اروپا و کانادا مروجان اصلی استارت‌آپ ویزا
زهرا فریدزادگان - اشتیاق نخبگان و دانشجویان در سراسر جهان برای راهاندازی و توسعه استارتاپ‌ها در طول یک دهه گذشته افزایش چشمگیری داشته است. این اتفاق همزمان با پیشرفت‌هایی که تکنولوژی و فناوری‌های نوین در همه کسب‌‌وکارها ایجاد کرده‌اند، منجر به ایجاد یک فضای رقابتی شده است تا نخبگان در سراسر دنیا در حوزه‌‌های مختلف توانمندی‌‌های خود را به منصه ظهور بگذارند. به گفته قهرمانان حوزه تکنولوژی و فناوری، یک دهه اخیر انقلاب صنعتی چهارم رخ داده است و تکنولوژی‌های پیشرفته دیجیتال با تکنولوژی‌های فیزیکی و بیولوژیکی ترکیب و فرصت‌های قابل‌توجهی را در زمینه‌های مختلفی ازجمله هوش مصنوعی، رباتیک، اینترنت اشیا، چاپ سه‌بعدی و بیوتکنولوژی ایجاد کرده است. درچنین شرایطی و همزمان با تغییر ماهیت بازار کار، بدیهی است دولت‌ها به‌دنبال راه‌هایی هستند که با استفاده از آن بتوانند رقابت‌پذیری خود را در بلندمدت حفظ کنند. دراین میان دولت‌ها برای ایجاد محصولات و خدمات جدیدی که توانایی کسب بازارهای جهانی را داشته باشند، طبیعتا به نوع خاصی از استعدادها نیاز دارند. این درحالی است که تقریبا هر کشوری از حضور تعدادی از این افراد (نخبگان) بهره‌مند است که در این راستا باید برای بهره‌گیری از توانایی این افراد، سیاست‌های درستی را در پیش بگیرد.
جالب است سیاستگذاری در بسیاری از کشورهای دنیا به‌گونه‌ای است که علاوه‌بر نگهداشت و حفظ سرمایه‌‌های عملی خود، شرایطی را برای جذب نخبگان دیگر کشورها فراهم می‌کنند. این سیاستگذاری‌ها همزمان با بروز انقلاب صنعتی چهارم، موجب ظهور پدیده‌ای به نام «استارتاپ‌ویزا» شده است.
استارتاپ‌ویزا چیست؟
استارتاپ‌ویزاها نوعی ویزای اقامت موقت مشروط هستند که با هدف توسعه اکوسیستم‌های کارآفرینی، دامن‌زدن به رشد اقتصادی و نوآوری و همچنین افزایش قابلیت رقابت‌پذیری کشورها در اقتصاد دانش‌بنیان جهانی ارائه و درصورت تحقق شرایط خاصی به ویزای اقامت دائمی تبدیل می‌شود. درواقع ویزای استارتاپ برای آن دسته از کارآفرینان و دانشجویان دارای ایده و خلاقیت است که دارای مهارت و پتانسیل لازم برای ایجاد کسبوکار و مهاجرت هستند. این افراد درصورتی که از یک‌سو دارای ابتکار و خلاقیت باشند و از سوی دیگر بتوانند برای شهروندان کشور مقصد کار ایجاد کنند و بتوانند در مقیاس جهانی به رقابت بپردازند می‌توانند برای دریافت ویزای استارتاپ اقدام کنند. البته هر کشوری که ارائه‌دهنده این ویزا باشد، بسته به شرایط و سیاست‌های خود، قوانین و هزینه‌‌های متفاوتی برای ارائه ویزای استارتاپی دارد. تمامی متقاضیان ویزای استارتاپی باید ثابت کنند که کسبوکار پیشنهادی آنها نوآورانه است و در برخی موارد لزوم نشان‌دادن بودجه کافی و اثبات اینکه سرمایه‌گذاری در این طرح کسبوکار و فرصت‌های شغلی را برای جمعیت محلی به ارمغان خواهد آورد، ضروری است. بعد از این مرحله است که کارآفرینان با توجه به شرایط کشور مقصد از تسهیلات در نظر گرفته‌شده برای ویزاهای استارتاپی برخوردار خواهند شد.
کشورهای ارائه‌دهنده استارتاپ‌ویزا
کشورهایی که طی یک دهه اخیر استارتاپ‌ویزا را راهاندازی کرده‌اند، سالانه درآمدهای قابل‌توجهی از این محل به دست آورده‌اند و به این واسطه توانسته‌اند جایگاه خود را در شاخص‌های نوآوری (چه در سطح جهانی و چه در سطح منطقه‌ای)، جذب استعداد و کارآفرینی ارتقا بخشند. دراین میان توضیح این نکته ضروری است که شاخص نوآوری، نقش نوآوری را به‌عنوان محرک رشد اقتصادی و رفاه کشورها نشان می‌دهد. شاخص جهانی جذب استعداد نیز شاخصی است که بر مبنای آن سیاستگذاری برای جذب و نگهداری استعدادها در هر کشور موردسنجش قرار می‌گیرد. شاخص جهانی کارآفرینی شاخصی است که سلامت اکوسیستم کارآفرینی در یک کشور را از طریق اندازه‌گیری کیفیت کارآفرینی و میزان و عمق پشتیبان‌های اکوسیستم کارآفرینانه ارزیابی می‌کند.
رصدخانه مهاجرت ایران که یک نهاد پژوهشی و مطالعاتی در زمینه مهاجرت‌های بین‌المللی در ایران محسوب می‌شود، عموما به‌روزترین داده‌ها و تحلیل‌ها در مورد انواع زمینه‌های مهاجرت را ارائه می‌دهد. طبق آمار ارائه‌شده از سوی این نهاد، شیلی نخستین کشوری است که در سال 2010 اقدام به راهاندازی ویزای استارتاپی کرده است. در این سال رتبه شیلی در شاخص جهانی نوآوری 51 و در شاخص جهانی جذب استعداد و کارآفرینی به ترتیب 40 و 19 بوده است. در سال 2011، انگلستان پس از اصلاح ویزای کارآفرینی درجه و کاهش سرمایه موردنیاز برای کسبوکارهای با ظرفیت بالا ارائه ویزای استارتاپی را آغاز کرد. دراین سال رتبه انگلستان در شاخص جهانی نوآوری، جذب استعداد و کارآفرینی به ترتیب 5، 9و 4 بود. در سال 2012 ایرلند نیز به راهاندازی برنامه استارتاپ کارآفرینی (STEP) به جرگه کشورهای ارائه‌دهنده ویزای استارتاپی پیوست. در همین سال انگلستان ویزای درجه یک کارآفرینان فارغ‌التحصیل را راهاندازی کرد. برزیل، کانادا، سنگاپور، کره‌جنوبی و اسپانیا نیز در سال 2013 به جمع کشورهای ارائه‌دهنده استارتاپ‌ویزا اضافه شدند. در این سال کانادا با ارائه ویزای پنج‌ساله به‌صورت آزمایشی، این طرح را آغاز کرد. سنگاپور نیز با اصلاح ویزای EntrePass در مسیر ارائه ویزای استارتاپی قدم گذاشت.
اجرای آزمایشی استارتاپ‌ویزا در برخی کشورها
ایرلند در سال 2014 علاوه‌بر ارائه ویزای استارتاپ کارآفرینی (STEP) طرح مجوز 12ماهه مهاجرت را نیز اجرا کرد. در همین سال کشور ایتالیا با راهاندازی طرح «ویزای استارتاپ ایتالیا» و نیوزیلند با ارائه «ویزای کاری کارآفرینی» جزء کشورهای ارائه‌دهنده استارتاپ‌ویزا قرار گرفت.
سال 2015، سه کشور دیگر ازجمله دانمارک، هلند و تایوان اقدام به راهاندازی طرح ارائه ویزای کارآفرینی یا استارتاپ کردند. سیاستگذاری دانمارک برای ارائه این ویزا، ارائه ویزای سه‌ساله به‌صورت آزمایشی و ارائه کارت استقرار بود. در سال 2016 استرالیا و فرانسه دو طرح جدید را برای جذب نخبگان و کارآفرینان راهاندازی کردند. استرالیا با راهاندازی طرح «جریان کارآفرینی» به جمع کشورهای ارائه‌دهنده ویزای استارتاپی پیوست. ویزای کارآفرینی استرالیا برای آن دسته از صاحبان مشاغل، کارآفرینان و تاجرانی است که کسبوکار آنها موفق و پررونق بوده یا در زمینه مدیریت اجرایی در سطوح عالی دارای سوابق درخشانی هستند و اولویت آنها همواره سهولت و سرعت انجام امور است. ویزای کارآفرینی استرالیا جزء ویزاهای پرتقاضای استرالیاست. دولت فرانسه نیز با ارائه «بلیت فناوری فرانسه» امکان مهاجرت فناوران را به این کشور از طریق این ویزا فراهم کرد.
سال 2017 و اجرای استارتاپ‌ویزا در 10 کشور
سال 2017را اما باید سالی دانست که بسیاری از کشورها اقدام به راهاندازی طرح ویزای استارتاپی یا ارائه زیرمجموعه‌‌های دیگری از این ویزا کردند. قبرس، استونی، فرانسه، لیتوانی، لتونی، نیوزیلند، پرتغال، سنگاپور و آمریکا کشورهایی هستند که در سال 2017 این امکان را برای فناوران فراهم کردند تا برای راهاندازی کسبوکارهای نو و فناورانه به این کشورها مهاجرت کنند. استونی، لیتوانی، لتونی و پرتغال نیز ویزای استارتاپ را برنامه‌ریزی و اجرا کردند. فرانسه علاوه بر طرح بلیت فناوری فرانسه، ویزای فناوری فرانسه (پاسپورت برای افراد بااستعداد) را پایه‌گذاری کرد. دولت نیوزیلند نیز ویزای Global Impact را که یک ویزای چهارساله و آزمایشی بود، ایجاد کرد. اما در آمریکا با تصویب قانون بین‌المللی کارآفرینی، امکان ارائه ویزای استارتاپی فراهم شد.
در سال 2018، استرالیا بار دیگر ویزای جدید با عنوان «حمایت از نوآوری در جنوب استرالیا» را که به اختصار SISA نامیده می‌شد، سه‌ساله و به‌صورت آزمایشی اجرا کرد. در این سال دولت کانادا در اقدامی ارائه ویزای دائمی استارتاپ را آغاز کرد. چین برای نخستین‌بار و به‌صورت آزمایشی در شانگهای ویزای کسبوکارهای استارتاپی را ارائه داد. دولت دانمارک در سال 2018 طرح ارائه ویزای استارتاپ دائمی دانمارک و دولت فنلاند مجوز استارتاپ فنلاندی را اجرا کرد. تایلند نیز با ارائه ویزای هوشمند جذب فناوران به این کشور را تسهیل کرد. اما در سال 2019 ژاپن و فیلیپین نیز به جمع کشورهای ارائه‌دهنده ویزای استارتاپی پیوستند. در همین سال انگلستان با ارائه نوع دیگری اقدام به راهاندازی طرح ارائه ویزای استارتاپ و ویزای نوآوران کرد.
ایران و ویزای استارتاپی
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه آمار جامعی درمورد ایرانیانی که از طریق ویزای استارتاپی از کشور خارج شده‌اند وجود ندارد، می‌گوید: «طبق مطالعات انجام‌شده و آمارهای به دست آمده، در سال 2018-2017 میلادی، ایرانیان 61 درخواست را برای دریافت ویزای استارتاپی کشور استونی ارائه داده‌اند که از این تعداد تنها 14 طرح موفق به اخذ این ویزا شد. همچنین طی سال‌های 2008 تا 2017 میلادی ایران با 57 مورد اجازه اقامت کارآفرینی، در میان کشورهایی قرار دارد که بیشترین اجازه اقامت انگلستان را دریافت کرده‌اند که بیشترین مجوز اقامت ایرانیان با 26 مورد مربوط به سال 2017 است.»
به گفته وی طی سال‌های 2014 تا 2019 میلادی ایران با 28 درخواست و 12 درخواست تایید‌شده در رده پنجم در میان کشورهایی قرار دارد که موفق به اخذ ویزای استارتاپی ایتالیا شده است. این درحالی است که ایران با 57 درصد نرخ شکست برای دریافت ویزای استارتاپ ایتالیا در رده چهارم قرار دارد. همچنین طی سال‌های 2013 تا 2016 میلادی، یازده طرح استارتاپی از ایران موفق به دریافت ویزای استارتاپ کانادا شد.
وی با اشاره به مقاصد اصلی و عمده ایرانیان برای دریافت ویزای استارتاپی ادامه می‌دهد: «به‌طور کلی مقصد عمده ایرانیان برای دریافت ویزاهای استارتاپی کشورهای اروپایی و کاناداست.»
صلواتی معتقد است که به‌طور کلی و با نگاهی به جایگاه جهانی و منطقه‌ای کشورها از نظر نوآوری و توانایی جذب استعدادها در می‌یابیم هر گروه از کشورها از راهاندازی ویزای استارتاپی اهداف ویژه خود را دنبال می‌کنند. حفظ جایگاه جهانی، بهبود وضعیت سرمایه انسانی رشد‌آفرین و دنبال کردن اهداف بلندمدت توسعه‌ای از اهداف مهم کشورها در توسعه این دست برنامه‌هاست.
به گفته وی با توجه به اینکه اجرای سیاست توسعه استارتاپ‌ها در ایران با هدف شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی، افزایش حجم نوآوری در اقتصاد و رشد اقتصادی صورت گرفته است، به نظر می‌رسد این سیاست در شکل‌گیری این اکوسیستم موفق بوده، اما همچنان تا دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی مبتنی‌بر کسبوکارهای دانش‌بنیان و استارتاپی راه زیادی است. از این‌رو با توجه به اینکه بسیاری از کشورها با هدف رشد و توسعه بین‌المللی و منطقه‌ای، از طریق سیاست‌های مهاجرتی مانند استارتاپ‌ویزا به جذب و نگهداشت مهاجرین نوآور کارآفرین می‌پردازند، این امکان برای ایران وجود دارد که خصوصا با استفاده از مزیت منطقه‌ای خود در حوزه فناوری و نوآوری از این قابلیت استفاده کند. چرا که سرریز دانش ناشی از ورود استارتاپ‌های خارجی به کشور میتواند بر یادگیری بیشتر، کاهش نرخ شکست استارتاپ‌های داخلی و افزایش رقابت میان این نوع استارتاپ‌ها اثر‌گذار باشد.
توسعه اقتصاد دانش‌بنیان با ارائه ویزای استارتاپی
صلواتی برنامه ویزای استارتاپ برای کشورهایی مانند ایران را که توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و اتکا به نیروی انسانی را برای گذار از شرایط اقتصادی مبتنی‌بر منابع فیزیکی هدف قرار داده‌اند، به‌عنوان ابزاری برای توسعه و اتصال اکوسیستم استارتاپی نوپا می‌داند و می‌گوید: «استعدادها و ظرفیت‌های جهانی و منطقه‌ای در تحقق این امر مفید است؛ مانند کشور شیلی که با استفاده از مزیت منطقه‌ای خود به‌عنوان یکی از موفق‌ترین تجربه‌های جهانی ویزای استارتاپی شناخته می‌شود.»
به گفته وی ایران با رتبه‌های 61 در شاخص جهانی نوآوری، 72 در شاخص کارآفرینی و 123 در شاخص جذب استعدادها قرار دارد اما باید به این نکته توجه داشت که ایران با برخورداری از وضعیت مناسب در شاخص جهانی نوآوری (رتبه دوم) در منطقه آسیای مرکزی و شرقی و برخورداری نسبی از اکوسیستم کارآفرینی و همچنین با توجه به اینکه کشورهای این منطقه و کشورهای همسایه هنوز به صورت جدی وارد برنامه‌های استارتاپی نشده‌اند، از این مزیت برخوردار است. به عبارت دیگر ایران میتواند با استفاده از این موقعیت به کشوری ممتاز و شناخته‌شده به لحاظ نوآوری و استارتاپ در منطقه خود تبدیل شود. معمولا بخش قابل‌توجهی از دریافت‌کنندگان ویزای استارتاپ، دانشجویان بین‌المللی هستند که در همان کشوری که مشغول تحصیل بوده‌اند بعد از فارغ‌التحصیلی جذب فضای استارتاپی کشور میزبان می‌شوند.
صلواتی در مورد پیوستن ایران به جرگه کشورهای ارائه‌دهنده ویزای استارتاپی نیز می‌گوید: «با توجه به اینکه تا‌کنون نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌های دانشجویان بین‌المللی بهره کافی ببریم و همچنین سیستم مهاجرتی ساختاریافته‌ای در قبال مهاجران در کشور نداشته‌ایم، بنابراین استارتاپ‌ویزا میتواند به‌عنوان یک مکانیسم مهاجرتی در قبال ورود به ویژه جذب مهاجران متخصص و کارآفرین در نظر گرفته شود. علاوه‌بر اینکه بین‌المللی‌سازی فضای استارتاپی شکل‌گرفته در کشور در موفقیت و حفظ روند رو به رشد آن بسیار موثر است.»
به گفته مدیر رصدخانه مهاجرت ایران بررسی شاخص توسعه انسانی (HDI) نشان می‌دهد ایران از لحاظ ظرفیت سرمایه انسانی، از جایگاه مطلوبی برخوردار است اما از طرفی امکان و قابلیت به‌کارگیری تمام این استعدادها در داخل کشور وجود ندارد. چنانچه جریان مهاجرت‌های خروجی از کشور مدیریت نشود و به حال خود رها شود خروج غیرهدفمند نیروی انسانی ماهر کشور اگرچه خسارات جبران‌ناپذیری را متوجه کشور خواهد کرد اما می‌توان با به‌کارگیری مدل چرخش استعدادها وتبادل هدفمند این استعدادها به کشورهای میزبان از منافع حاصل از آن همچون ارزآوری به کشور، انجام پروژه‌های مشترک و بهره‌مندی از سرریز دانشی این استعدادها برای استارتاپ‌های داخلی بهره برد.