بی‌استفاده ماندن سامانه هشدار زلزله تهران
نادر نینوایی - تصور کنید که بعد از یک روز سخت کاری به خانه می‌روید و بعد از کمی استراحت و خوش و بش با اعضای خانواده و صرف شام می‌خوابید. ساعت دو نیم نصف شب خواب از سرتان می‌پرد و به حیاط آپارتمانتان می‌روید تا کمی قدم بزنید.
در همین لحظه به یکباره در زیر پاهایتان احساس لرزش می‌کنید، از راه‌پله آپارتمان صدای دویدن و فریاد می‌آید، شتابزده به دم در آپارتمان می‌روید و ناباورانه مشاهده می‌کنید که چطور آسمانخراش‌های تهران و آپارتمان‌های اطرافتان مثل پنیری که با فشار دست خرد شود در خودشان فرو می‌ریزند. از همه طرف صدای فریاد و ریزش ساختمان‌ها به گوش می‌رسد. ترانسفورمتر سر کوچه به زمین می‌افتد و جریان الکتریسته آن موجب انفجار علمک گاز آپارتمان همسایه می‌شود. در پاهایتان احساس سستی و کرختی می‌کنید بر می‌گردید و می‌بینید که نه تنها از آپارتمان شما بلکه از هیچ یک از ساختمان‌های کوچه‌تان چیزی به جز تلی از خاک نمانده است. تصوری تلخ است اما اتفاقی شبیه به این در سال 1382 برای ساکنان شهر بم که البته ابعاد آن بسیار کوچکتر و جمعیت بسیار کمتری هم نسبت به تهران دارد افتاد و شهر را به خاک و خاکستر تبدیل کرد.
بروز زمین‌لرزه در تهران چنانچه در شب باشد بی‌شک با توجه به خواب بودن مردم و توان عکس‌العمل پایین در آن ساعات می‌تواند بسیار خطر‌آفرین باشد. از سوی دیگر اگر همین اتفاق در روز هم بیفتد با توجه به حضور ساکنان شهرهای اطراف تهران که در این شهر شاغلند باز هم آمار تلفات را به نوعی دیگر بالا می‌برد.
اما بیایید فرض کنیم که 10تا 15ثانیه قبل از چنین فاجعه‌ای صدا و سیما خبر از وقوع آن بدهد و یا شما از طریق یک پیامک یا آلارمی با صدایی خاص از وقوع آن مطلع شود. موضوع فقط اطلاع شهروندان نیست. فرض کنید در چنین شرایطی به علت وقوع هشدار جریان گاز و برق پایتخت نیز به سرعت و قبل از زلزله قطع شود. در نتیجه این واکنش به هنگام و با توجه به قطعی گاز و برق خطر آتش‌سوزی به شدت کاهش می‌یابد و با توجه به فرصت 10 تا 15 ثانیه‌ای فراهم شده، حداقل بسیاری از افراد می‌توانند جان خود را نجات داده و از مکان‌های نامطئن خارج شده یا فاصله بگیرند. بدون شک همین 10 تا 15 ثانیه می‌تواند برای هر فرد و نهاد حساسی در شهری که سال‌هاست از احتمال وقوع فاجعه در آن سخن می‌گوییم، فرصتی تعیین‌کننده و طلایی محسوب شود. فرصتی که می‌تواند عمق بحران را تا سطح زیادی کاهش دهد.
اما امروزه و با استفاده از ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی سامانه‌هایی با همین هدف طراحی شده‌اند. بر این اساس به کمک سامانه هشدار سریع زلزله عملا اعلام احتمال وقوع زلزله سنگین در 10تا15ثانیه قبل از وقوع امکان‌پذیر است، سامانه‌ای که توسط سازمان مدیریت و پیشگیری از بحران شهرداری تهران فعال شده است اما تاکنون بسیاری از سازمان‌ها آن را جدی نگرفته و ارتباط سیستم‌های خود را با آن برقرار نکرده‌اند. این در حالیست که علاوه بر این هنوز صدا وسیما و اپراتورهای موبایل هم ظاهرا برای اتصال به این سامانه و اطلاع‌رسانی سریع، ظاهرا اقداماتی به عمل نیاورده‌اند. اما قبل از آن که به چرایی و چند و چون عدم استقبال سازمان‌های دولتی از این پروژه بپردازیم شاید بد نباشد که کمی با سازو‌کارها و شیوه کار این سامانه آشنا شویم و بدانیم ابعاد این پروژه در کشور چگونه است و متولیان آن چه کسانی هستند.
ابعاد و متولیان سامانه هشدار سریع زلزله
رضا حیدری مشاور طرح سامانه هشدار سریع زلزله با تاکید بر عدم امکان پیش‌بینی دقیق زلزله درباره این طرح می‌گوید: "آن چیزی که فناوری‌های نوین در اختیار ما گذاشته و در کشورهای پیشرفته هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، سامانه هشدار سریع است که وقتی اتفاقی می‌افتد، در عرض چند ثانیه اخطار می‌دهند و باید اقدامات کاهش خسارت را در این مدت اندک انجام داد."
وی در خصوص ابعاد و متولیان پروژه هشدار سریع زلزله نیز گفته است: "سازمان مدیریت و پیشگیری از بحران شهرداری تهران در حدود سه‌سال است که با همکاری آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن(جایکا) و همچنین دستگاه‌های عضو ستاد یعنی وزارت کشور، استانداری، صداوسیما، سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی و هواشناسی توانسته خروجی یکی از سامانه‌هایی را که می‌تواند برای شهر تهران موثر باشد، بگیرد. بر این اساس در یکی از نقاط اطراف شهر تهران یعنی گسل مشأ در امامزاده‌هاشم، این سیستم با چهارایستگاه شتاب‌نگاری فعال شده و خروجی‌های اولیه را در سازمان گرفته‌ایم و بحثی که امروز به دنبالش هستیم این است که سازمان‌هایی که در این حوزه باید دخیل باشند، از این خروجی چه استفاده‌هایی می‌توانند داشته باشند؟
برای مثال این موج اخطار اگر در اختیار شرکت برق قرار گیرد، می‌تواند کل برق شهر تهران را به‌صورت اتوماتیک قطع کند اما این امر نیازمند آن است که در سیستم‌های مختلف اقدامات اینچنینی انجام گیرد که حداقل خسارات ایجاد شود. این نخستین اقدامی است که در کشور انجام شده و اگرچه خروجی به صورت پایلوت است، اما امیدواریم با اقدامات نهادهای دولتی و سازمان مدیریت بحران کشور در فاز اول بتوانیم این سیستم را در کل شهر تهران فعال کنیم.
شهر تهران درحال حاضر حدود ١٤ شتاب‌نگار دارد که برخی از این‌ها عمدتا شتاب‌نگارهای حریم و حاشیه شهر هستند و باید شتاب‌نگارهای دیگری هم اضافه شوند و ما برای کاهش خسارت به نزدیک به ٥٠ شتاب‌نگار نیاز داریم. یکی از کاربردهایی که شهرداری به دنبال آن است، استفاده عمومی برای اطلاع‌رسانی است. قطعا این موج وقتی به صداوسیما برسد، این سازمان می‌تواند مانند سایر کشورهای توسعه‌یافته، اطلاع‌رسانی عمومی انجام دهد. شاید در نظر ما این زمان بسیار کم باشد اما همین ١٠ثانیه می‌تواند جان بسیاری را نجات دهد و این سیستم قطعا باید در کل کشور عملیاتی شود."
اما فارغ از ابعاد و متولیان این طرح سوال دیگری که به ذهن می‌آید نحوه کارکرد این سامانه است.
نحوه کار سامانه هشدار سریع
آنطور که مشاور طرح سامانه هشدار سریع زلزله می‌گوید، 3 نوع متفاوت از این سامانه در دنیا متداول بوده و بسته به نوع نیاز و شرایط جغرافیایی و فاصله گسل‌ها تا شهرها از هر یک استفاده می‌شود.
مشاور طرح سامانه هشدار سریع زلزله نحوه کارکرد این 3 نوع سامانه را اینطور بیان می‌کند: "نخستین دسته، سامانه‌های هشدار تعیین پیشاپیش است، به این معنی که قبل از آن‌که امواج زمین‌لرزه به منطقه مورد نظر برسند، پارامترهای زمین‌لرزه تعیین می‌شوند. گونه دیگر، سامانه‌های ناحیه‌ای است که این سامانه برای مناطقی مناسب است که منطقه گسلی از منطقه شهری دور است، مصداقش هم همان چیزی است که در مکزیک و رومانی وجود دارد. سنسورها را به ترتیب در کنار منطقه گسلی می‌چینند و به محض وقوع زمین‌لرزه پارامترهای چشمی زمین که شامل بزرگی و کانون آن است، تعیین می‌شوند. متعاقب آن به واسطه فاصله بسیار زیادی که کانون زمین‌لرزه یا منطقه گسلی نسبت به منطقه شهری دارد، زمان مناسبی حاصل می‌شود که بتوان هشدار را فراهم کرد.
این سامانه ساختار بسیار ساده‌ای دارد اما برای هر منطقه‌ای مناسب نیست و به درد منطقه‌ای می‌خورد که فاصله میان گسل و شهر زیاد باشد. شهر مکزیکوسیتی از جمله شهرهایی است که این سامانه برای آن مورد استفاده قرار گرفته و به محض اینکه موج زمین‌لرزه دریافت می‌شود، پارامترهای آن تعیین شده و از زمان تشخیص تا احساس موج زمین‌لرزه در شهر، چیزی حدود ٧٢ ثانیه زمان در اختیار مدیران شهری برای انجام عملیات اضطراری قرار دارد.
نوع دیگر سامانه هشدار سریع، سامانه‌ای است که مشابه آن را به واسطه پیچیدگی‌های تکنیکی که برای شهر وجود دارد، در نظر گرفته‌ایم. با توجه به اینکه گسل‌ها و مناطق گسلی از شهر دور نیستند و حتی مناطق شهری را پوشانده‌اند، این سامانه در تهران پیشنهاد شده است. به این ترتیب که سنسورها در مناطق شهری و پراکنده توزیع می‌شوند و این سامانه اطلاعات خود را برای یک مرکز پردازنده ارسال می‌کند و اگر این مرکز گمان کند که این زلزله، زلزله‌ای مخرب است، اقدام به صدور هشدار می‌کند. نوع دیگر، سامانه‌ای است که خیلی رایج نیست و متاسفانه بعضی وقت‌ها از دستگاه‌های خودکار سریع جریان آب، گاز و غیره اسم برده می‌شود که این کاملا غلط است. سامانه هشدار سریع، سامانه‌ای است که خیلی سریع واکنش نشان می‌دهد و به‌طورکلی راه‌اندازی سامانه‌های هشدار سریع به دو بخش کلی تقسیم می‌شود. نخستین بخش راه‌اندازی طراحی شبکه کلی و سیستم پایش هشدار سریع که درواقع به انتخاب نوع و الگوریتم سامانه و جایابی برمیگردد و دوم پس از طراحی است که هر ایستگاه وظایفی برعهده دارد، به این معنی که باید روش‌های پردازشی مشخص را برای تعیین سریع پارامترهای زمین‌لرزه شامل بزرگی، فاصله و شدت زمین‌لرزه برای ایستگاه طراحی کنیم و نمونه این روش‌ها در سال ٢٠١٥ درحال تست‌شدن است."
کاربردهای سامانه هشدار سریع زلزله
کاربردهای فراوانی برای این سامانه وجود دارد که از قطع جریان برق و گاز در شرایط بحرانی و هنگام بروز زلزله تا استفاده از شیوه‌های ارتباطی متفاوت برای هشدار به شهروندان و سازمان‌ها را در بر می‌گیرد.
سوگیو ایمامورا کارشناس ارشد سیستم هشدار سریع زلزله و از دست‌اندرکاران راه‌اندازی سیستم هشدار سریع زلزله ایران با مثالی عینی کاربردهای سامانه هشدار سریع را شرح می‌دهد.
وی می‌گوید: " زلزله شرق ژاپن در ساعت دو و چهل دقیقه رخ داد. سیستم هشدار سریع، هشدار یک لرزش بزرگ را ارسال کرد. لرزه‌نگارهایی درون متروها تعبیه شده بود که پس از دریافت این پیام به صورت اتوماتیک متروها را متوقف کردند که البته این سیستم به صورت اتوماتیک صرفا در قطارهای با سرعت بالاست و قطارهای عادی چنین توانایی را ندارند و این هشدار به راننده منتقل شده و راننده کار توقف را برعهده دارد. در بیمارستان‌ها نیز سیستم هشدار اتوماتیک وجود دارد و بعضی از کارها هم که باید توسط مردم صورت گیرد. در نیروگاه‌های انرژی و اتمی نیز براساس هشداری که می‌گیرند قطع خودکار ندارند بلکه توسط لرزه‌نگارهایی که در خود نیروگاه‌ها فعال است، اطلاعات را دریافت کرده و سیستم نیروگاه را قطع می‌کنند و این امر در شرکت‌های گازی هم همینطور است و دریچه‌هایی وجود دارد که به صورت خودکار بسته می‌شوند و به صورت ترکیبی هم هشدارهای داخلی خود را دارند و هم هشدارهای مرکز هشدار را دارند."
وی سپس درباره نحوه عملکرد این سیستم در ایران و مقایسه آن باسیستم ژاپن می‌گوید: "اما درخصوص چهار ایستگاه داخل ایران، ٨١ سناریو و ١٤ کد عمل در نظر گرفته شده است. عملکرد مورد انتظار از این سیستم در بهترین شرایط این است که طی دو ثانیه از محل تشخیص زلزله هشدار ارسال شود. از سویی اولین پیام هشدار به صورت تخمینی می‌تواند در حدود چهار ثانیه قدرت و شدت زمین‌لرزه را نشان دهد و اگر بخواهیم این چهار ثانیه را با هشدار آژانس هواشناسی ژاپن مقایسه کنیم، می‌بینیم که آنها در طی ١٠ ثانیه هشدار را ارسال می‌کنند و از این‌رو سیستم فعلی که برای ایران نصب شده از سیستم ژاپن بهتر عمل خواهد کرد. البته در ژاپن سه گروه برای این امر تشکیل می‌شود. یکی مسئول پردازش اطلاعات، دیگری استفاده کاربردی و سومی نیز ایجاد آمادگی عملیاتی است. در ستاد عملیاتی باید ارزیابی سیستم آزمایشی به صورت مستمر انجام شود و تعداد ایستگاه‌ها نیز افزایش یابد. اگر گروه‌های پشتیبانی مدنظر داریم باید تجهیزات و تکنولوژی خود را توسعه دهند و یک سیستم هشدار به صورت دقیق آماده کنند."
بی‌تفاوتی به سیستم هشدار سریع زلزله
اگرچه سیستم هشدار سریع زلزله حداقل تاکنون در یک فاز یعنی در منظقه مشا تهران راه‌اندازی شده اما بنا به گفته رامین رادنیا مدیر روابط عمومی ستاد بحران تهران، هیچ سازمانی هنوز از آن استفاده نکرده است. این مقام مسوول درباره علت این امر به خبرنگار عصر ارتباط گفت: اولا تقاضای این سیستم باید کامل شود و سیستم هشدار سریع برای آن سازمان کاربرد داشته باشد و ثانیا آن سازمان‌ها باید احساس نیاز بکنند و بر اساس آن احساس نیاز بیایند و به سیستم متصل شوند.
وی در پاسخ به اینکه چرا آنطور که در جهان عرف است سازمان‌هایی مثل اداره برق و مترو از این سیستم استفاده نکرده‌اند هم گفت: ممکن است یک سازمانی مثل مترو احساس نیاز کند که سیستم به دردش می‌خورد و ممکن است اینطور برآورد نکند. در واقع این سیستم هشدار سریع خدمتی است که تولید شده و ممکن است به کار برخی‌ها بخورد و این مساله به کار کارشناسی خودشان برمیگردد که آیا به دردشان می‌خورد که چند ثانیه زودتر از وقوع زلزله آگاه باشند یا خیر.
رادنیا درباره چند و چون اطلاع‌رسانی این سیستم به سازمان‌های مختلف هم گفت: سازمان‌های مختلف در جریان هستند اما هنوز سیستم به طور کامل روی تمام گسل‌ها نصب نشده است و فقط پایلوت آن در منطقه مشا اجرا شده است.
وی در خصوص تمهیدات انجام شده برای اطلاع‌رسانی بیشتر در این خصوص گفت: ما این سیستم را برای خودمان طراحی کردیم چون درواقع به نیاز ما که تخمین سریع خسارت است پاسخ می‌دهد ولی اگر نهادهای دیگر هم نیاز داشته باشند، می‌تواند برای آنها هم مفید و قابل استفاده باشد.
مدیر روابط عمومی ستاد بحران تهران درباره هزینه استفاده از این سیستم برای سازمان‌های متقاضی هم گفت: حتما سازمان‌های متقاضی باید برای ایجاد بسترهای داخلی خودشان هزینه‌های کنند اما ما از آنها هزینه‌ای نمی‌گیریم. لذا این سازمان‌ها باید زمینه آن را برای خود اجرا کنند و بطور مثال اگر سیستم قطع‌کننده گاز بخواهند باید هزینه‌هایی برای خودشان انجام دهند و تجهیزاتی بخرند و نصب کنند که بتوانند از سامانه هشدار سریع زلزله استفاده کنند ولی چون این مجموعه خدماتی نو و نوین در دنیا محسوب می‌شود و تازه اول راه است، امکان دارد بعد از یک بازه زمانی تقاضا برای آن ایجاد شود و مزایای آن آهسته آهسته برای سازمان‌هایی که خدمات ارایه می‌دهند آشکار شود و هزینه آن را معقول و منطقی بدانند.
وی درباره اینکه چرا از این امکانی که سیستم هشدار سریع زلزله برای کشور فراهم کرده استفاده شایسته‌ای نشده است هم گفت: اولا چون هنوز بطور کامل راه‌اندازی نشده و طرح آن در مرحله پایلوت است و دوم این که سیستم خیلی نو و جدید است و هنوز خیلی از امکانات تکمیلی آن شناخته نشده است. در آخر هم انجام کارهای کارشناسی برای سازمان‌های متقاضی احتمالی این سیستم هم زمان‌بر است.
روابط عمومی ستاد بحران تهران درباره راه‌های ارتباطی که می‌توان از طریق آن اطلاع‌رسانی کرد هم گفت: از نظر ما صداوسیما اگر بخواهد می‌تواند از طریق زیرنویس اطلاع‌رسانی‌کند و اپراتورهای موبایل هم می‌توانند در صورت تمایل از طریق پیامک به مردم اطلاع‌رسانی کنند اما همه این‌ها نیاز به تجهیزاتی دارند که بتوانند در ارسال هشدار سریع استفاده کنند. مجموعه این‌ها نیاز دارد که این سازمان‌ها کار کارشناسی انجام دهند، تامین بودجه کنند تا به لحاظ فنی بتوانند پاسخگوی این خدمت باشند.
باید اضافه کرد که برخی از سازمان‌ها به علت نگرانی از ایجاد تشویش میان مردم، قید استفاده و اقدامات پرسروصدا و عملیاتی را زده و یا به کندی قصد استفاده از چنین سامانه‌هایی را دارند.
جمع‌بندی
آنچه مسلم است با توجه به فرصت ایجاد شده 10 ثانیه‌ای سیستم هشدار سریع قبل از زلزله، طبیعی است که در صورتی که تصمیم به هشدار عمومی از طریق صدا وسیما یا یا سایر ابزارهای ICT و ارتباطی گرفته شود باید آموز‌ش‌های لازم به مردم داده شود که در این 10 ثانیه چه اقداماتی باید انجام دهند و از چه اقداماتی باید اجتناب کنند؛ چرا که 10 ثانیه طلایی شاید فرصت مناسبی برای خروج از ساختمان نبوده و در عوض زمان مناسبی برای قرارگرفتن در نقطه مطمئنی در ساختمان‌ها باشد.
علاوه براین بی‌شک تجهیز سیستمی سازمان‌هایی نظیر ادارات برق، گاز، مترو و سایر سازمان‌های حساس جهت اتصال به این سیستم، نیاز به پیش‌بینی و تامین بودجه دارد و لازم است که دولت در زمان بودجه‌بندی تدابیری در این خصوص به کار گیرد.
به هر حال اینطور که از شرایط بر می‌آید حال باید به انتظار نشست و دید که از یک سو طرح پایلوت سازمان مدیریت بحران چه زمان به مرحله اجرای نهایی می‌رسد و از سوی دیگر چه زمان مقدمات تامین بودجه و تجهیز سازمان‌ها به وسایل لازم برای اتصال به سیستم هشدار سریع و ایجاد سامانه‌های اطلاع‌رسانی اجرایی خواهد شد تا در صورت وقوع احتمالی زلزله در پایتخت کشور با خسارات کمتری مواجه شویم.
هفته‌نامه عصر ارتباط بی‌شک در جهت رسالت رسانه‌ای خود در حفظ منافع عمومی در شماره‌های آتی به پیگیری این موضوع خواهد پرداخت.