شبکه اینترنت ماهوارهای استارلینک که زیرمجموعه شرکت اسپیسایکس به مالکیت ایلان ماسک محسوب میشود، در سالهای اخیر با سرعتی چشمگیر به یکی از بازیگران مسلط عرصه ارتباطات فرامرزی تبدیل شده است و حضور خود را در کشورهای در حال توسعه با الگویی فزاینده از نفوذ فناورانه گسترش میدهد. این کشورها که دههها با چالشهایی نظیر شکاف عمیق دیجیتال، فرسودگی زیرساختهای مخابراتی و نبود دسترسی گسترده به ارتباطات پایدار مواجه بودهاند، اکنون با سامانهای روبهرو هستند که از منظر ظرفیت، مقیاس و سرعت استقرار میتواند بسیاری از محدودیتهای دیرپای اتصال را برطرف کند و مسیر جهش دیجیتال را هموار سازد.
با وجود این ظرفیتها، ماهیت خصوصی استارلینک و پیوند آن با تصمیمهای یک فرد تأثیرگذار در سطح بینالمللی موجب میشود که ورود این فناوری به یک کشور تنها در حد یک تصمیم فنی باقی نماند و پیامدهای مستقیم برای حاکمیت ملی، استقلال راهبردی و امنیت داده به همراه داشته باشد. در چنین شرایطی، وابستگی به زیرساختی که خارج از نظامهای حقوقی و نظارتی دولت میزبان اداره میشود، مخاطراتی ایجاد میکند که میتواند از حوزه اقتصاد دیجیتال فراتر رود و تا سطوح سیاست خارجی، امنیت ملی و حکمرانی داده امتداد یابد. اکنون پرسش محوری این است که آیا استارلینک برای کشورهای جنوب جهانی فرصتی برای کاهش شکاف دیجیتال است یا سازوکاری جدید برای اعمال نفوذ فناورانه و تغییر موازنه قدرت در فضای دیجیتال محسوب میشود.
مزیتهای بیرقیب استارلینک در بازار جهانی
استارلینک با استقرار بیش از ده هزار ماهواره در مدار پایین زمین و استفاده از موشکهای قابل استفاده مجدد اسپیسایکس، زیرساختی خلق کرده است که از نظر مقیاس، سرعت و توان عملیاتی در تاریخ صنعت ارتباطات ماهوارهای بیسابقه به شمار میرود. تراکم بالای ماهوارهها در مدار پایین موجب شده است که شبکه بتواند ارتباطی پایدار با تأخیر بسیار کم فراهم کند و این ویژگی برای دولتها، کسبوکارها و کاربران در مناطق فاقد زیرساخت زمینی اهمیت بنیادین دارد.
بهرهگیری از موشکهای بازگشتپذیر نه تنها هزینه پرتاب را کاهش داده بلکه چرخه جایگزینی و نوسازی ماهوارهها را کوتاه کرده است و این امر امکان بهروزرسانی مداوم شبکه و حفظ برتری فنی را فراهم میسازد. در مقابل، سایر ارائه دهندگان خدمات اینترنت ماهوارهای در اروپا یا چین به دلیل اتکا به موشکهای گرانقیمت و عدم برخورداری از ظرفیت تولید انبوه، توان رقابت با سرعت توسعه و کاهش هزینههای اسپیسایکس را ندارند. ترکیب این مزیتهای فناورانه و اقتصادی موجب شده است که استارلینک در بسیاری از مناطق به تنها گزینه عملی برای اتصال سریع، پایدار و مقرون به صرفه بدل شود و عملاً ساختار رقابت در صنعت ارتباطات فضایی را دگرگون نماید.
انگیزههای کشورهای جنوب جهانی برای همکاری
از سوی دیگر، کشورهای جنوب جهانی سالها با دشواریهای اتصال آخرین حلقه شبکههای ارتباطی در مناطق روستایی و دورافتاده مواجه بودهاند و این مسئله به یکی از موانع اساسی توسعه دیجیتال در این کشورها تبدیل شده است. ایجاد زیرساخت فیبر نوری یا شبکههای زمینی در چنین مناطقی معمولاً مستلزم سرمایهگذاریهای سنگین، زمان طولانی و عبور از موانع جغرافیایی گسترده است و در بسیاری از موارد بازده اقتصادی کوتاهمدتی نیز ندارد.
در چنین شرایطی، استارلینک با ارائه شبکهای که بدون نیاز به حفاری، کابلکشی یا ایجاد ایستگاههای زمینی متعدد عمل میکند، راهکاری فوری پدید آورده است که میتواند در مدت زمانی کوتاه پوشش ارتباطی پایدار ایجاد کند و نیاز به سرمایهگذاری زیرساختی را به حداقل برساند. این ویژگی باعث شده است که دولتهایی نظیر هند، لبنان و بنگلادش که با محدودیت منابع مالی و جغرافیای دشوار مواجه هستند، توافقهایی برای بهرهگیری از خدمات استارلینک امضا کنند و از ظرفیت آن برای تسریع برنامههای تحول دیجیتال بهره ببرند. بیشک استارلینک برای دولتهایی که دستیابی به رشد اقتصادی، توسعه آموزش دیجیتال، بهبود خدمات عمومی و افزایش شمول ارتباطی را در دستور کار دارند، جذابیت قابل توجهی ایجاد میکند؛ زیرا میتواند مسیر تحقق اهداف توسعهای را کوتاهتر و هزینههای تحول دیجیتال را به شکل معناداری کاهش دهد.
نگرانیهای حاکمیت دیجیتال و وابستگی فناورانه
در مقابل این جذابیت نگرانیهای عمیق حکمرانی داده و حاکمیت ملی وجود دارد و این نگرانیها به دلیل توان استارلینک در ایجاد وابستگی ارتباطی گسترده ابعاد چندلایه یافته است. تجربههایی نظیر توقف ناگهانی خدمات استارلینک در جریان عملیات نظامی اوکراین در کریمه نشان میدهد که یک تصمیم فردی یا ملاحظه سیاسی مالک شبکه قادر است به سرعت کارکردهای حیاتی یک کشور را مختل سازد و زمینه ایجاد پیامدهای امنیتی مستقیم را فراهم کند.
این وضعیت نمونهای روشن از آن است که مدیریت زیرساختی با چنین مقیاس و اهمیتی، زمانی که خارج از چارچوبهای نظارتی بیندولتی اداره شود، میتواند استقلال راهبردی یک کشور را تضعیف کند و آن را در برابر تصمیمهای غیرقابل پیشبینی یک بازیگر خصوصی آسیبپذیر سازد. به عقیده کارشناسان، در چنین بستری تصمیم کشور بولیوی برای رد همکاری با استارلینک قابل فهم است؛ زیرا نگرانی اصلی این کشور نه مخالفت با فناوری بلکه هراس از وابستگی انحصاری به سامانهای است که تغییر در جهتگیری سیاسی یا منافع اقتصادی مالک آن میتواند پیامدهای مستقیم برای حاکمیت ملی ایجاد کند و توان کشور در مدیریت پایدار زیرساختهای ارتباطی را کاهش دهد.
خلأهای تنظیمگری و پیامدهای آن
صنعت اینترنت ماهوارهای هنوز فاقد رژیم جامع تنظیمگری مشابه بخش مخابرات زمینی است و این خلأ موجب شده است که بسیاری از الزامات اساسی حکمرانی ارتباطات فضایی بدون قاعده روشن باقی بماند. فقدان استانداردهای معین در حوزه امنیت سایبری و حفاظت از داده سبب میشود که نه تنها شیوه جمعآوری و پردازش دادهها نامشخص بماند؛ بلکه امکان ارزیابی میزان انطباق ارائه دهندگان این خدمات با اصول بنیادین امنیت دیجیتال نیز وجود نداشته باشد. در بخش عمدهای از کشورها روشن نیست که دادههای کاربران در چه جغرافیایی ذخیره میشود و چه نهادهایی به آن دسترسی دارند و این ابهام نه تنها پیامدهای مستقیم برای حریم خصوصی شهروندان دارد بلکه بر توان دولتها در اعمال صلاحیت و نظارت مؤثر نیز تأثیر میگذارد.
بررسی کشور زیمبابوه به عنوان نمونه، نشان میدهد که همکاریهای صورت گرفته میان نهادهای دولتی و استارلینک به دلیل فقدان قواعد الزام آور و نبود سازوکارهای نظارتی شفاف تضمینهای کافی برای حفاظت از دادههای شخصی شهروندان ایجاد نکرده است و این وضعیت میتواند زمینه را برای سوءاستفادههای احتمالی، دسترسی غیرمجاز به داده و انتقال اطلاعات به خارج از قلمرو ملی فراهم کند. در چنین شرایطی ضعف چارچوبهای نظارتی نه تنها ریسکهای امنیتی و حاکمیتی را افزایش میدهد، بلکه میتواند اعتماد عمومی به زیرساختهای ارتباطی را نیز تضعیف کند و قدرت دولتها را در مدیریت پایدار اکوسیستم دیجیتال کاهش دهد.
جمعبندی
در نهایت، به نظر میرسد که گسترش استارلینک در کشورهای در حال توسعه یک دوگانگی راهبردی ایجاد کرده است. این دوگانگی همزمان فرصتهای جهش دیجیتال و تهدیدهای وابستگی فناورانه را در کنار یکدیگر قرار میدهد. از یک سو، کشورها با سامانهای مواجه هستند که میتواند شکاف دیجیتال دیرینه را کاهش دهد و امکان دسترسی پایدار و پرسرعت را در مناطقی فراهم کند که سالها از چرخه توسعه ارتباطی دور ماندهاند.
این ظرفیت میتواند زیرساخت آگاهی رسانی، آموزش، خدمات دولت الکترونیک و تعامل اقتصادی را متحول سازد و سرعت ورود این کشورها به اقتصاد دیجیتال را افزایش دهد. از سوی دیگر، تکیه بر شبکهای که اداره آن در اختیار یک بازیگر خصوصی خارج از قلمرو ملی است و در فضای فاقد قواعد الزام آور بینالمللی عمل میکند، باعث میشود که هرگونه تغییر سیاسی، تصمیم تجاری یا ملاحظه ژئوپلیتیکی بتواند مسیر دسترسی یک کشور به این زیرساخت را مختل کند.
این مخاطره نه تنها به حوزه حاکمیت دیجیتال مربوط است بلکه در سطح امنیت ملی نیز پیامدهای متعدد دارد. قطع ناگهانی یا محدودسازی خدمات میتواند کارکردهای حیاتی ارتباطی را مختل سازد و حقوق ارتباطی شهروندان را تحت تأثیر قرار دهد. از همین روی، میتوان نتیجه گرفت که آینده اعتمادپذیری استارلینک برای کشورهای در حال توسعه وابسته به میزان قدرت کشورها در طراحی قواعد حکمرانی فناوری، متنوع سازی ارائه دهندگان خدمات ارتباطی و استقرار نظام نظارت شفاف است تا بتوانند مزیتهای فنی را حفظ کنند و همزمان از مخاطرات وابستگی راهبردی بکاهند.
