پیچیدگیهای حکمرانی مجازی
علی ملکی - همزمان با زمزمه‌هایی درباره نزدیک شدن به دکمه رفع فیلتر از پلتفرم‌ها، چگونگی مدیریت فضای مجازی پس از رفع فیلتر به دغدغه اصلی تصمیم‌گیران و جامعه تبدیل شده است. تجربه کشور‌های مختلف جهان در این زمینه نشان می‌دهد مدیریت فضای مجازی نیازمند رویکردی چندلایه و مشارکتی است که در آن خانواده‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند.
هفته گذشته خبرگزاری رویترز طی گزارشی به اقدامات کشور‌های پیشرفته مثل آلمان، انگلیس، اسپانیا و استرالیا اشاره کرد. این کشور‌ها قوانین جامعی برای استفاده کودکان از فضای مجازی تصویب کرده‌اند، اما نکته برجسته در این قوانین، تکیه بر نقش خانواده است. در این کشور‌ها، قانون‌گذاری بر پایه اصل رضایت والدین استوار شده و مسئولیت اصلی نظارت بر فعالیت‌های آنلاین کودکان به خانواده‌ها واگذار شده است. چنین مدلی نشان می‌دهد که دولت‌ها به‌جای تحمیل محدودیت‌های گسترده به خودشان و مردم، به نرم‌افزار‌ها، آموزش والدین و آگاهی‌بخشی عمومی تکیه کرده‌اند. در ایران اما متأسفانه فیلترینگ به عنوان یک راه‌حل دم دستی و مؤثر برای حکمرانی فضای مجازی به‌کار گرفته شده است. با این همه نگرانی‌ای در سطح جهانی وجود دارد و آن در زمینه دسترسی بسیار آسان کودکان به هر نوع محتوا‌هایی در سطح وب است.
حکمرانی مؤثر «فیلتر» نیست
هرچند فیلترینگ در مقطع زمانی کوتاهی توانست دسترسی به برخی محتواها را محدود کند اما تجربه چندساله ما از این وضعیت نشان داده که فیلترینگ گسترده عوارض جانبی بسیار زیادی دارد. از یک‌سو دسترسی گسترده به فیلترشکن‌ها عملاً محدودیت‌ها را بی‌اثر کرده و علاوه‌بر این کار نهادهای نظارتی برای مدیریت این فضا را دشوار کرده و از سوی دیگر نارضایتی عمومی نسبت به این سیاست‌ها افزایش یافته و به یکی از دلایل اصلی شکاف بین حکمرانی و مردم تبدیل شده است. از سوی دیگر اقتصاد فیلترشکن‌ها موضوعی است که بارها مورد تأکید کارشناسان حوزه فناوری قرار گرفته و درباره آن هشدارهای جدی داده‌اند.
حالا اما سؤال اساسی این است که اگر فیلتر‌ها برداشته شوند، چگونه می‌توان این فضا را به‌شکلی مدیریت کرد که منافع جامعه و امنیت روانی کودکان حفظ شود؟
پاسخ این مسئله در تغییر رویکرد از حکمرانی صرف دولتی به حکمرانی مشارکتی است. به‌جای نظارت مطلق از بالا، دولت باید به خانواده‌ها و والدین ابزار‌هایی بدهد که بتوانند فعالیت‌های فرزندان خود را مدیریت کنند. استفاده از نرم‌افزار‌های نظارتی، تولید محتوای مناسب کودکان، طراحی سیم‌کارت‌های ویژه و ایجاد بستر‌های آموزشی برای والدین ازجمله اقداماتی است که می‌تواند جایگزین فیلترینگ گسترده شود.
رهبری بارها بر لزوم حکمرانی در فضای مجازی تأکید کرده‌اند، اما حکمرانی به معنای مسدود یا محدود کردن کامل نیست. حکمرانی مؤثر نیازمند تعامل، شفافیت و توانمندسازی خانواده‌هاست. تجربه کشور‌های موفق نشان می‌دهد همراهی خانواده‌ها و جامعه در این مسیر، نه‌تنها مدیریت فضای مجازی را تسهیل می‌کند، بلکه اعتماد عمومی را نیز تقویت خواهد کرد.
رضایتنامه والدین برای حضور در تیک‌تاک
استرالیا قانونی تصویب کرده که کودکان زیر 16 سال را از دسترسی به شبکه‌های اجتماعی منع می‌کند. این قانون یکی از سختگیرانه‌ترین مقررات جهان در زمینه کنترل شرکت‌های فناوری به‌شمار می‌رود و بازتابی از تلاش‌های جهانی برای ایمن‌سازی فضای مجازی برای کودکان است. در ادامه نگاهی به اقدامات استرالیا و دیگر کشور‌ها برای تنظیم دسترسی کودکان به شبکه‌های اجتماعی خواهیم داشت.
استرالیا: متخلفان را 32 میلیون دلار جریمه می‌کنیم
براساس قانون جدید، پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، فیسبوک (متعلق به متا) و تیک‌تاک باید اطمینان حاصل کنند که کاربران زیر 16 سال نتوانند از خدمات آن‌ها استفاده کنند. در غیر این صورت، با جریمه‌ای تا سقف 49.5 میلیون دلار استرالیا (معادل 32 میلیون دلار آمریکا) روبه‌رو خواهند شد.
آزمایش اجرای این قانون از ژانویه آغاز می‌شود و ممنوعیت کامل طی یک‌سال آینده به اجرا درمی‌آید.
بریتانیا: امنیت سایبری اولویت حیاتی است
بریتانیا هنوز برنامه‌ای برای محدودیت‌هایی مشابه استرالیا ندارد. پیتر کایل، وزیر فناوری بریتانیا تأکید کرده که «ایمن‌سازی فضای آنلاین» اولویتی حیاتی است و در این راستا مطالعاتی درباره تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر کودکان آغاز شده است. قانون ایمنی آنلاین که از سال آینده اجرایی می‌شود، استاندارد‌های سختگیرانه‌تری را برای شرکت‌های فناوری ازجمله محدودیت‌های سنی ایجاد خواهد کرد.
نروژ: والدین حواسشان باشد
دولت نروژ درحال بررسی افزایش حداقل سن برای رضایت کودکان از 13 به 15 سال است. والدین همچنان می‌توانند به کودکان زیر این سن اجازه دسترسی به شبکه‌های اجتماعی بدهند. بااین‌حال، تلاش‌هایی برای تصویب قانونی که حداقل سن مطلق را مشخص کند، در جریان است. به گفته رویترز، نیمی از کودکان 9 ساله در نروژ از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.
فرانسه: زیر 15 سال فقط با رضایت والدین
فرانسه قانونی را تصویب کرده که ایجاد حساب کاربری برای افراد زیر 15 سال را تنها با رضایت والدین ممکن می‌سازد. بااین‌حال مشکلات فنی مانع اجرای کامل این قانون شده است. علاوه بر این، پیشنهاد‌هایی مانند ممنوعیت استفاده کودکان زیر 11 سال از تلفن همراه و محدودیت دسترسی به اینترنت برای افراد زیر 13 سال نیز در دست بررسی است.
آلمان: فعالان اجتماعی درخواست سختگیری بیشتر دارند
در آلمان، کودکان و نوجوانان بین 13 تا 16 سال تنها با رضایت والدین می‌توانند از شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند. هرچند تغییری در قوانین فعلی پیش‌بینی نمی‌شود، فعالان اجتماعی خواستار اجرای مؤثرتر مقرراتند.
بلژیک: سن حداقل 13 ساله برای استفاده مستقل
براساس قانونی که در سال 2018 تصویب شد، کودکان در بلژیک باید حداقل 13 ساله باشند تا بدون‌رضایت والدین بتوانند از شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند.
هلند: موبایل در مدرسه ممنوع
درحالی‌که قوانین خاصی برای سن استفاده از شبکه‌های اجتماعی وجود ندارد، از ژانویه 2024، استفاده از دستگاه‌های تلفن همراه در کلاس‌های درس ممنوع خواهد شد.
ایتالیا: بدون اجازه پدر و مادر اکانت نسازید
در ایتالیا، کودکان زیر 14 سال برای ایجاد حساب کاربری به رضایت والدین نیاز دارند، اما در بالاتر از این سن محدودیتی وجود ندارد.
اتحادیه اروپا و محدودیت برای زیر 16 ساله‌ها
در اتحادیه اروپا، استفاده از داده‌های شخصی کودکان زیر 16 سال تنها با رضایت والدین ممکن است، اما کشور‌های عضو می‌توانند این حد را تا 13 سال کاهش دهند.
تلگرام بالاخره کوتاه آمد
پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک، فیسبوک و اسنپ‌چت اعلام کرده‌اند که کاربران برای ساخت حساب کاربری باید حداقل 13 ساله باشند. هرچند مثل کشور خودمان، بسیاری از کودکان در کشور‌های دیگر هم خیلی علاقه‌ای به پیروی از این قوانین ندارند و با ترفند‌های مختلفی آن را دور می‌زنند اما نقطه مشترک همه این قوانین، تأکید بر نقش خانواده به‌عنوان مهم‌ترین عامل برای مراقب از کودکان است. با این وجود پلتفرم‌های مختلف سعی می‌کنند خود را همراه با قوانین همسو با حقوق بشر کنند.
همانطور که روز گذشته اعلام شد پس از سال‌ها مقاومت و بی‌اعتنایی به درخواست‌ها برای همکاری در طرح‌های حمایت از کودکان، تلگرام، پیام‌رسان محبوب و گاه بحث‌برانگیز که اتفاقاً از اردیبهشت سال 97 در ایران فیلتر است، اعلام کرد با یک نهاد بین‌المللی معتبر برای مقابله با انتشار محتوای سوءاستفاده جنسی از کودکان همکاری خواهد کرد. درحالی‌که شرکت‌های بزرگ فناوری مانند متا و گوگل سال‌هاست از خدمات بنیاد نظارت بر اینترنت (IWF) برای شناسایی و حذف محتوای مرتبط با سوءاستفاده جنسی از کودکان بهره می‌برند، تلگرام تا مدت‌ها از تعامل با این سازمان یا طرح‌های مشابه سر باز زده بود.
این اقدام تلگرام نه‌تنها پاسخی به فشار‌های بین‌المللی است، بلکه نشانه‌ای از آمادگی این پلتفرم برای اصلاح مسیر و مشارکت در ساختن اینترنتی امن‌تر برای همه کاربران است. گامی که هرچند دیر، اما ضروری و تأثیرگذار به نظر می‌رسد. (منبع:فرهیختگان)