سامانه سجام؛ از پُر کردن درز اطلاعاتی تا رصد پولشویی
این روزها هر کسی که بخواهد در بازار سرمایه فعالیت کند، نام سامانه جامع اطلاعات مشتریان یا به اصطلاح سجام را برای حداقل یکبار شنیده است. پیغام‌های پیامکی و یا هشدارهای گاه و بیگاه در سایت‌ها و بسترهای معاملاتی شرکت های کارگزاری همگی از احتمال پایان یافتن مهلتی قانونی برای لزوم ثبت نام در سامانه‌ای را گوشزد می‌کنند که در صورت عدم تمکین از آن ، کد های معاملاتی فعلی برای هر گونه معامله در بازار سهام را غیر فعال می کند.
حسین فهیمی ، که از اواخر آذر ماه پارسال تا کنون به عنوان چهارمین مدیر عامل شرکت سپرده گذاری مرکزی و تسویه وجوه اوراق بهادار(سمات) از سوی سازمان بورس ماموریت یافته، از نبش خیابان ایتالیا تا جنب پل حافظ برای معامله گران بازار سرمایه از اینکه چرا سجام می خواهیم با خبرگزاری فارس سخن گفته است.
این گفتگوی صریح به بخشی از ابهام های موجود از بابت لزوم ثبت نام در سامانه سجام و هزینه های آن پاسخ داده است.
فارس: این روزها پیرامون سامانه سجام اطلاع رسانی فراوانی می‌شود. گاهی مردم عادی عنوان می‌کنند، چرا باید وجه 10 هزار تومانی برای فرایندی پرداخت شود که پیش از این یکبار رایگان همان فرایند طی شده است؟ از طرفی وقتی سامانه‌های معاملاتی بازار با ایراد و عدم پشتیبانی مواجه هستند ،چطور می‌خواهیم سامانه ای را داشته باشیم که بر روی بستری نا مشخص بخواهد اطلاعات محرمانه مردم را بر روی آن قرار داد و تضمین داد که افشا نمی‌شود و احتمال سوء استفاده از آن وجود ندارد.در یک عبارت چرا سجام می‌خواهیم؟
فهیمی:در این فرایند اطلاعات به راحتی در اختیار کسی قرار نمی‌گیرد . باید گفت سجام یکی از سامانه‌های پایدار و همراه با تداوم در کشور است که جزو افتخارات بازار سرمایه به شمار می‌آید.
این سامانه به طور کامل بومی است و به لحاظ معماری نرم افزاری و سخت افزاری برای حدود 100 میلیون نفر کاربر ایرانی و غیر ایرانی طراحی شده است، با این فرض که اگر کل جمعیت ایران در این سامانه ثبت نام کنند، در کنار تعدادی سرمایه‌گذار غیر ایرانی، این سامانه بتواند پاسخگو باشد.
در فرایند بارگذاری شده از طریق سامانه سجام تا کنون مشکلی وجود نداشته است. البته بدیهی است که اگر از هر کشوری که نهایت تکنولوژی نرم افزاری را در اختیار داشته باشد، بخواهیم نرم افزاری را بومی سازی کنیم، شاید یکسری ایرادهای طبیعی وجود داشته باشد، اما ایرادهای سامانه سجام کاملاً بدیهی است.
در مورد هزینه 10 هزار تومانی آن نیز اگر با هزینه پیامک سیستم بانکی که سالیانه 10 هزار تومان اخذ می‌شود، این رقم مقایسه شود، می‌توان دریافت که هزینه احراز هویت در سجام فقط یکبار برای همیشه در عمر یک فرد این هزینه دریافت می‌شود.
مبنای آن نیز به خاطر ماهیت سهامی عام بودن شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه و عدم استفاده از بودجه عمومی است. در این فرایند « فقط مبلغی برای سرپا نگاه داشتن سیستم‌های نرم افزاری و سخت افزاری و تداوم ارائه خدمات از طریق آن دریافت می‌شود، بر این اساس هر گونه هزینه کرد در فرایند تکمیلی سجام با هدف توسعه آن صورت می‌گیرد و نه سودآوری . از طرفی با این مدل کسب و کار عددی که از کاربر برای ارائه خدمات اخذ می‌شود بسیار پایین است.»
فارس: قیمت تمام شده سیستم سجام چقدر است؟
فهیمی :چون این سیستم در حال توسعه است هنوز قیمت نهایی آن به دست نیامده، اما تصور کنید در ثبت احوال تراشه‌ای به نام کارت ملی به شما داده می‌شود و در ازای آن رقمی بالغ بر 30 هزار تومان دریافت می‌شود.
در سجام اما اطلاعات هویتی ثبت احوال، اطلاعات بانکی ، اطلاعات پستی ، آدرس و ایمیل و تلفن اخذ و راستی آزمایی نیز می‌شود و برای انجام این راستی آزمایی پول نیز داده می‌شود . در عین حال احراز هویت نیز بدون استفاده از بودجه عمومی دولت صورت می‌گیرد، ولی یک سوم وجه پرداختی برای کارت ملی هزینه دریافت می‌شود.
فارس: بر اساس 100 میلیون جمعیت، این پول بالغ بر 1000 میلیارد تومان می‌شود.
فهیمی : بله اما هر کسی در سجام ثبت نام کند به همان اندازه برای توسعه سخت افزاری و نرم افزاری ، نیروی انسانی و پاسخ گویی 24 ساعته به وی هزینه می‌شود.همین الان تعداد پرسنلی که برای پاسخ گویی تعیین شده‌اند جوابگو نیست و به فکر استخدام نفرات جدیدی هستیم.
فارس: سرورهای اصلی و پشتیبان سامانه سجام در جای امن هستند؟
فهیمی :سرورها در دو مکان به صورت اصلی و پشتیبان در داخل کشور با رعایت حفاظت‌های پدافند غیر عامل در نظر گرفته شده و کاملاً امن است .به لحاظ کانال‌های ارتباطی به گونه‌ای است که یک در ثانیه می‌تواند 19 هزار درخواست را جواب می‌دهد که البته این فرایند یکی از افتخارات بازار سرمایه در سطح ملی است.
فارس: اما چرا سجام؟
فهیمی :در شرایط فعلی قوانین جاری کشور بویژه قوانین پولشویی تاکید می‌کند که برای دریافت خدمات به ویژه در بخش پولی و مالی باید قبل از هر چیز شناسایی مشتری صورت گیرد .
فارس: به نوعی مقررات FATF را خود آگاه اجرا می‌کنید؟
فهیمی :به بحث‌های بین المللی ارتباطی ندارد. قوانین مبارزه با پولشویی در کشور این الزام را ایجاد کرده است . مگر مقررات FATF نباشد می‌خواهیم پولشویی انجام دهیم و کشور را محل جولان مجرمان کنیم؟ بر حسب اتفاق برای مبارزه با پولشویی نسبت به هر نهاد دیگری در فرایندی عملیاتی و جامع تر بسیار علاقه مند تر هستیم.
مبارزه با پولشویی از اول انقلاب در جایی که اصل 49 قانون اساسی تصویب شد و اموال و دارایی‌هایی که در طول سالیان متعلق به رژیم گذشته از محل جرم و وابستگی به رژیم طاغوت جمع آوری شده بود شروع شد و با محاکمه مجرمان و مصادره اموال آن‌ها شروع شد، اما بطه ور سازمان یافته در سال‌های اخیر بود که قانون پولشویی در سال‌های گذشته تصویب و الان در حال اجرا شدن است.بنابراین هر شخص حقیقی و حقوقی به هر نهادی به ویژه نهاد مالی مراجعه کند باید قبل از هر اقدامی شناسایی مشتری شود.
فارس:گاهی عنوان می‌شد که اشخاصی با 50 کد معاملاتی متعلق به پیر زن‌ها و یا با شناسنامه مردگان در بازار معامله می‌کند.آیا بساط این قبیل اقدام‌ها همگی با سجام جمع می‌شود؟
فهیمی :شما فرض کنید در بانک الف محل زندگی خود می‌خواهید حساب باز کنید. این بانک به شما فرم‌ها و مدارکی را جهت تکمیل ارائه می‌دهد تا شناسایی و احراز هویت شوید. به مدت 48 ساعت نیز باید صبر کنید که اطلاعات ارائه شده از طرف شما راستی آزمایی شود.استعلام بانک مرکزی تا حداکثر یک هفته به منظور موافقت برای بازگشایی حساب بانکی و دریافت خدمات به طول می‌انجامد.به عبارتی این همه بروکراسی و کاغذ بازی برای دریافت یک حساب بانکی انجام می‌شود.
در سجام اما تاکید شده برای دریافت کد معاملاتی و انجام معامله در بازار باید شناسایی مشتری شوید.احراز هویت بدون سامانه سجام هم اکنون در بازار سرمایه به تعداد تمام نهادهای مالی است. یعنی کارگزاری الف تا ی و هر شرکت دیگری ، ارکان ، بانک‌ها و شعب و یا هر نهاد مالی باید شناسایی مشتری در آن‌ها احراز شود.
در سجام اما برای اولین بار مراحل شناسایی مشتری در مرحله اول دریافت اطلاعات انجام می‌شود.دریافت اطلاعات به صورت مکانیزه انجام می‌شود، به طوری که فرم و کاغذ در این فرایند حذف است.در این فرایند میلیون‌ها تن کاغذ طی سال صرفه جویی می‌شود، چون علاوه بر حذف کاغذی احراز هویت ، کپی مستندات نیز حذف شده و اطلاعات به طور آنلاین راستی آزمایی می‌شود.
این اتفاق‌ها در کمتر از یکسال زیر بار سامانه سجام رفته و استعلام از این طریق انجام می‌شود.به عبارتی بهتر استعلامی که در بانک طی 48 ساعت تا یک هفته انجام می‌شود از طریق سامانه سجام در کمتر از یک ساعت انجام می‌شود.از در قید حیات بودن تا پسوند یا پیشوند نام و نام خانوادگی در این سامانه استعلام می‌شود. به گونه ای که با ارسال پیامک به کاربر هشدار داده می‌شود که اطلاعات خود را تصحیح کنید، چون اجازه رجیستری و ورود به مرحله بعدی را نمی‌دهد.
بعد از اینکه استعلام ها جواب داد عنوان می‌شود اطلاعات درست است و در سامانه‌های ملی کشور از جمله ثبت احوال یا شماره تلفن داده شده از سوی کاربر در واقعیت وجود دارد. شماره حساب بانکی نیز در بانک به نام شخص مذکور ثبت شده است.
فارس: فرض کنید بر حسب اتفاق تعداد 10 حساب بانکی برای کاربر وجود داشته باشد ؟
فهیمی: فقط یک حساب به انتخاب کاربر ارائه و صحت آن بررسی می‌شود.البته اینکه برای هر ابزاری شماره حساب مجزایی وجود داشته باشد، بررسی شده اما در گام اول یک حساب بانکی مبنای راستی آزمایی ها خواهد بود.بر این اساس یک حساب بانکی که به انتخاب کاربر به منظور واریز سود و یا انجام معاملات ارائه می‌شود در سجام از اهمیت برخوردار است. مبنی این است که این حساب برای بانکی متعلق به چه کسی است.
فارس: برخی عنوان می‌کنند سجام ابزاری جاسوسی برای دستیابی به اطلاعات مردم است و در نهایت مانع از ورود پول به بازار می‌شود.
فهیمی:سجام ابزار شناسایی مشتری است. فرم‌هایی که مشتری قبل از این پر کرده و در فرایند نامه نگاری با ثبت احوال و بانک مرکزی ، هویت وی احراز و استعلام می‌شد در سجام منجر به مکانیزه شدن این فرایند شده است.
در نهایت حضور شخص مشتری است که عنوان می‌شود مدارک هویتی خود را برای امضا بیاورید. هر شعبه بانکی یا هر کارگزاری و شرکتی بروید ، باید همواره این اتفاق بیافتد، ولی در سجام فقط یکبار رخ می‌دهد.آن هم نه از طریق حضور در سپرده گذاری بلکه از طریق شبکه دفاتر پیشخوان دولت انجام می‌شود که این اطلاعات آیا صحت داشته و اینکه خیانت در امانت یا هک اطلاعات و سرقتی نباشد.
با اعلام کد ملی در دفتر پیشخوان ، رمز مشخصی برای کاربر پیامک می‌شود و با پرینت اطلاعات و احزار هویت ، امضا شخصر ابتدا اسکن و در سامانه نمایش داده می‌شود.دفاتر پیشخوان در کشور هم اکنون زیر بار سامانه سجام رفته و در حال انجام احراز هویت هستند.جالب اینکه در این فرایند پیرترین سهامدار که 102 سال داشت نیز احراز هویت شد.
فارس: از این طریق آیا نیازی به حضور در کارگزاری‌ها نیست؟
فهیمی: با ثبت نام در سجام کد معاملاتی به شخص تعلق می‌گیرد. یعنی صدور کد در سجام آنی است بدون نیاز به یک کارگزاری. اما زمان استفاده از آن باید به کارگزاری مراجعه کرد .
فارس: به این ترتیب تعداد کدهای معاملاتی افزایش خواهد یافت؟
فهیمی:بله . صدور کد معاملاتی در سجام آنی صورت می‌گیرد.از هر جایی در کشور و از هر نقطه دنیا که به اینترنت وصل باشد می‌تواند وارد سامانه شود و کد معاملاتی بگیرد. در مرحله بعدی زنجیره شناسایی مشتری تکمیل می‌شود. هر جا در این باشگاه بروید، نیازی به شناسایی مجدد ندارید.
یکبار برای همیشه و یکبار برای همه در درگاه بازار سرمایه شما را می‌شناسند. در کارگزاری ،صندوق‌های سرمایه گذاری و هر نهاد مالی دیگری شما را می‌شناسند. در کارگزاری در ازای رویت کارت ملی ، به شما در آن نقطه جغرافیایی، رمز یکبار مصرفOTP داده می‌شود که در 5 دقیقه میتوانید آن را استفاده کنید. اگر در نقطه دیگری باشید رمز دیگری داده می‌شود.
در آن لحظه این رمز به معنای اجازه نامه شما به کارگزار برای استفاده از اطلاعات شماست. به عبارتی انگار پر کردن اطلاعات در فرم‌های کارگزاری است که دیگر رخ نمی‌دهد. صندوق، کارگزاری یا حتی خرید و فروش اسناد خزانه اسلامی این خدمات را ارائه خواهد کرد.
فارس: آیا برای سایر اوراق بهادار از جمله ابزارهای نوین مالی مثل "تسه" و یا بورس کالا و انرژی نیز سامانه سجام خدامت ارائه می‌دهد؟
فهیمی:فعلاً سجام برای سهام و اوراق بهادار ارائه شده است اما در مرحله بعدی اسناد خزانه و کالا زیر بار این سامانه خواهد رفت و حتی این آمادگی وجود دارد که در بازار پولی به بانک‌ها و هر نهادی که از سپرده گذاری خدمات درخواست نماید و دولت الکترونیک آن را تأیید کند به ارائه خدمات بپردازد.این سامانه ظرف 9 ماه در کشور طراحی و نوشته شده و اجرا شده است.
فارس:آیا از پیمانکاران داخلی در طارحی و معماری این سامانه استفاده شده است؟
فهیمی: پیمانکار مجرب ایرانی داشتیم که تجربه کار مشابه داشته هر چند تجربه کار به این اندازه نداشت اما الان از عهده آن برآمده و برنامه‌های توسعه ای آن در حال انجام است. در سال‌های آتی سجام باید هوشمند شود، به طوری که با مردم صحبت کند و وضعیت سهامداری و دارایی شخص را اطلاع دهد .
فارس: بحث حق تقدم در افزایش سرمایه‌ها اگر در این فرایند حل شود شاید سجام به عنوان یک انقلاب در بازار سرمایه معرفی شود.در بحث استفاده از تکنولوژی ابری هم اکنون سامانه‌های بسیاری در دنیا در حال تجربه شدن آن هستند . فین تک‌ها (فناوری مالی مبتنی بر نو آوری و اطلاعات) نیز در ایران در حال تمرین برای ورود به کسب و کار هستند. در شرایطی که روش‌های تأمین مالی طی 10 سال آینده حرف اول و آخر را می‌زنند، فین تک‌ها را چگونه می‌توان در این بستر بازی داد؟
فهیمی:معماری سخت افزای الان بر اساس رایانش ابری است و این خدمت به تازگی در مجمع سپرده گذاری‌های آسیایی و اقیانوسیه معرفی شدکه برای آن‌ها عجیب بود که پروژه KYC در ایران راه اندازی شده و معماری سخت افزاری آن نیز بر اساس رایانش ابری است.
در مورد فین تک‌ها نیز یک استراتژی در کشور تدوین شده و نقشه استراتژیک سمات در این فرایند منتشر شده است.در این برنامه تنها بر روی زیر ساخت‌ها و خدمات اصلی و زیر ساخت‌های پیش و پس از معاملات متمرکز خواهیم بود.بنابراین میدان بزرگی برای فین تک‌ها فراهم شده تا بر اساس زیر ساخت‌هایی که فراهم شده خدمات ارزش افزوده به مردم بدهند.
بطور مثال یک شرکت فین تک اگر بخواهد پرتفوی سهامدار مشخصی را جمع آوری نماید و با استفاده از اطلاعاتی که از ما دریافت می‌کند، تحلیل ویژه برای آن آماده کند؛در این حوزه خدمات ویژه هیچ گاه سجام وارد وارد رقابت با فین تک‌ها نمی‌شود.
فقط بستری فراهم می‌شود که شرکت‌های ارائه دهنده خدمات به بازار وارد و با تکنولوژی جدید بتوانند خدمات ارزش افزوده به مردم بدهند که بتوانند ضمن کسب و کار ، خدمات با کیفیت تری و با قیمت بهینه تری به دست مشتریان برسانند.
شناسایی مشتری از طریق سجام برای میلیون‌ها نفر از ایرانیان به 10 دقیقه کاهش یافته و از این طریق مردم را وارد باشگاه بازار سرمایه کرده‌ایم.از الان به بعد چون سیستم سجام زیر بار داده رفته باید رسانه‌ها به معرفی این سامانه کمک کنند.
فارس: در حال حاضر سیستم پس از معاملات تحت سیستم عامل DOS است.وقتی این فرایند هنوز با تکنولوژی عقب مانده فعالیت می‌کند، چطور می‌توانیم بر اساس مثلاً رایانش ابری کار کنیم. هسته معاملات و سامانه کارگزاران همواره دچار اختلال می‌شود، چطور می‌توان به بستر سجام امیدوار بود که دچار این اختلال‌ها نباشد.
فهیمی:در مورد سامانه پس از معاملات سمات باید گفت این سامانه اجزای مختلفی دارد که هر کدام کارکرد خاصی دارند. بخشی از آن رجیستری (ثبت)، کلیمنت و بخشی هم شفاف‌سازی را انجام می‌دهد.در حال حاضر به سمتی می‌رویم که سامانه تاریخی و گذشته در حال تبدیل شدن به دیتا بیس (بر پایه داده) است و عملاً بیش از حدود 5 سال است که بخش کلییرینگ این سامانه به سامانه بومی نت شفاف‌سازی پیدا کرده است.
سامانه پس از معاملات قریب به 7 سال است بدون کوچک‌ترین خطایی در حال کار کردن است و امسال نسخه جدید این سامانه تا قبل از پایان سال رونمایی می‌شود . کارکردهای وسیع این تکنولوژی جدید به طور حتم بستر جدیدی برای کارگزاران و ذی نفعان این سامانه است و بخش تسویه وجوه از روی آن سیستم برداشته شده است.
با توجه به ماهیت سامانه سجام ، بخش رجیستری از سامانه قبلی برداشته می‌شود و به سمت سامانه ای قدرتمند و بومی که وابستگی به آن کمتر است پیش خواهد رفت.
استراتژی به گونه ای است که به تدریج عملکردهای مختلف از بستری قبلی برداشته شود و فقط تبدیل به یک دیتا بیس شود.هم اکنون پست ترید یا سامانه پس از معاملات صرفاً به عنوان یک دیتا بیس در 10 کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد و به لحاظ قابلیت اتکا همچنان استفاده می‌شود.
نکته قابل تأمل اینکه شرکت سپرده گذاری در حوزه پیش از معاملات و زیر ساخت‌های مبادله و پس از مبادله فعال است و حوزه معاملات را بورس‌ها ،بورس‌های کالایی و مدیریت فناوری پیگیری می‌کنند.