جمعه سیاه بود یا جمعه فریب؟
بلک فرایدی یا همان جمعه سیاه، چند سالی است که در ایران باب شده است؛ رسمی که ریشه در کشورهایی دارد که سال جدید خود را با سال نو میلادی جشن می‌گیرند. تخفیف‌های بالای ۵۰ درصد اکثر برندها، حتی برندهای لاکچری که مخاطب هدف آن‌ها کسانی هستند که توان خرید مالی کمتری در روزهای دیگر سال دارند، در این روز ارائه می‌شود تا بتوانند در سال جدید، کمد لباس‌های خود را نو کنند.
اما در ایران، گویا این مناسبت تنها به سناریویی برای فروش بیشتر با تخفیف‌های غیرواقعی تبدیل شده است. حُسن این تخفیف‌ها به بالای ۵۰ درصد بودن آن‌هاست؛ تخفیف‌های ۱۰ درصدی یا ۵ درصدی با این همه هیاهو به درد چه کسی می‌خورد؟ از طرفی، چند اَبَر‌سایت خرید آنلاین که از حدود ۱۰ روز پیش تبلیغات گسترده خود را از طریق بیلبوردهای شهری، پیامک و فضای مجازی آغاز کرده بودند، گویا از فلسفه و هدف این جمعه‌های سیاه بی‌خبرند یا خود را به آن راه زده‌اند. وعده‌هایی از جنس تخفیف‌های بالای ۹۰ درصد که رویافروشی و توهین به مخاطبان است. باز هم سوال همیشگی مطرح می‌شود؛ مسئولیت نظارت بر این سایت‌ها که تقریبا تمام بازار را قبضه کردند به عهده چه کسی است؟ چرا کسی هیچوقت پاسخگو نیست و با بهانه‌های سطحی، از زیر تمام تخلفات و کوتاهی‌های خود در می‌وند؟
کاربران از تخفیف‌های الکی خبر می‌دهند؛ تخفیف‌هایی که به هیچ وجه واقعی نیستند و می‌توان همان محصول را با قیمت‌های پایین‌تر در سایت‌های دیگر پیدا کرد. گویا رسم بلک فرایدی به وسیله‌ای برای افزایش بازدید و کلیک در این دو اَبر‌سایت خرید محصولات تبدیل شده است. تخفیف‌های ۹۰ درصدی که قرار بود مخاطبان را جذب کند و از یک هفته قبل تبلیغات گسترده برای آن آغاز شده بود، در عمل بی‌نتیجه ماند و کسی موفق به خرید نشد. سایتی که تخفیف ۹۰ درصدی ارائه داده بود، چند ثانیه قبل از شروع اعمال تخفیف با مشکل روبه‌رو شد.
پس از چند دقیقه که مشکل برطرف شد و کاربران تا مرحله پرداخت نیز پیش رفتند، سایت آن‌ها را از فرایند خرید بیرون می‌انداخت. نتیجه چه بود؟ تعداد بالای بازدید و کلیک برای سئوی این سایت‌ها، بدون ذره‌ای جلب رضایت مشتری. با یک حساب‌وکتاب ساده می‌توان فهمید که این پلتفرم‌ها تنها یک بازی روانی برای جذب مخاطب راه انداخته‌اند و از اعتماد عمومی سوءاستفاده می‌کنند. شاید به همین دلیل است که بسیاری ترجیح می‌دهند هزینه بیشتری پرداخت کنند و از آنلاین‌شاپ‌ها یا حتی از کشورهای دیگر خرید کنند، اما یک خرید با تخفیف واقعی انجام دهند.
تاریخچه بلک فرایدی
بلک فرایدی در ابتدا ربطی به خرید نداشت. سقوط بازار طلا در ۲۴ سپتامبر سال ۱۸۶۹ در ایالات متحده موجب هرج‌ومرج گسترده برای سرمایه‌داران وال‌استریت شد. ریشه واژه «سیاه» نیز به همین رسوایی و زندگی بسیاری برمی‌گردد که در این روز ویران شد؛ روزی که بعدها از آن با عنوان «جمعه سیاه» یا «بلک فرایدی» یاد شد. اصطلاح Black Friday را پلیس فیلادلفیا در دهه ۱۹۶۰ برای توصیف هرج‌ومرج ترافیک و شلوغی عجیب خیابان‌ها پس از روز شکرگزاری به کار برد. در دهه ۸۰ میلادی، فروشگاه‌ها این روز را فرصتی بازاری برای فروش بیشتر دیدند. بعدها این مفهوم تغییر کرد و داستانی محبوب‌تر مطرح شد: بسیاری از کسب‌وکارها از ابتدای سال در «حالت قرمز» (زیان) بودند، اما با فروش‌های شدید این روز وارد «حالت سیاه» (سوددهی) می‌شدند؛ به همین دلیل آن را «جمعه سیاه» نامیدند.
روز پس از شکرگزاری به طور طبیعی یکی از شلوغ‌ترین روزهای سال بود، زیرا بسیاری از مردم برای آغاز خریدهای کریسمس به فروشگاه‌ها مراجعه می‌کردند. با این حال، این ازدحام تا سال‌ها بیشتر یک مشکل شهری تلقی می‌شد تا فرصتی تجاری. در دهه ۱۹۸۰ اما روایت جدیدی درباره بلک فرایدی شکل گرفت. خرده‌فروشان تلاش کردند تصویر منفی این روز را تغییر دهند و آن را به مفهومی مثبت پیوند بزنند. آن‌ها ادعا کردند که بسیاری از کسب‌وکارها پس از یک سال دشوار، درست در همین روز از وضعیت مالی منفی یا به اصطلاح «قرمز» خارج شده و وارد وضعیت سودده «سیاه» می‌شوند. این روایت، هرچند از نظر تاریخی دقیق نبود، اما به شدت در جامعه پذیرفته شد و بلک فرایدی از آن پس به‌عنوان روزی برای رونق اقتصادی و افزایش فروش شناخته شد. در دهه‌های پایانی قرن بیستم، بلک فرایدی به‌تدریج به رویداد رسمی آغاز فصل خرید کریسمس تبدیل شد. فروشگاه‌ها با تبلیغات فراوان و تخفیف‌های ویژه تلاش می‌کردند مشتریان بیشتری را جذب کنند.
مردم نیز برای خرید ارزان‌تر کالاهایی مانند لوازم الکترونیک، پوشاک و لوازم خانگی در نخستین ساعت‌های روز جمعه به فروشگاه‌ها هجوم می‌بردند. این هجوم گاهی چنان شدید بود که در برخی سال‌ها منجر به درگیری، خسارت و حتی تلفات انسانی می‌شد. صف‌های طولانی چندساعته مقابل فروشگاه‌ها نیز به بخشی از فرهنگ خرید این روز تبدیل شده بود. در اوایل دهه ۲۰۰۰، با رشد سریع اینترنت و تجارت الکترونیک، بلک فرایدی وارد مرحله‌ای تازه شد. فروشگاه‌های آنلاین مانند آمازون، والمارت و تارگت شروع به ارائه تخفیف‌های ویژه اینترنتی کردند و حجم خرید آنلاین به سرعت افزایش یافت.
ایران از چه زمانی مشتری جمعه‌های سیاه شد؟
با گسترش جهانی خرید اینترنتی، بلک فرایدی به‌تدریج از مرزهای آمریکا خارج شد و بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکای لاتین، خاورمیانه و آسیا آن را پذیرفتند. در اروپا، فروشگاه‌های بزرگ این مناسب را به‌عنوان آغاز فصل خرید زمستانی معرفی کردند و در کشورهای آسیایی، به‌ویژه آن‌هایی که رویدادهای مشابهی مانند جشن خرید ۱۱ نوامبر در چین داشتند، این روز به رویدادی تکمیلی تبدیل شد.
در ایران نیز از حدود سال ۱۳۹۴ به بعد، فروشگاه‌های اینترنتی مانند دیجی‌کالا تلاش کردند مفهوم «جمعه سیاه» را جا بیندازند و آن را به مناسبتی برای تخفیف‌های گسترده تبدیل کنند. بعدتر، اسنپ‌پی هم به آن اضافه شد؛ هرچند اعتماد عمومی به واقعی‌بودن این تخفیف‌ها خدشه‌دار شده است.