بایسته‌ها و ملاحظاتی پیرامون ماهواره خیام
عباس پورخصالیان – منظور از بایسته‌ها، اموری لازم و واجب هستند که هم نیازمندی‌های سیستم مربوط را برآورده می‌سازند و هم اینکه به موفقیت مدیریت سیستم مربوط، رهنمون می‌شوند. در زیر به هشت مورد از بایسته‌های سیستم ماهواره خیام اشاره می‌شود:
1. آشنایی کاربران خدمات فضایی با اپراتور فضایی کشور
نقش سازمان فضایی ایران و جایگاه اپراتور خدمات فضایی کشور در بازار این خدمات نامشخص است، زیرا که موازی‌کاری در فراهم‌آوری ماهواره و ارایه خدمات فضایی، سکه رایج است: در حالی که ماهواره سینا-۱ به سفارش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در شرکت پالیوت روسیه و با مشارکت صاایران ساخته شد، خیام-1 به سفارش وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (در دولت یازدهم) و در موسسه پژوهش‌های علمی الکترومکانیک تمام روسی (VNIIEM) و به کمک شرکت NPK Barlکه سازنده تجهیزات حسگری، سنجشی و ارتباطی است، ساخته و پرداخته
شده است.
2. سازماندهی بخردانه رگولاتور صنعت فضایی
شورای عالی فضایی ایران، خود سازمان‌دهنده سازمان تنظیم مقررات صنعت فضایی کشور است، درست شبیه همه دیگر مراجع تنظیم مقررات بخشی در ایران. تمام این مراجع نیز در نهادی دولتی سازماندهی شده‌اند که خود مالک‌الرقاب و صاحب‌اختیارِ همان بخش هستند. این گونه مراجع، هم به شدت در معرض رانت و فسادزایی هستند و هم مانع سرمایه‌گذاری و مشارکت بخش خصوصی در آن بخش. بخش خدمات فضایی کشور از این وضعیت نابخردانه رنج می‌برد و قانون‌گذاران محترم حتما باید فکری برای حل این معضل و سازماندهی بخردانه مرجع تنظیم مقررات بخش صنعت فضایی
کنند.
3. آشنایی کاربران خدمات فضایی با خیام
مهم‌ترین بایسته رونق‌بخشی به سیستم سنجش از دور خیام، آشنایی تخصصی کاربران و مشتریان خدمات فضایی با توانایی‌های پایگاه فضایی ماهدشت در رابطه با سرویس‌های سیستم سنجش از دور خیام است.
در حالی که اطلاعات نسبتا دقیقی از مشخصات فنی و توانایی‌های ماهواره‌های سازمان فضایی اروپا در دست است، از مشخصات فنی و توانایی‌های سیستم سنجش از دور خیام تقریبا هیچ اطلاعی نه به فارسی و نه به زبانی دیگر در دست عموم کاربران بالقوه و بالفعل این سیستم ماهواره‌ای نیست.
4. تجاری‌سازی خدمات فضایی خیام
آخرین نمودار ساختار سازمان فضایی ایران که در فروردین 1399 تصویب شد، جایگاه مرکز ارایه‌کننده خدمات فضایی را اصلا نشان نمی‌دهد زیرا دارای دیزاینی کاملا معاونتی و پسخوان‌محور است؛ در حالی که برای ارایه خدمات خود به مشتریان داخلی و خارجی بایستی پیشخوان‌محور طراحی و تجاری‌سازی
می‌شد.
5. مدیریت داده‌های کلان سیستم‌های سنجش از دور
ایران تاکنون اطلاعات حجیم و گسترده‌ای را در حوزه ماهواره‌های سنجش از دور از منابع خارجی خریداری کرده و با بهره‌برداری از سینا-1 داده‌های حجیم دیگری را دریافت کرده و از حالا به بعد، نیز داده‌های حجیم جدیدی را از خیام-1 (و در آینده از خیام-2 و خیام-3 و خیام-4 ) دریافت و ذخیره خواهد کرد.
اکنون پرسش این است که این داده‌های حجیم، چگونه و کجا مدیریت می‌شوند؟
آیا اصلا مدیریت می‌شوند؟ آیا یک نهاد متمرکز بر پایگاه‌های ذخیره‌سازی کلان داده‌های فضایی، مدیریت دارد؟
آیا سازمان فضایی کشور مجهز به سیستم یادگیری ماشین برای داده شناسیِ خودکارِ اطلاعات موجود در پایگاه‌های ذخیره‌سازی کلان داده‌های فضایی است تا بتواند داده‌پژوهی و دانش‌کاوی کند؟
آیا کارشناسانی برای analytics و تحلیل‌شناسی بلندمدت داده‌های ذخیره شده در پایگاه فضایی ماهدشت یا در سازمان فضای ایران پیش‌بینی و استخدام شده‌اند؟
آیا از نرم‌افزارهای هدوپ (Apache Hadoop) برای مدیریت و نگهداری داده‌های کلان فضایی استفاده می‌شود؟
6. شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی به موقع
دولت سیزدهم در خصوص پروژه ماهواره خیام، به موقع شفاف‌سازی نکرده است.
سال گذشته به مناسبت مراسم هفته جهانی فضا که توسط شورای عالی فضایی در دولت سیزدهم برپا شد، یادداشتی را ذیل عنوان انتظارات از مراسم هفته جهانی فضا منتشر کرده و در آن پرسیده بودم که: از توافق ایران و روسیه برای ساخت ماهواره سنجش از دور چه خبر؟ .
پارسال به چند دلیل انتظار داشتم که زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات یا حداقل یکی از مسوولان سازمان فضایی ایران یا دبیر شورای عالی فضایی زحمت کشیده و به پرسشِ از توافق ایران و روسیه برای ساخت ماهواره سنجش از دور چه خبر؟ پاسخ بدهد زیرا قبلا (در سال 1395) رسانه‌ای شده بود که پس از برجام، راه رسیدن به توافق لازم در خصوص همکاری ایران و روسیه در عرصه فضا هموار شده و دولت‌های یازدهم و دوازدهم ده‌ها میلیون دلار بابت ساخت و پرتاب و استقرار ماهواره‌ای در مدار خورشیدآهنگ بر فراز ایران به روسیه پرداخت کرده و حتی خبرگزاری یورونیوز در روز 21 خرداد 1400 [مصادف با روز 11/06/2021]
خبر داده بود که روسیه در نظر دارد در سال 1400 ماهواره‌ای پیشرفته در اختیار ایران بگذارد، در صورتی که پوتین خبر مذکور را تکذیب کرده بود، احتمالا به این خاطر که چند روز بعد بایستی با بایدن در سوئیس ملاقات می‌کرد.
در آن یادداشت، انتظار من از مسوولان سازمان فضایی کشور و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات این بود که در سال تولید، پشتیبانی‌ها و رفع موانع و به مناسبت برگزاری مراسم هفته جهانی فضا در دولت سیزدهم، مسوولان بیایند از حق ایران دفاع کنند، پرتابِ به موقعِ ماهواره خیام را به طور شفاف و قاطعانه درخواست کنند و اقدامات خود برای رفع موانع موجود در راه پرتاب ماهواره خیام را در کانون توجه همگان قرار دهند. ولی نمی‌دانم چرا و به چه علت، هیچ یک از مسوولان دولت سیزدهم چیزی در خصوص ماهواره خیام نگفتند!
حالا چند روز است که به ناگاه خبر پرتاب دیرهنگام همان ماهواره سنجش از دور ما، رسانه‌ای شده و عجبا که این خبر همه را غافلگیر کرده است! عجیب‌تر اینکه تاخیر یک ساله طرف روسی در پرتاب ماهواره خیام به نوعی توجیه می‌شود!
7. کاربرد دوگانه سیستم سنجش از دور خیام
روشن است که هر ماهواره سنجش از دور، کاربردی دو گانه دارد: هم ابزاری به غایت صلح‌آمیز است که برای مثال در وزارت کشاورزی برای تشخیص پوشش زمین از نظر گیاهی و اندازه‌گیری سطح مزارع زیر کشت، برای مدیریت سوانح و کنترل تغییرات ژئولوژیک در مواقع سیل و آتشفشان و زلزله، و برای پایش منابع طبیعی و جنگل‌ها به کار می‌رود و هم کاربرد نظامی‌دارد که توسط ستاد کل نیروهای مسلح برای مدیریت میدان نبرد به خدمت گرفته می‌شود.
به رغم بدیهی بودن این کاربرد دوگانه ماهواره خیام، معاون محترم وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به خبرنگاران می‌گوید: این چنین حرف‌هایی [در مورد کاربرد نظامی سیستم ماهواره خیام] باعث خنده می‌شود !
8. هشدار در مورد درِ پشتی یا Back-door
امروزه اغلب سیستم‌های ساخته و پرداخته شده توسط شرکت‌های فرافن (High-Tech) دارای درِ پشتی یا Back-door هستند تا کارشناسان پشتیبانی فنی، رأسا و به‌طور مستقل بتوانند در صورت نیاز از راه دور برای اصلاح و به‌روزرسانی سیستم اقدام کنند.
این درِ پشتی البته به کار جاسوسان و هکرها هم می‌آید.
جاسوسان می‌توانند از درِ پشتی یا Back-door برای اسکن ترافیک داده‌های مبادله‌شونده میان ماهواره و مرکز کنترل در پایگاه زمینی استفاده کنند.
از این رو بایسته است که سازمان فضایی ایران نسبت به احتمال وجود این درِ پشتی یا Back-door در سیستم ماهواره خیام هوشیار باشد و مدیریت آن را از دست شرکت‌های سازنده (موسسه پژوهش‌های علمی‌الکترومکانیک تمام روسی یا VNIIEM و شرکت NPK Barl) یا از کنترل نهادی دیگر در روسیه، خارج گرداند و خود مدیریت درِ پشتی سیستم ماهواره خیام را به دست گیرد. (منبع:عصرارتباط)