پرتاب ماهواره ظفر؛ ایران به دنبال ساخت موشک قاره پیمای هسته‌ای؟
موشکهای ماهواره‌بر به دلیل شباهت‌های فنی با موشکهای قاره پیما از سوی کشورهای غربی مورد تفسیر سیاسی قرار می‌گیرند.
علیرغم نبود هیچ محدودیت حقوقی برای آزمایش و پرتاب ماهواره، تفسیر سیاسی از آزمایش‌های ماهواره‌ای ایران همواره از سوی کشورهای غربی وجود داشته است.
نمونه اخیر این موضوع مواضع آمریکا و کشورهای غربی به ویژه فرانسه بود که در اقدامی مداخله‌جویانه حتی پاریس خواستار عدم پرتاب ماهواره ظفر از سوی ایران شده بود.
از دید غرب و اسرائیل، آزمایش موشکهای ماهواره‌بر، به معنی آزمایش موشکهای دور برد است و از دید آنها تهدید امنیتی است.
باید توجه داشت که موشکهای ماهواره بر (سه مرحله‌ای) نیز همانند موشکهای قاره‌پیما در مرحله اول یک موشک از موشکی اصلی جدا شده و در مرحله دوم موشک دیگر نیز جدا شده و در مرحله سوم ماهواره را در مدار مورد نظر قرار می‌دهد؛ درست شبیه یک موشک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای. با این تفاوت که موشک با قابلیت حمل کلاهک، سپس وارد جو زمین می‌شود و بمب هسته‌ای را به هدف پرتاب می‌کند. یعنی کلاهک هسته‌ای باید سالم از جو زمین خارج شود و سالم نیز به جو زمین بازگردد.
بر این اساس به لحاظ فنی تولید موشکهای قاره‌پیما که به منظور حمل کلاهک هسته‌ای است به لحاظ فنی کاری دشوارتر از موشکهای ماهواره بر است.
با اینکه ایران اعلام کرده برنامه‌های فضایی‌اش اهداف علمی و پژوهشی دارد اما با وجود این موضوع تفسیری که کشورهای غربی از برنامه ماهواره‌ای ایران ارائه می‌دهند تفسیری سیاسی است و مدعی هستند ایران درصدد است با آزمایش موشکهای ماهواره بر شبیه سازی آزمایش‌های قاره‌پیما را انجام دهد و نکات فنی مرتبط با موشکهای ماهواره بر را استحصال کند.
برای نمونه در بیانیه وزارت امور خارجه فرانسه که روز دوشنبه در واکنش به پرتاب ماهواره ظفر که با ماهواره بر سیمرغ به فضا پرتاب شد، اعلام شد: فرانسه این پرتاب را محکوم می‌کند، به دلیل آنکه برای پرتاب آن از فناوری موشکهای بالستیک و به ویژه موشکهای بین قاره‌ای استفاده شده است. همچنین مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا متعاقب پرتاب ماهواره ظفر اعلام کرد ایران قصد دارد با پرتاب موشکهای ماهواره بر از آن به لحاظ فنی برای آزمایش موشکهای دارای برد زیاد بهره ببرد.
در واقع هدف غرب این است که پرتاب ماهواره از سوی ایران را تلاشی برای پرتاب موشک بالستیک قاره‌پیما جلوه دهند و اعلام کنند که این موضوع خلاف توافقات بین‌المللی از جمله قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است. در واقع هدف این است تا بتوانند موضوع موشکی ایران را نیز به شورای امنیت ببرند یا آن‌را ذیل برجام قرار دهند. موضوعی که ابتدا توسط ترامپ رئیس جمهور آمریکا و متعاقب خروج از برجام مطرح شد و تروئیکای اروپایی نیز اخیراً به صراحت اعلام کرد که برجام باید به موضوعات موشکی و منطقه‌ای ایران تسری یابد.
اما مسأله این است آیا واقعاً از تجارب فنی و تکنیکی پرتاب ماهواره برای مقاصد نظامی (موشک قاره‌پیما با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای) می‌توان بهره برد؟
کارشناسان ارشد موشکی این نظر را رد می‌کنند. به عنوان مثال «مایکل المن» کارشناس برجسته حوزه دفاع موشکی در تحلیلی که در زمان پرتاب ماهواره سیمرغ از سوی ایران انجام شد به تشریح شباهت‌ها و تفاوت‌های ماهواره بر سیمرغ و موشکهای بالستیک قاره‌پیما پرداخت و علت نظامی نبودن این اقدام را توضیح داد. این تحلیل که در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک آمریکا منتشر شد بر آن است که: «در حالی که ویژگی‌های فنی و کارشناسانه نشان دهنده آن است که ماهواره بر سیمرغ اهداف نظامی را دنبال نمی‌کرده است برخی سعی دارند این اقدام را بهانه‌ای قرار دهند تا ایران را متهم به تخطی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل کنند.»
به گفته «المن» «تکنولوژی‌ها و عناصری که در ماهواره‌برها استفاده می‌شوند از جمله در سیمرغ و موشکهای بالستیک قاره‌پیما شبیه هم هستند. هر دو آنها موتورهای موشک قدرتمند، بدنه قوی و سبک، جهت‌یابی درست، واحدهای هدایت، ساز و کار جداسازی در مرحله لازم یا جداسازی محموله، سیستم رهیابی و دورسنجی برای پشتیبانی پیشرفت‌ها و عملیات را دارا می‌باشند. علیرغم این شباهت‌ها متهم کردن ایران و استفاده ایران از سیمرغ برای راه اندازی ماهواره‌ها به عنوان پوششی برای پنهان کردن گسترش موشکهای بالستیک قاره‌پیما اشتباه است.
برای مثال محموله‌های موشک بالستیک باید بتوانند فشار ورود دوباره به زمین و بالا رفتن دمای سیستم حفاظت حرارتی-مکانیکی را تحمل کنند. ماهواره‌برها از جمله سیمرغ محموله‌هایی دارند که برای انجام عملیات در فضا می‌مانند و در نتیجه احتیاجی به تحمل چالش‌های ورود دوباره به زمین را ندارند.
ماهواره‌برها و موشکهای بالستیک مسیر پرتابی دارند که به روشنی ماموریتشان را مشخص می‌سازد. ماهواره‌برها زمانی خوب عمل می‌کنند که از موتورهایی با نیروی محرکه کم و مدت عمل طولانی استفاده کنند در حالی که موشکهای بالستیک قاره‌پیما برای داشتن حداکثر برد، ارتفاع خود را از سطح دریا به بالاترین حد ممکن می‌رسانند. این به تجهیزات پیشرفته‌تری با قدرت محرکه بالا نیاز دارد. ترتیب قرارگیری اجزا فضایی سیمرغ نشان دهنده آن است که در مرحله دوم و سوم از موتورهایی با نیروی محرکه کم استفاده شده است که با خط سیر موشک بالستیک همخوانی ندارد و برای راکتی که جهت راه اندازی ماهواره است همخوان است.
احتمالاً اختلاف جزئی بین این دو سیستم در ملزومات عملیاتی آنهاست. پیش از ترک زمین به سوی فضا، ماهواره‌برها از جمله سیمرغ اگر نه چند هفته دست کم چند روز باید آماده شوند. اجزا و سیستم‌ها باید بیش از یک بار چک شوند. اگر مشکل فنی در زمان شمارش معکوس به وجود بیاید راه اندازی باید به بعد از حل شدن مشکل موکول شود. همچنین راه اندازی ماهواره‌برها باید در وضعیت جوی ایده آل انجام شود. در حالی که موشکهای بالستیک مانند سیستم‌های نظامی دیگر باید بدون تأخیر و در هر شرایط جوی عمل کنند. لازمه‌های عملیات موشکی، برنامه‌های معتبر دقیق‌تری را می‌طلبد، از جمله برنامه تست پرواز گسترده‌ای جهت آمادگی پیش از جنگ و برای این منظور باید حداقل چندین بار به طور آزمایشی به کار انداخته شود.
در نهایت سیمرغ مانند دیگر ماهواره‌برها می‌تواند جهت راه اندازی در یک بازه زمانی طولانی در یک مکان مشخص شده و معلوم بدون ترس از آنکه توسط رقبا ممنوع شود آماده گردد. ولی موشکهای بالستیک ممکن است توسط دشمن هدف قرار بگیرند و باید قابل حمل و پنهان شدن باشند و قابلیت آماده شدن سریع برای ممانعت از انهدام پیش از آغاز به کار را داشته باشند. اندازه کوچک و وزن کم در طراحی ماهواره‌برها یک مسئله جدی نیست چرا که احتیاج نیست از سکوهای قابل جا به جایی به فضا فرستاده شوند ولی در مرحله اول که سیمرغ طولی برابر ۱۷ متر، پهنایی معادل ۲.۴ متر و وزنی بیش از ۷۵ تن دارد مناسب پرتاب از سکوهای قابل جابجایی نیست و این ویژگی لازمه موشکهای بالستیک قاره‌پیما است.»
بر این اساس «المن» معتقد است تجارب فنی پرتاب ماهواره برای استفاده موشک بالستیک قاره‌پیما کاربرد چندانی ندارد: «اگر ایران تصمیم داشت از سیمرغ برای دستیابی به موشک‌هایی با برد بالا استفاده کند همچنان لازم بود مهندسان آن را از نظر پروازی تست کنند همانطور که موشکهای بالستیک را بارها پیش از اینکه به عنوان سلاح قابل اعتماد و دقیق به حساب آیند تست می‌کنند. به این دلایل و دلایل دیگری گرایش کشورهای دیگر این بوده است که از تجربیات به دست آمده در موشک بالستیک در ماهواره‌ها استفاده کنند و نه برعکس. گذشته از آن فعالیت‌های انجام گرفته در این زمینه به طور قطع به پیشرفت موشکهای با برد بلند نمی‌انجامد و سیمرغ نیز استثنا نیست.»
آیا برنامه موشکی ایران مغایر قطعنامه ۲۲۳۱ است؟
برای بررسی این موضوع که آیا برنامه موشکی و پرتاب ماهواره (ماهواره بر) از سوی ایران مغایر قطعنامه ۲۲۳۱ است دو موضوع مرتبط با یکدیگر را باید در نظر داشت. موضوع اول متن قطعنامه ۲۲۳۱ و اینکه از ایران «خواسته شده» آزمایش چه موشکی را طراحی و آزمایش نکند؟
موضوع دوم اینکه ملاک راستی آزمایی در خصوص فعالیت‌های موشکی یک کشور کدام نهاد است؟
باید در نظر داشت قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که در جولای ۲۰۱۵ صادر شد تصدیق کننده برجام است. برخلاف برجام، قطعنامه ۲۲۳۱ به نیروی موشکی ایران و نقش بالقوه این کشور در رساندن سلاح‌های هسته‌ای به هدف‌هایی که در فاصله‌های طولانی قرار گرفته‌اند می‌پردازد. در این قطعنامه آمده است: از ایران «خواسته شده است» هیچ‌گونه فعالیتی در رابطه با موشک‌هایی که برای حمل سلاح‌های هسته‌ای طراحی شده‌اند انجام ندهد.
نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که قطعنامه ۲۲۳۱، موشکهای ایران را نه بر اساس «ویژگی های فنی» موشک بلکه بنا به «هدف» آنها ممنوع می‌کند - بنا بر اینکه آیا برای حمل سلاح هسته‌ای در نظر گرفته شده‌اند یا نه.
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد از ایران می‌خواهد («Call upon») از توسعه نوع خاصی از موشک‌ها اجتناب کند. «Call upon» هم یک قاعده از لحاظ حقوقی الزام‌آور نیست.
لفظ Call upon در قطعنامه ۲۲۳۱ در حالی است که قطعنامه پیشین که لغو نیز شده یعنی قطعنامه ۱۹۲۹ در مورد برنامه موشکی ایران عنوان شده بود که شورای امنیت سازمان ملل تصمیم می‌گیرد که ایران «نباید» فعالیت‌های مرتبط با موشکهای بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای داشته باشد، در قطعنامه ۲۲۳۱ این لحن تغییر کرده است. در این قطعنامه عنوان شده است که «شورای امنیت سازمان ملل از ایران می‌خواهد» که فعالیت مرتبط با موشکهای بالستیک نداشته باشد.
حال پرسش مهم این است که چه نهادی برای راستی آزمایی برنامه موشکی کشورها وجود دارد؟ یعنی کشورهای اروپایی با استناد به چه اصلی برنامه موشکی ایران را ناسازگار با قطعنامه ۲۲۳۱ دانسته و معتقدند ایران موشک‌هایی دارد که قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای دارد.
«پیتر جنکینز» عضو ارشد مرکز سیاست امنیتی ژنو و سفیر سابق انگلیس در سازمان ملل و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در مطلبی که حدود یکسال پیش در سایت «لوبلاگ» آمریکا منتشر کرد، دولت‌های غربی به ویژه لندن را از بابت اتخاذ سیاست‌های دوگانه در قبال برنامه موشکی ایران، به دو رویی متهم کرد.
وی با اشاره به ادعای «جرمی هانت» وزیر خارجه وقت انگلیس مبنی بر اینکه آزمایش موشکی اخیر ایران «از توجیه آن در قالب دفاع ملی فراتر می‌رود»؛ گفت: این ادعا القا کننده این موضوع است که هنجاری بین‌المللی برای ارزیابی اینکه آیا سامانه‌های تسلیحاتی به عنوان ابزار دفاعی استفاده می‌شوند، وجود دارد حال آنکه این امر صحت ندارد.
جنکینز می‌افزاید: تصور کنید که با اتکا به این (قانون نانوشته) به انگلیس بگوییم راهبرد بازدارندگی هسته‌ایش در قالب دفاع ملی توجیه پذیر نیست.
این دیپلمات سابق در ادامه، این ادعای لندن را دورویی تلقی می‌کند چراکه رژیم صهیونیستی موشک‌هایی دارد که بُرد آنها به مراتب بیشتر از موشکهای ایران است. پس با این حساب، طبق چه استدلالی ایران حق موازنه قوا را ندارد! علاوه بر این، سهم عربستان سعودی که به لطف غرب از همه انواع تسلیحات پیشرفته برخوردار است در ثبات زدایی از خاورمیانه چیست؟ عربستان همچنین موشک‌هایی میان بردی دارد که جای سوال است چرا انگلیس نگران آنها نیست. اسرائیل هم دارای تسلیحات شیمیایی و هسته‌ای است و جای تعجب است انگلیس نگران آنها نیست.
جنکینز در واکنش به نامه سه کشور اروپایی و در مصاحبه با خبرگزاری مهر می‌گوید: «هیچ توافقی بین‌المللی وجود ندارد که مالکیت یا خرید موشکهای کوتاه برد، موشک‌هایی با برد متوسط یا موشکهای بین قاره‌ای را ممنوع کند. فهرستی از کشورهای دارای موشک در سایت انجمن کنترل تسلیحات نشان می‌دهد که بیش از ۳۰ کشور (دولت) دارای یک یا چند نوع از این موشک‌ها هستند. قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۴ باعث ایجاد تعهدات قانونی برای همه کشورها در رابطه با ابزار پرتاب سلاح‌های خاص (مثل موشک‌ها) می‌شود، اما این تعهدات شامل ممنوعیت تولید و مالکیت آنها نیست.»
بر این اساس باید توجه داشت که هیچ نهاد بین‌المللی برای راستی آزمایی دفاعی بودن یا نبودن موشک‌ها وجود ندارد. در خصوص موضوع موشکی فقط دو معاهده جهانی وجود دارد، رژیم کنترل فناوری موشکی (MTCR) و معاهده لاهه در مورد جلوگیری از گسترش موشکهای بالستیک (HCoC) که مجموعه‌ای داوطلبانه از اقدامات شفاف سازی و اعتمادسازی هستند.
انتقاد از برنامه موشکی ایران در حالی است که اسرائیل سلاح‌های هسته‌ای و موشکهای بالستیک خود را با حمایت قابل توجه اروپا گسترش داده است و عربستان سعودی از چین موشکهای پیشرفته‌ای با برد ۲۵۰۰ کیلومتر خریداری کرد. عربستان سعودی همچنین تکنولوژی پیشرفته هسته‌ای از آمریکا خریداری کرده و از کارخانه تولید موشک بالستیک خود نیز اخیراً رونمایی کرده است.
«مارک فینو» سخنگوی وزارت خارجه فرانسه در این خصوص به خبرگزاری مهر می‌گوید: «در مورد برنامه موشکی باید بگویم نمی‌توان از ایران یا هر کشور دیگر خواست برنامه موشکی خود را محدود کند در حالی که آن محدودیت شامل کشورهای دیگر و به خصوص کشورهای آن منطقه نمی‌شود. برای مثال اگر از ایران بخواهیم محدودیتی را در برنامه موشکی خود اعمال کند عربستان یا اسرائیل نیز باید آن را رعایت کنند.
ایران موشک قاره‌پیما ندارد و برد موشک‌هایش نیز نهایتاً ۲ هزار کیلومتر است. در حالی که کشورهای اطرافش موشک دارند و لذا اگر از ایران خواسته می‌شود برنامه موشکی خود را محدود کند همین خواسته باید از کشورهای اطراف ایران نیز صورت گیرد.»