کارنامه ناموفق شبکه ملی اطلاعات در دولت روحانی
شبکه ملی اطلاعات در دولت یازدهم و دوازدهم هم مانند دیگر دولت‌های قبلی چندان خوش‌شانس نبود تا گره کور آن باز شود.
به گزارش فارس؛ اما این 8 سال یک تفاوت عمده داشت، اینکه سرگردانی، بلاتکلیفی، بهانه‌ها، شبهات و اتلاف زمان و هزینه آن قدر محسوس و فرسایشی شد که هر مصوبه و قانونی برای شفاف شدن وضعیت تعریف، مفهوم، چارچوب، معماری و کارکرد شبکه ملی اطلاعات مورد نیاز این دولت و دولت‌های بعدی بود، به تصویب رسید و اکنون قانون و مقررات در این زمینه یکی از بی‌ابهام‌ترین موارد در کشور است.
در این گزارش با بازخوانی همه مصوبات و پیگیری همه سوالات و ابهامات موجود از سیاست‌گذار درباره شبکه ملی اطلاعات، به همه شبهات رایج بین مردم و مسوولان درباره این شبکه پاسخ دادیم. اینکه:
شبکه فعلی اینترنت کشور در چه بخشی از شبکه ملی اطلاعات دیده شده است؟
دسترسی کاربر به خدمات شبکه ملی اطلاعات چگونه است؟
شبکه ملی اطلاعات از چه اجزایی تشکیل شده است؟
زیرساخت شبکه ملی اطلاعات متشکل از چه بخش هایی است؟
خدمات شبکه ملی اطلاعات چه بخشی هایی را شامل می شود؟
سکوهای نرم افزاری داخلی که نقطه ارتباط کاربر با خدمات شبکه‌ای هستند، در چه بخشی از شبکه ملی اطلاعات وجود دارند؟
*گیر قدیمی تعریف و مفهوم شبکه ملی اطلاعات کجاست؟
بررسی مصوبات قدیمی درباره شبکه ملی اطلاعات نشان می‌دهد که از همان ابتدا ابهاماتی حتی درباره عنوان این شبکه وجود داشته است.
پس از تغییراتی در عناوین اولیه، سرانجام عبارت «شبکه ملی اطلاعات» اولین‌بار در برنامه پنجم توسعه به کار رفت. بر اساس بند الف از ماده ۴۶ قانون برنامه پنجم توسعه، ایجاد و توسعه شبکه ملی اطلاعات و مراکز داده داخلی امن و پایدار با پهنای باند مناسب با رعایت موازین شرعی و امنیتی و با استفاده از توان و ظرفیت بخش های عمومی غیردولتی، خصوصی و تعاونی، امکان دسترسی پرسرعت مبتنی بر توافق نامه سطح خدمات مورد نظر بود.
قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (۱۳۹۴ ـ ۱۳۹۰) مصوب ۱۰ دی ماه سال ۱۳۸۹ در مجلس شورای اسلامی است.
در این زمینه سه شاخص اصلی عبارت از اتصال همه کسب و کارها و ۶۰% مردم به شبکه ملی اطلاعات و اینترنت، کسب رتبه دوم در همه شاخص های فاوا در منطقه و سهم ۲% صنعت فناوری اطلاعات از تولید ناخالص داخلی بود. آنچنان که پیداست، تعریف شبکه ملی اطلاعات در این بند واضح نیست و ابعاد آن به راه‌اندازی مراکز داده و خدمات پهن‌باند محدود شده است.
*چرا تعریف شبکه ملی چندین بار تصویب شد؟
مصوبات متعددی که درباره این شبکه وجود دارد، نشان می‌دهد تعریف، مفهوم، چارچوب و الزامات آن حداقل چندین مصوبه دارد. اما چرا شبکه ملی چندین بار بازبینی و مصوب شده است؟
پس از تشکیل شورای‌عالی فضای مجازی در اسفندماه ۱۳۹۱ و در ماه‌های آغازین فعالیت دولت یازدهم، شبکه ملی اطلاعات تعریف و الزامات حاکم بر آن نیز تعیین شد. بر اساس مصوبه اول جلسه پانزدهم شورای عالی فضای مجازی، شبکه ملی اطلاعات، به عنوان زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور، شبکه ای مبتنی بر قرارداد اینترنت به همراه سوئیچ ها و مسیریاب ها و مراکز داده است، به صورتی که درخواست‌های دسترسی داخلی برای اخذ اطلاعاتی که در مراکز داده داخلی نگهداری می شود، به هیچ وجه از طریق خارج کشور مسیریابی نشود و امکان ایجاد شبکه‌های اینترانت، خصوصی و امن داخلی در آن فراهم شود.
در این تعریف سه نکته بسیار حائز اهمیت وجود دارد. اول اینکه شبکه ملی اطلاعات مساوی با فضای مجازی کشور نیست. دوم اینکه مسیریابی در داخل شبکه ملی اطلاعات، نیازی به منابع خارج از خود ندارد و سوم اینکه تحقق شبکه ملی اطلاعات به منزله قطع ارتباطات بین‌الملل و عدم دسترسی به محتوا خارج یا محدودیت دسترسی کاربران خارجی به محتوای داخلی نیست.
اگرچه مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی واضح و گویا بود اما نتوانست اختلاف میان مجری شبکه ملی اطلاعات، یعنی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، و ناظر آن شبکه، یعنی مرکز ملی فضای مجازی را برطرف کند. همین امر موجب شد که در ماه‌های انتهایی دولت یازدهم، مصوبه جلسه پانزدهم به صورت مبسوطی تبیین و تحت عنوان «سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» به تصویب برسد.
*اختلاف طولانی وزارت ارتباطات و مرکز ملی فضای مجازی در مقام مجری و ناظر پروژه در چه بود؟
باوجود اینکه این پروژه مجری و ناظر دارد، اما هنوز هیچ اطلاعات رسمی و دقیقی درباره وضعیت پروژه در دست نیست. زیرا هیچ گاه اتفاقی نظری دراین باره بین آنها وجود نداشت.
از ابتدای دولت دوازدهم و با مصوبات پیشین شورای‌عالی فضای مجازی، این انتظار می‌رفت که سرعت توسعه شبکه ملی اطلاعات رشد قابل توجهی پیدا کند. حضور آذری جهرمی و حضور تیم جوان و انگیزه‌دار مدیریتی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات این امید را پررنگ‌تر می‌کرد. اما مناظرات غیرحضوری مسئولان وزارت ارتباطات با مدیران مرکز ملی فضای مجازی و اعضای حقیقی شورای‌عالی فضای مجازی موید این نکته بود که در این دولت نیز قرار نیست اتفاق خارق العاده‌ای برای زیرساخت فضای مجازی بیفتد. مجموع مباحثات و مجادلات صورت گرفته در خصوص شبکه ملی اطلاعات در چند سوال خلاصه می‌شد:
شبکه ملی اطلاعات در چند لایه تعریف می‌شود؟
لایه خدمات شبکه ملی اطلاعات متشکل از چه بخش‌هایی است؟
سکوهای نرم افزاری داخلی در کجای شبکه ملی اطلاعات وجود دارند؟
شبهات و پرسش‌های طولانی وزارت ارتباطات که به از دست رفتن زمان و هزینه منجر شد.
*بالاخره شبکه ملی اطلاعات شامل چه بخش‌ها و لایه‌هایی است؟
باوجود همه مصوبات درباره شبکه ملی اطلاعات، اما مجری هنوز شبهاتی داشت و صورت مساله را نامفهوم می‌دانست.
با تصویب سند طرح کلان و معماری ملی اطلاعات در جلسه شصت و ششم شورای‌عالی فضای مجازی، ابعاد و اجزای این شبکه به صراحت تعیین شده است. براساس مدل مفهومی ارائه شده در این سند، فضای مجازی کشور از سه لایه محتوا، خدمات و شبکه ملی اطلاعات تشکیل شده و لایه‌های محتوا و خدمات روی شبکه ملی اطلاعات در دسترسی کاربران قرار می‌گیرد. آنچنان که در این مدل مشخص شده است، شبکه ملی اطلاعات (که در مصوبات پیشین به عنوان زیرساخت فضای مجازی کشور معرفی شده بود و دسترسی به فضای مجازی از آن طریق انجام می‌شود) از دو بخش تشکیل شده است: زیرساخت (زیرساخت ارتباطی و زیرساخت اطلاعات) و خدمات شبکه ملی اطلاعات.
تصویر اجزای فضای مجازی کشور و اجزای شبکه ملی اطلاعات را نشان می‌دهد
به عبارت دیگر، از نظر شورای‌عالی فضای مجازی لایه‌های محتوا و خدمات خارج از شبکه ملی اطلاعات تعریف می‌شوند و شبکه باید تسهیلات لازم برای رقابت‌پذیر شدن محتوا و خدمات داخلی با نمونه‌های مشابه خارجی را فراهم کند. بر این اساس، تحقق شبکه ملی اطلاعات در واقع تحقق بستر مطلوب برای فضای مجازی مطلوب کشور است و توسعه دانش‌بنیان این شبکه، انعطاف و انطباق همیشگی آن با الزامات جدید فضای مجازی را تضمین خواهد کرد.
*چرا هیچ‌وقت آمار مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات از میزان پیشرفت شبکه همخوانی نداشت؟
براساس آنچه گفته شد، آمار پیشرفت ۸۰ درصدی که مدیران وزارت ارتباطات از شبکه ملی اطلاعات ارائه می‌دهند تنها راجع به بخش «زیرساخت اطلاعاتی» این شبکه است و آمار پیشرفت ۲۵ درصدی ارائه شده توسط مسئولان مرکز ملی فضای مجازی، ناظر به تمام بخش‌ها و اجزای این شبکه بوده است.
پس اولین شبهه‌ای که برطرف می‌شود آن است که شبکه ملی اطلاعات خود یک لایه از لایه‌های فضای مجازی بوده و لایه‌های خدمات و محتوا روی آن تولید و توزیع می‌شوند. همچنین، آمار مدیران وزارت ارتباطات از پیشرفت شبکه ملی اطلاعات تنها به یک بخش از بخشهای سه‌گانه این شبکه اشاره می‌کند و البته همان آمار هم تاکنون توسط مرکز ملی فضای مجازی تایید نشده است.
*زیرساخت ارتباطی شبکه ملی اطلاعات از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
اکنون با روشن شدن اجزای کلی شبکه ملی اطلاعات، سراغ هر یک از بخشهای این شبکه می‌رویم. این بخش‌ها اگرچه فنی به نظر می‌رسند اما در سال‌های اخیر و با روزافزون شدن کاربردهای اینترنت و خدمات شبکه، کاربران زیادی با برخی از آنها آشنایی پیدا کرده‌اند.
براساس مدل مفهومی مندرج در مصوبه جلسه ۶۶ شورای‌عالی فضای مجازی، بخش زیرساخت ارتباطی از ۱۱ جزء تشکیل شده است: «شبکه‌های دسترسی»، «شبکه‌های تجمیع» و «شبکه هسته» اجزای مشترک در تمامی شبکه‌های ارتباطی هستند. «شبکه‌های دسترسی» همین شبکه‌های ثابت و سیاری هستند که کاربران مختلف از طریق آن به فضای مجازی متصل می‌شوند. «شبکه‌های تجمیع» نقطه اجتماع ترافیک شبکه‌های دسترسی را فراهم میکنند و «شبکه هسته» نیز شبکه فوق سریع و پرظرفیتی است که امکان ارتباط میان شبکه‌های دسترسی، تجمیع و شبکه‌های خارجی (از جمله اینترنت) را فراهم می‌کند.
«شبکه‌های اختصاصی» داخلی، همچون «شبکه دولت»، یکی از اجزای شبکه ملی اطلاعات هستند که از طریق «گذرگاه‌های ایمن داخلی» با یکدیگر تعامل برقرار میکنند.
«گذرگاه‌های ایمن مرزی» هم امکان تعامل شبکه‌های داخلی با شبکه‌های خارجی را فراهم میکنند. «مراکز تبادل ترافیک» یا IXPها بخش از گذرگاه‌های ایمن داخلی و مرزی هستند.
«شبکه‌های توزیع محتوا» یا CDNها، براساس جمعیت کاربری مناطق جغرافیایی مختلف و میزان استفاده از محتوا و خدمات، در سطح کشور توزیع می‌شوند تا سرعت و کیفیت دسترسی به محتوا را برای کاربران بهبود بخشیده و تجربه کاربری بهره‌برداران را ارتقاء ببخشند.
«خدمات زمان شبکه» یا NTP موظف است که ساعت تمامی اجزای شبکه را همگام کند تا عملکرد شبکه مختل نشود.
کاربران از طریق «خدمات نام دامنه» یا DNS به دامنه‌های مورد نظر خود دسترسی پیدا میکنند.
*زیرساخت اطلاعاتی شبکه ملی اطلاعات شامل چه بخش‌هایی است؟
بخش دوم شبکه ملی اطلاعات، زیرساخت اطلاعاتی آن است که دارای ۵ جزء است که به شرح زیر است:
مراکز داده (قطب، اختصاصی و عمومی): این مراکز محل میزبانی انواع خدمات و محتوای فضای مجازی هستند.
خدمات ابری (SaaS، PaaS و Iaas): این خدمات هم (مانند مراکز داده) محل ذخیره‌سازی و پردازش خدمات و محتوای فضای مجازی هستند با این تفاوت که ارائه دهندگان محتوا و خدمات به میزان مورد نیاز خود از سخت افزارها و نرم‌افزارها استفاده میکنند و هر زمان که خواستند منابع مورد استفاده را افزایش یا کاهش می‌دهند. تفاوت دیگری که این خدمات با مراکز داده دارند این است که مسئولیت نگهداری و ارتقاء سخت‌افزارها و نرم‌افزارها بر عهده مالک خدمات ابری است و ارائه دهندگان محتوا و خدمات صرفا بهره‌بردار خواهند بود.
مرکز رصد و پایش شبکه ملی اطلاعات.
مراکز تبادل پیام (NIX): مطابق با تبصره ۲ بند ث ماده ۶۷ قانون برنامه پنجساله ششم توسعه کشور به منظور تبادل و به اشتراک گذاری اطلاعات، استعلام‌ها و خدمات الکترونیکی بین دستگاه‌های اجرایی ایجاد شده است.
مرکز مدیریت امنیت و مرکز مدیریت سالم‌سازی: سه وظیفه اصلی این مرکز محافظت، پیشگیری و تشخیص حملات به زیرساخت‌ها، خدمات و محتوای داخلی است.
*۱۴ سال پس از آغاز پروژه و در آخرین ماه‌های دولت دوازدهم، شبکه ملی اطلاعات در چه وضعی است؟
همان طور که بارها گفته شده، تفاوت اصلی شبکه ملی اطلاعات با شبکه ارتباطی سایر کشورها در خدماتی است که به ذینفعان ارائه می‌کند. به گفته اظهار نظرهای متعدد اعضای حقیقی شورای‌عالی فضای مجازی و دیگر صاحب‌نظران این حوزه، عمده عقب‌ماندگی شبکه ملی اطلاعات هم در همین بخش اتفاق افتاده است.
در ماه‌های پایانی به دولت دوازدهم که عملا آخرین مهلت برای اقدام و عمل دولتمردان است، وضعیت اجزای شبکه ملی اطلاعات را بررسی کرده‌ایم.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر، تنها اجزایی از خدمات شبکه ملی اطلاعات که به بهترین صورت ارائه می‌شود، خدمت «دسترسی به اینترنت» و خدمات «پایه مکانی و نقشه» است.
وضعیت شبکه در سایر اجزای خدمات شبکه ملی اطلاعات به شرح ذیل است:
بیش از ۹۸ درصد جستجوی کاربران توسط گوگل انجام می‌شود.
پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی بیش از ۵۰ درصد پهنای باند اینترنت را به خود اختصاص داده‌اند.
مخازن، کتابخانه‌ها و APIهایی که در توسعه خدمات داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرند همواره در معرض تحریم هستند.
سیستم‌عامل عموم دستگاه‌های مورد استفاده در کشور آمریکایی بوده و بارها به حریم خصوصی کاربران دست‌اندازی کرده‌اند.
نشت و نشر مکرر اطلاعات در چندسال اخیر نشان داده است که «خدمات امنیت»، «خدمات صیانت از داده» و «مقابله با حوادث» به خوبی توسعه نیافته‌اند.
در نتیجه به نظر می‌رسد کارنامه‌ای که دولت روحانی قرار است از عملکرد ۸ ساله‌اش در شبکه ملی اطلاعات تحویل دولت بعدی دهد، چندان افتخار آمیز نباشد.