اوضاع نامساعد هوش مصنوعی ایران
ابوالفضل مظاهری - AI Index ایرانی که قرار بود در آذرماه منتشر شود، پایان هفته گذشته منتشر شد. گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران که نخستین نسخه آن در سال ۱۴۰۳ تلاش دارد تا خلأ نبود داده‌های مدون از فعالیت‌های هوش مصنوعی کشور در گزارش‌های مطرح بین‌المللی را جبران کرده و تصویر روشنی از جایگاه ایران در محورهای دارای اهمیت در این حوزه ارائه کند.
این شاخص در ۷ فصل به بررسی توسعه دانش، انتشار دانش، کسب‌وکار و فعالیت‌های کارآفرینانه، جهت‌دهی به سیستم، شکل‌گیری بازار، تأمین منابع و مشروعیت‌بخشی آماده شده و حاصل همکاری مرکز استراتژی و تحول هوش مصنوعی شریف و آزمایشگاه سیاستی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف و حمایت ستاد اقتصاد دیجیتال معاونت علمی است.
نسخه کامل شاخص هوش مصنوعی ایران هنوز در دسترس عموم قرار نگرفته و از قرار معلوم صرفاً چند بخش منتخب بقیه آن به شکل عمومی منتشر شده است.
دسترسی به نسخه کامل منوط به تکمیل فرمی است که قرار است لینک دانلود گزارش را به ایمیل افراد ارسال کند، اتفاقی که لااقل تا روز گذشته خبری از آن نشد. در محورهای منتخب منتشر شده از گزارش نیز به نمایش نمودار بسنده شده و جزئیات بیشتر، تحلیل یا حتی استفاده از شیوه‌های جذاب نمایشی مرسوم در شاخص‌های خارجی نیست و سادگی محور ارائه منتخب گزارش بوده است.
برای ارزیابی گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران ۱۴۰۳ که در آن ایران با ۱۳ کشور دیگر مورد مقایسه قرار گرفته است، بهتر است تا انتشار نسخه کامل صبر کرد و نظرات کارشناسان این حوزه را شنید، اما تا پیش از آن براساس بخش‌های منتشر شده مروری بر وضعیت هوش مصنوعی ایران در بین کشورهای منطقه خواهیم داشت که به نظر می‌رسد چندان به اوضاع مطلوب نزدیک نیست و تقریباً در هیچ یک از شاخص‌ها ایران برتری ندارد.
۱- عربستان از حیث میزان مقالات هوش مصنوعی در بازه زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ و بین ۵ کشور مورد بررسی شاخص، رتبه نخست را دارد، خیزی که از سال ۲۰۲۰ شروع شده و در سال ۲۰۲۲ توانسته ایران را پشت سر بگذارد. ایران در این شاخص با ۲.۶ درصد از کل مقالات دوم و با اختلاف کمی بالاتر از ترکیه قرار دارد.
۲- بررسی مقالات هوش مصنوعی با تأثیر بالا در بین کشورهای منطقه نشان می‌دهد مقالات با کیفیت AI امارات و عربستان فراتر از ایران است. بررسی نسبت مقالات با کیفیت هوش مصنوعی به کل مقالات با کیفیت این ۵ کشور هم نشان می‌دهد عربستان اوضاع بهتری دارد و ایران با سهم ۳.۲ درصدی در جایگاه دوم ایستاده است.
۳- شاخص گواهی پتنت توسط مالکین که سومین محور فصل توسعه دانش محسوب می‌شود، یکی از بدترین جایگاه‌های ایران ثبت کرده و در حالی که حدود یک درصد پتنت‌های هوش مصنوعی رژیم صهیونیستی و ۰.۲ پتنت‌های عربستان مربوط به حوزه است، ایران و ترکیه و امارات پتنتی ندارند. از حیث مخترعین هم تقریباً وضعیت به همین شکل است، فقط ترکیه خودش را از ایران جدا کرده و به عربستان رسانده است.
۴- بیشترین همکاری‌های علمی بین‌المللی ایران در حوزه هوش مصنوعی با آمریکا بوده است. کانادا، استرالیا، چین و مالزی ۵ کشوری هستند که ایرانی‌ها بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ بیشترین تعامل علمی را در این حوزه با آنها برقرار کردند. انگلیس، ویتنام، ترکیه، هند و آلمان هم جایگاه‌های بعدی قرار می‌گیرند.
۵- از حیث مقالات کنفرانسی، ترکیه بهترین جایگاه را در منطقه دارد. بعد از آن هم عربستان و امارات قرار می‌گیرند. سهم مقالات کنفرانسی هوش مصنوعی از ۲.۸ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۰.۵ درصد در سال میلادی گذشته رسیده است و حدود یک سوم کاهش داشته است. اگر این شاخص را به کنفرانس‌های برتر محدود کنیم، رژیم صهیونیستی اوضاع بهتری پیدا می‌کند و ایران در کنار ترکیه و پایین‌تر از امارات و عربستان قرار می‌گیرد.
۶- محور دیگر فصل انتشار دانش به بررسی سهم پروژه‌های نرم‌افزاری هوش مصنوعی اختصاص دارد که ترکیه در بین کشورهای منطقه جایگاه بهتری دارد و بیش از ۱.۸ درصد پروژه‌های نرم‌افزاری آن مربوط به هوش مصنوعی است. ایران با سهم ۱.۱ درصدی دوم است. با ارزیابی کیفیت پروژه‌ها هم تغییری از حیث جایگاهی رخ نمی‌دهد.
۷- فصل سوم گزارش به کسب‌وکار و فعالیت‌های کارآفرینانه اختصاص دارد. در حالی که پذیرش هوش مصنوعی در شرکت‌های جهان از ۵۰ درصد سال ۲۰۲۰ به ۷۲ درصد در سال جاری میلادی رسیده، ۱۷ درصد از شرکت‌های ایرانی تاکنون این فناوری جدید را پذیرفته‌اند. بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد نیمی از این شرکت‌ها بزرگ و یک سومشان جز شرکت‌های متوسط محسوب می‌شوند. بیشترین میزان استفاده از این فناوری مربوط به شرکت‌هایی است که در حوزه بینایی کامپیوتر و پردازش تصویر مشغول به کار هستند.
۸- بررسی توزیع میزان هزینه‌کرد در هوش مصنوعی توسط کسب‌وکارها نشان می‌دهد حدود ۱۴ درصد کسب‌وکارهای ایرانی بیش از ۴ میلیارد تومان و یک‌سومشان هم بین یک تا ۴ میلیارد برای این فناوری هزینه کرده‌اند.
۹- فقدان مهارت در بین کارکنان موجود یا دشواری در استخدام کارکنان جدید با مهارت‌های مناسب، مهمترین دلیل شرکت‌های ایرانی برای عدم استفاده از هوش مصنوعی است. بعد از آن، زیرساخت فناوری، اطلاعات ناکافی یا ناسازگار، هزینه بالای توسعه محصولات هوش مصنوعی، مشکلات در دسترس بودن یا کیفیت داده‌های لازم، و هزینه انطباق فرآیندهای عملیاتی موجود با تکنولوژی جدید، پنج علت نخست دور ماندن شرکت‌ها از AI بوده است.
۱۰- گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران می‌گوید که در کشور ۲۴۲ شرکت فعال با این فناوری داریم که یک درصد کل شرکت‌ها را تشکیل می‌دهد. این عدد با اختلافی کمتر از عربستان است و ما را در جمع کشورهای منطقه در جایگاه آخر قرار می‌دهد. از نظر صنایع، حوزه‌های محتوا و نشر، خدمات اداری و دولت، و نظامی سه حوزه‌ای هستند که تعداد شرکت‌های ایرانی در آنها بیشتر از سایر کشورهای منطقه است. حجم بازار شرکت‌های کوچک و متوسط هوش مصنوعی در سال ۱۴۰۱ برابر با ۱۰۱ میلیارد تومان بوده است. سهم این شرکت‌ها حدود ۳۰ درصد بازار را تشکیل می‌دهد.
۱۱- ایران از نظر تعداد اقدامات ملی هوش مصنوعی نیز با ۵ اقدام ملی، پایین‌تر از بقیه قرار دارد؛ در حالی که ترکیه ۳۹ اقدام و عربستان ۹ اقدام ملی را طراحی کرده‌اند. جالب‌تر اینکه ۱۸ مورد از اقدامات ترکیه در حوزه توانمندسازی و مشوق‌های هوش مصنوعی بوده و ۱۵ مورد دیگر مربوط به فضای حکمرانی است.
۱۲- سند ملی هوش مصنوعی ایران تیرماه امسال به عنوان مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی نهایی و ابلاغ شد. بررسی روند زمانی انتشار استراتژی ملی هوش مصنوعی در کشورها نشان می‌دهد که ایران سه سال دیرتر از ترکیه به یک استراتژی مشخص رسیده است. در حالی که عربستان استراتژی ملی خود را در سال ۲۰۲۰ و امارات در ۲۰۱۸ تدوین کرده است.
۱۳- ایران با ۹.۵ میلیون دلار ضعیف‌ترین میزان سرمایه‌گذاری در شرکت‌های هوش مصنوعی را بین کشورهای منطقه دارد. این رقم در ترکیه به عنوان کشور چهارم منطقه، ۲۰ برابر بیشتر و معادل ۲۰۱ میلیون دلار است. امارات ۷ برابر ترکیه و عربستان ۱۰۰ برابر این کشور در شرکت‌های حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. بیشترین سرمایه‌گذاری در شرکت‌های پردازشی هوش مصنوعی نیز مربوط به عربستان بوده است. میزان سرمایه‌گذاری ایران در این حوزه به ۱.۳ میلیون دلار می‌رسد. عربستان ۲ و رژیم صهیونیستی ۵ شرکت‌های برتر پردازشی هوش مصنوعی دارند.
۱۴- ارزیابی میزان صادرات تجهیزات زیرساختی نشان می‌دهد که رژیم صهیونیستی با ۸۷۰۸ میلیون دلار، بالاتر از امارات، بیشترین میزان صادرات را در منطقه دارد.
۱۵- در حالی که عربستان در سال ۲۰۲۴ از ۸ ابررایانه برخوردار خواهد بود، یا در امارات ۲ ابررایانه وجود دارد، یا حتی ترکیه یک ابررایانه دارد، تعداد ابررایانه‌های ایران برابر با صفر عنوان شده است. امارات ۳ منطقه ابری مجهز به تراشه‌های زیرساختی هوش مصنوعی دارد. تعداد این مناطق در عربستان ۲ و در ترکیه ۱ عنوان شده است.
۱۶- ایران سالیانه حدود ۳۵۰۰ فارغ‌التحصیل مهندسی کامپیوتر مرتبط با هوش مصنوعی دارد. بخش اعظمی از این تعداد را دانشجویان کارشناسی ارشد تشکیل می‌دهند. در سال ۱۴۰۲، ۲۷۰ دانشجوی دکتری و ۳۲۴۳ نفر دانشجوی ارشد در این رشته با زمینه هوش مصنوعی فارغ‌التحصیل شدند.
۱۷- از نظر امتیاز آمادگی هوش مصنوعی (شاخص مقررات و اخلاق)، ایران با ۰.۰۶۴ کمترین امتیاز را در بین کشورهای منتخب دارد. انگلیس، آلمان، کره جنوبی، هند، آفریقای جنوبی، برزیل و روسیه کشورهایی هستند که وضعیت بهتری نسبت به ما در این شاخص دارند.
۱۸- یکی از بخش‌های جالب این گزارش تحلیل احساسات توییت‌های منتشر شده با موضوع هوش مصنوعی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۴۶ درصد محتوای منتشر شده مثبت و در مقابل ۳۴ درصد منفی بوده است. قدردانی و تحسین از هوش مصنوعی و هیجان از پیشرفت‌های آن، بیشترین مضامین مثبت را داشته است. (منبع:فرهیختگان)