معمای آمار اشتغال در حوزه ICT
نادر نینوایی - چند سالی می‌شود که رییس‌جمهور در یک روال تقریبا مشخص اواخر هر سال وعده ایجاد شغل در سال آینده در حوزه فاوا را می‌دهد و بلافاصله اوایل سال بعد آمار تحقق وعده میزان شغل‌های ایجادشده در سال قبل را اعلام می‌کند.
اما این آمار تا چه میزان محقق می‌شود؟ آیا این صرفا یک برآورد از میزان ایجاد شغل است؟ آیا تعریف شغل در حوزه اقتصاد دیجیتال متفاوت از سایر مشاغل است؟ در کدام حوزه‌ها سرمایه تزریق شده که از سوی دیگر آن شغل ایجاد شود؟
اگرچه همه‌ساله این آمار تکرار خواهد شد و انتظاری بر توقف این رویه و پاسخ به این پرسش‌ها نیست، اما به هر حال این پرسش‌ها و پاره‌ای دیگر از ابهامات، مسایلی هستند که حداقل در ذهن بخشی از فعالان این حوزه، مردم و حتی مسوولان این حوزه پاسخ روشنی برای آن وجود ندارد.
هرچند هم‌اکنون که به پایان سال 97 نزدیک می‌شویم خبر دقیقی از میزان ایجاد اشتغال در حوزه فاوا (به سبک دولتی و معمول آن) نیست، اما انتظار می‌رود با نزدیک شدن به پایان سال بار دیگر شاهد ارایه آمار مرسوم از تحقق وعده‌ها و مطرح شدن وعده‌های جدید باشیم. اما بد نیست مروری داشته باشیم بر روال منظم برخی وعده‌ها مبنی بر ایجاد شغل در پایان هر سال و تحقق بی‌کم‌وکاست این وعده‌ها در سال بعد.
ایجاد اشتغال از زبان رییس‌جمهور
همان‌طور که ذکر شد، رییس‌جمهور در سال‌های اخیر و از دوران وزارت محمود واعظی در وزارت ارتباطات دولت قبل، همواره اواخر هر سال وعده ایجاد شغل در حوزه فاوا برای سال بعد را داده و اوایل سال بعد خبر تحقق وعده سال قبل را مطرح کرده است که در ادامه به مرور این وعده‌های مطرح‌شده می‌پردازیم.
*رییس‌جمهور 5 آبان 1395
پنجم آبان 1395 بود که حسن روحانی، رییس‌جمهوری در جلسه شورای‌عالی اشتغال اعلام کرد: حوزه آی‌سی‌تی از بخش‌های بسیار مهم و تحول‌آفرین در حوزه اشتغال است و ضرورت دارد همه دستگاه‌ها دست به دست هم داده و از نیروی انسانی بااستعداد ایرانی در این حوزه استفاده بهینه شود تا از این طریق بتوان اشتغال متناسبی برای جوانان به‌وجود آورد.
در این جلسه هدف‌گذاری برای اشتغال در حوزه آی‌سی‌تی برای سال 96 به میزان 120 هزار شغل در نظر گرفته شد.
*رییس جمهور 5 فروردین 1396
اوایل فروردین 96 حسن روحانی در مراسم بهره‌برداری از پنج طرح بخش آب در کردستان که به صورت ویدیوکنفرانس برگزار شد، اعلام کرد: سال گذشته ۱۰۰ هزار شغل در حوزه ICT در کشور به‌وجود آمد و امسال پیش‌بینی می‌شود که ۱۳۰ هزار شغل در این حوزه برای جوانان ایجاد شود.
*رییس جمهور 24 بهمن 1396
اواخر بهمن‌ماه 96 حسن روحانی در نشست مشترک استانداران، وزرا و روسای سازمان‌های اقتصادی سراسر کشور گفت: در سال ۹۷، ۱۰۰ هزار شغل در حوزه فناوری اطلاعات ایجاد خواهد شد.
*دفتر رییس‌جمهور اول اردیبهشت 1397
روز اول اردیبهشت‌ماه 1397 و در ماجرای اعلام 2 میلیون شغل از سوی رییس‌جمهوری بود که دفتر ریاست‌جمهوری با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد عدد صحیح تعداد شغل ایجادشده در حوزه فاوا در سال قبل 200 هزار شغل است.
به عبارت دیگر در سال 96 و درحالیکه دولت وعده ایجاد 100 هزار شغل در این حوزه را داده بود، در یک جهش، ظاهرا دو برابر این هدف‌گذاری محقق شد و به گفته رییس‌جمهور، 200 هزار شغل جدید ایجاد شد.
تشکیک در آمار اشتغال فاوا
اگرچه رییس‌جمهور و برخی مسوولان در وزارت ارتباطات و وزارت کار همواره از هزاران شغلی که سالانه در حوزه فاوا ایجاد شده صحبت کرده‌اند، اما کم نیستند افرادی که چندان به آمار اعلامی اعتقادی ندارند.
هشتم آبان‌ماه سال جاری ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی و رییس مرکز ملی فضای مجازی در خبری که چندان مورد توجه رسانه‌ها قرار نگرفت، به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: در زمینه کسب‌وکارهای دیجیتال یا اقتصاد دیجیتال رونق بسیار خوبی در کشور وجود دارد و به‌طور محسوسی مورد توجه شرکت‌های خارجی قرار گرفته اما در رابطه با اینکه 200هزار شغل در این زمینه ایجاد شده باشد، من در این عدد کمی تشکیک دارم.
دبیر شورای‌عالی فضای مجازی درباره علت تشکیک خود در آمار 200 هزار شغل دیجیتال، اظهار کرد: کسب‌وکارها بعضا مکمل هستند یعنی به عنوان مثال فردی رستوران دارد و در کنار رستورانش بخشی از کار خود مانند بازاریابی آن را از طریق دیجیتال انجام می‌دهد، حالا آیا همه کارهایی که در آن شغل یعنی رستوران ایجاد شده را می‌توان کسب‌وکار دیجیتال دانست یا فقط قسمت مارکتینگ آن را می‌‌توانیم اقتصاد دیجیتال بدانیم. چون هنوز تعریفی برای شغل نداریم، بعضا چنین نگاه‌های اشتباهی ایجاد می‌شود. آن مشاغلی که بخواهیم بگوییم صددرصد مربوط به اقتصاد دیجیتال است و شغل یا کسب‌وکار مکمل نیست، من فکر می‌کنم کمتر از 200 هزار تا باشد. در واقع کسانی که ادعا می‌کنند 200 هزار شغل ایجاد شده هم درست می‌گویند اما تعریفشان از اقتصاد دیجیتال با ما فرق می‌کند.
فیروزآبادی ادامه داد: با این تعریفی که گفتم، یعنی کسب‌وکارهایی که به معنی واقعی دیجیتال هستند، در سال 96 حدود 100 هزار شغل ایجاد شده است که این عدد بسیار بزرگی محسوب می‌شود. متاسفانه برخی از دوستان به غلو در عدد ایجاد اشتغال در کشور عادت کرده‌اند؛ مثلا می‌گویند یک میلیون یا 2 میلیون شغل ایجاد کرده‌ایم، در صورتی‌که شغل ایجاد کردن در دنیا معنا و تعریف خاص خود و قیمت مشخصی دارد. این قیمت‌هایی که در حوزه اقتصادی در کشور وجود دارد، با آماری که بعضا مطرح می‌شود، متناسب نیست اما در حوزه کسب‌وکار دیجیتال قطعا ما چیزی حدود 100 هزار شغل در سال 96 داشتیم.
البته صحبت‌های مطرح‌شده توسط دبیر شورای‌عالی فضای مجازی تنها عامل تشکیک در آمار اشتغال حوزه فاوا نبوده است. یکی از مواردی که همواره در زمینه تعداد مشاغل ایجادشده مورد استناد و بهره‌برداری مسوولان دولتی از جمله در معاونت علمی ریاست‌جمهوری بوده، موضوع تعداد رانندگان تاکسی‌های اینترنتی بوده است.
این آمار غیرقابل راستی‌آزمایی و بحث‌برانگیز، فارغ از اینکه شغل مرتبط با اقتصاد دیجیتال و حوزه فناوری اطلاعات محسوب می‌شود یا نه از جهت دیگری نیز زیر سوال است. در این خصوص علی‌رضا قنادان، مدیرعامل سازمان نظارت بر تاکسیرانی شهر تهران در پاسخ به اینکه سازندگان اپلیکیشن‌های تاکسی‌های اینترنتی مدعی ایجاد ده‌ها هزار شغل در کشور هستند، می‌گوید: چه ایجاد اشتغالی؟ طرف در آژانس کار می‌کرده الان رفته اپلیکیشن تاکسی اینترنتی نصب کرده، یا مسافربر شخصی بوده الان اینترنتی کار می‌کند. از اینها مهم‌تر، عدم توازن در اقتصاد ایجاد کرده‌اند. کارگری که مثلا ماهیانه 5/1 میلیون تومان حقوق می‌گرفته به امید اینکه در اسنپ 4 میلیون در ماه درآمد دارد پراید خریده و کار خود را رها کرده و به سرویس‌های اینترنتی پیوسته است، تبدیل شده به یک شغلی که بازارش آن‌قدر اندازه ندارد و بعد تبدیل شده به یک خودروی آلاینده با تردد زیاد.
در مورد و نمونه‌ای دیگر در خصوص اشتغال در حوزه اقتصاد دیجیتال، مسوولان دولتی بسیار به آمار ارایه‌شده از سوی یک مارکت حوزه اپلیکیشن‌ها و اپ‌نویسان نیز بسیار استناد کرده و همه‌ساله گفته می‌شود فلان تعداد اپ تولید شده و به این ترتیب نتیجه‌گیری می‌کنند که متعاقب آن فلان تعداد شغل ایجاد شده است!
در مورد این سبک محاسبه تعداد اپ‌نویسان اما ابهامات جدی مطرح است. در موردی که خود ما با آن برخورد کردیم، مشاهده می‌شود که گاه از یک اپلیکیشن، ده‌ها نسخه کپی‌شده با اسامی و لوگوهای مختلف در مارکت‌های داخلی و خارجی ارایه می‌شود. این افزایش تعداد اپ‌ها به هیچ عنوان به معنای افزایش تعداد اپ‌نویسان و افزایش اشتغال در این حوزه نیست بلکه شاید بتوان با اغماض نام آن را نوعی مارکتینگ اپلیکیشن گذاشت که البته آن نیز شغلی تمام‌وقت نبوده و به هیچ عنوان شاخص‌های اولیه یک شغل واقعی را ندارد. از سوی دیگر کم نیستند افراد و تیم‌های اپ‌نویس که تنها یک اپ را در طول دوران کاری خود تولید نکرده و در مواردی چند اپ در سال تولید می‌کنند.
نامشخص بودن نتیجه طرح تکاپو
فارغ از آماری که همواره از سوی برخی فعالان و کارشناسان حوزه ICT زیر سوال می‌رود و پاسخ روشنی هم به آن داده نمی‌شود، یکی دیگر از طرح‌هایی که قرار بود باعث شکوفایی حوزه فاوا شود و آمار اشتغال این حوزه را متحول کند، طرح تکاپو بود.
هشتم خرداد ماه 1396 مدیر رسته فناوری اطلاعات طرح تکاپو در وزارت کار، با اشاره به ظرفیت یک میلیون نفری اشتغال بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات گفت: برای سال ۹۶ اشتغال ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار نفر در این طرح هدف‌گذاری شده است.
در این مقطع محمدعبده ابطحی گفته بود: در حال حاضر برآورد ما اشتغال حدود ۶۰۰ هزار نفر در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات است که این بخش ظرفیت اشتغال‌زایی برای حدود یک میلیون نفر را دارد.
وی با بیان اینکه در قالب طرح توسعه کسب‌وکار و اشتغال پایدار (تکاپو) اشتغال‌زایی ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار نفر برای سال 96 در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات هدف‌گذاری شده است، گفت: از کل این هدف‌گذاری، ۶۰ تا ۷۰ هزار اشتغال صرفا در بخش فناوری اطلاعات مانند تولید نرم‌افزارها، تولید محتوا، تولید گیم و استارت‌آپ‌ها پیش‌بینی شده است که برای تحقق آن در حال برنامه‌ریزی هستیم.
وی مدعی شد: با توجه به اینکه در چند استان کشور ۴۰ تا ۵۰ درصد شرکت‌ها در پارک‌های علم و فناوری قرار دارند، طی مذاکرات و همکاری با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، بخشی از اشتغال بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح کشور در پارک‌های علم و فناوری ایجاد خواهد شد که ظرفیت خوبی برای اشتغال بخش IT و ICT دارند.
ابطحی علاوه بر این، با بیان اینکه درآمد کشور از بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان است، گفت: این درآمد بر اساس هدف‌گذاری تا پایان برنامه ششم به ۱۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد.
اگرچه این طرح باید با هماهنگی وزارتخانه‌های کار و ارتباطات به سرانجام برسد، اما مدت مدیدی است که مانند بسیاری دیگر از طرح‌ها، هیچ خبری در خصوص خروجی آن اعلام نشده است.
از سوی دیگر، همان‌طور که از گوشه و کنار نیز شنیده می‌شود، برخی متقاضیان دریافت وام‌های طرح تکاپو نیز که برای تامین اعتبار و تسهیلات وارد این طرح شدند، در مرحله تامین منابع به سد بانک‌ها خورده و نتوانسته‌اند اعتبارات مورد نظر خود را دریافت کنند.
نادیده گرفتن آمار ریزش مشاغل فاوا
نکته پایانی آنکه به‌ویژه در سال اخیر به سبب وضع اقتصادی و تحریم‌های اعمال‌شده و نرخ ارز، میزان ریزش مشاغل در بخش‌هایی از حوزه فاوا افزایش یافته اما تاکنون هیچ مقام دولتی آماری در این خصوص اعلام نکرده است. مستند نشدن آمار ریزش مشاغل حوزه فاوا از سوی دستگاه‌های دولتی اما در حالی رخ می‌دهد که همچنان به آمار مشکوک و پرابهام ایجاد شغل در این حوزه با رویکردی تبلیغاتی پرداخته می‌شود.
به این ترتیب درحالیکه واقعیت‌ها و اخبار حکایت از تعدیل نیروهای شرکت‌های حوزه فاوا، تعطیلی بی‌سروصدای برخی شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌های این حوزه دارد، اما شاید چون صرفه و منفعتی در اعلام و مستند شدن و ارایه این آمار نیست، همواره از اعلام آنها اجتناب می‌شود.
در نهایت اینکه با توجه به شرایط موجود اگرچه ما در این حوزه تعریف مشخص و استانداردی از شغل و ایجاد اشتغال در حوزه فاوا نداریم، اما اگر با اغماض و چشم‌بسته هم آمار ادعاشده در خصوص اشتغال در این حوزه را بپذیریم، باز هم نمی‌توانیم از کاهش مشاغل فاوا و نیز ریزش این مشاغل در یک سال اخیر چشم‌پوشی کنیم. (منبع:عصرارتباط)