ارز می‌شود همچنین فعالیت بیشتر در لایه‌های خدمات و محتوا زمینه‌ساز اشتغال‌زایی بیشتر بوده و حتی از محل فروش خدمات و محتوا می‌توانند برای کشور ارزآوری داشته باشند.
متاسفانه در لایه‌های خدمات و محتوا در فضای مجازی ضعیف هستیم مثلاً موتور جستجوی کارآمدی برای جستجو محتوا نداریم و این باعث شده است کاربران به سمت استفاده از موتورهای جستجوی خارجی بروند؛ همین استفاده، باعث ایجاد بانکی از داده‌های کاربران در آن موتورها شده که بعضاً به خود ما می‌فروشند! یا با نبود برخی خدمات پایه مانند DNS ملی که جزو موارد کلیدی و حساس هستند، مواجهیم که می‌تواند صدمات سنگینی به کشور وارد سازد.