گوی و میدان دست شورای عالی فضای مجازی
مریم آریایی - انحلال شوراهای موازی با شورای‌عالی فضای مجازی گرچه مدتها بود مطرح شده و در روزهای پایانی سال ۹۲ هم در دستور کار این شورای‌عالی بود اما آنقدر زمان‌بر شد که پس از کش و قوس‌های بسیار، حالا در دوره جدید فعالیت این نهاد بالاخره تبدیل به مصوبه شد؛ مانند بسیاری از دستور کارهای دیگر این شورا که گرد زمان به آن نشسته و در نشست‌های گاه و بیگاه این شورا مجال طرح دوباره نیافته‌اند.
اما نخستین جلسه شورای‌عالی فضای مجازی در سال 95 از این لحاظ مهم بود که تکلیف شوراهای موازی با شورای‌عالی فضای مجازی را روشن می‌کرد؛ مصوبه‌ای که پس از اجرایی شدن دیگر بهانه محدود بودن فضا برای سیاستگذاری و یا موازی‌کاری در مسایل راهبردی فضای مجازی را از این شورای‌عالی خواهد گرفت و انتظار می‌رود که مسیر جدیدی پیش‌روی آن گشوده شود.
بر این اساس شورای‌عالی فضای مجازی حکم به انحلال سه شورای‌عالی انفورماتیک، اطلاع‌رسانی و افتا داد و شورای‌عالی فناوری اطلاعات هم با تغییر وظایف و نام جدید از سر راه سیاستگذاری یکپارچه در فضای مجازی کشور کنار گذاشته شد.
موضوع شوراهای موازی البته موضوع تازه‌ای هم نبود بلکه از روزهای پایانی سال 92 در دستور کار این شورا بود و البته نخستین محور از محورهای۱۰ گانه‌ای که رهبر انقلاب در شهریور ماه گذشته برای این شورا در دوره جدید تعیین کردند. شورای‌عالی فضای مجازی در آخرین جلسه خود در سال ۹۲ مقرر کرده بود تا کمیته‌ای تشکیل شود و شوراهای موازی با شورای‌عالی فضای مجازی را بررسی و وظایف را تفکیک و در صورت لزوم منحل کند.
موازی‌های خاموش
اما نگاهی به وضعیت شوراهایی که مدتها است صحبت از انحلال آنها می‌شود و البته با توجه به بالادستی بودن شورای‌عالی فضای مجازی در عرصه سیاستگذاری و مسایل راهبردی و کلان این حوزه از زمان تشکیل این شورا دیگر فلسفه وجودی‌شان زیر سوال رفته بود؛ نشان می‌دهد که شاید چندان هم نمی‌توانستند مانعی برای ایفای نقش شورای‌عالی فضای مجازی بوده باشند، گرچه انحلال آنها کاملا منطقی به نظر می‌رسد و باید پیش از اینها هم انجام می‌شد.
در واقع این شوراها از آن جهت که اختیارات و مسوولیت‌هایی که برای آنها تعریف شده بود موازی با وظایفی است که در تعریف شورای‌عالی فضای مجازی و حکم تشکیل آن، صادر شده است؛ نهادهای موازی به حساب می‌آمدند اما در جریان فعالیت نمی‌توانستند موازی عمل کنند چرا که عملا وجود نداشتند.
شورای‌عالی اطلاع‌رسانی که باهدف سیاستگذاری در امراطلاع‌رسانی و هدایت شبکه‌ها و مراکز اطلاعاتی در سال ۷۷ با تصویب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شده بود پس از تشکیل شورای‌عالی فضای مجازی در اسفندماه سال ۹۰، دیگر تشکیل جلسه نداد و در 4 سال گذشته بر روی طرح‌های مرتبط با خط و زبان فارسی در محیط رایانه تمرکز داشت. شورای‌عالی افتا هم که سیاستگذاری در حوزه امنیت فضای تبادل اطلاعات کشور را از سال 82 بر عهده داشت طی 10 سال اخیر نشستی برگزار نمی‌کرد.
شورای‌عالی انفورماتیک هم شرایط مشابهی دارد و سال‌ها است خبری از برگزاری جلسات آن نیست و تنها فعالیت قابل ذکر آن رتبه‌بندی شرکت‌های انفورماتیک در سال‌های اخیر بوده است.
در این میان فقط شورای‌عالی فناوری اطلاعات است که بنابر ماده ۴ قانون وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، برای تعیین اهداف و راهبردهای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، سیاستگذاری، تعیین اولویت‌ها، برنامه‌ریزی، حمایت و نظارت بر فعالیت‌ها و امور مرتبط با فناوری و تبادل اطلاعات تشکیل شده و در یکی دو سال اخیر یعنی در دولت یازدهم جلساتی داشته است و در یک سال گذشته طرح انحلال و یا ادغام آن در شورای‌عالی فضای مجازی در مجلس هم دنبال می‌شد. شورایی که قانون برای آن شان سیاستگذاری قایل شده و حالا با تصمیم جدید شورای‌عالی فضای مجازی باید وظایف راهبردی را به آن شورا سپرده و کارهای اجرایی به آن سپرده شود.
مدیریت فضای مجازی؛ عبور از محدودیت
منتقدان وجود این شورا را مخل انجام وظایف شورای‌عالی فضای مجازی می‌دانستند و با فعال شدن دوباره آن در دولت جدید این انتقادها شدت می‌گرفت، گرچه حالا هم حکم به تغییر ماهیت را برخی پایان موازی‌کاری نمی‌دانند اما اعضای شورا از این تصمیم دفاع کرده و تغییر ماهیت را به معنای انحلال قلمداد می‌کنند.
پیش از این رضا تقی‌پور وزیر اسبق ارتباطات و عضو حقیقی این شورا گفته بود: «علیرغم گذشت چند سال از تشکیل این شورا باید اذعان کرد حوزه محدودی برای مدیریت فضای مجازی در اختیار این شورا قرار داده شده و لازم است همه دستگاه‌ها و نهادها، ذیل تدابیر این شورا با هماهنگی کامل، کار را به پیش ببرند.»
اما شوراهای موازی تنها یکی از مسایل این شورا بود چنانکه در حکم رهبری هم علاوه بر انحلال شوراهای عالی موازی این شورا به منظور تحکیم جایگاه فراقوه‌ای، 9 ماموریت و وظیفه دیگر تعیین شده بود که تثبیت و تقویت جایگاه مرکز ملی فضای مجازی، ارتقای قدرت سایبری، تربیت نیروی انسانی متخصص، تسریع در راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، حفظ امنیت همه‌جانبه فضای مجازی کشور، ترویج هنجارها و سبک زندگی اسلامی ایرانی، احراز جایگاه و سهم مناسب برای اقتصاد دانش‌بنیان در فضای مجازی، توسعه محتوا و خدمات کارآمد و تدوین و تصویب نظام‌های حقوقی مورد نیاز در فضای مجازی از جمله آنها بود.
انفعال؛ انتقادی برای تمام فصول
شورای‌عالی فضای مجازی در همین 4 سال فعالیت خود فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و ادوار مختلفی را سپری کرده که نقطه مشترک آنها برگزاری نامنظم جلسات، روشن نبودن اولویت‌های کاری، هدف‌گذاری‌های بلندمدتی که نتیجه روشنی نداشته و تصمیماتی است که به سرانجام نرسیده است. دوره اول از زمان تشکیل تا یک و نیم سال بعد از آن دورانی پرحاشیه بود که تقریبا هیچ نکته خاصی جز تصویب کلیاتی مربوط به فعالیت خود این شورا نداشت و بعد از آن هم گرچه در فضایی نسبتا آرام و بی‌حاشیه به سر برد اما انفعال ویژگی بارز این دوران بود. دوران تازه این شورا هم از شهریور ماه سال گذشته شروع شد و امیدواری‌هایی نسبت به تغییر روند حاکم بر آن با انتخاب دبیر جدید ابراز شد.
بررسی عملکرد این مجموعه در سال‌های پس از تاسیس، حکایت از نقش کمرنگ آن در تحولات سریع فضای مجازی دارد و هرچند دستورکارهای راهبردی داشته اما هیچ‌کدام به سرانجام خاصی نرسیده است از جمله اینکه تعریف و الزامات تحقق و ایجاد شبکه ملی اطلاعات بیش از دو سال پیش در این شورا به تصویب رسید و بعد از مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی درباره شبکه ملی اطلاعات، وزارت ارتباطات مکلف شد تا سیاست‌های تعرفه‌ای شبکه، نحوه رقابت‌پذیر بودن و سیاست‌های رقابتی آن را در قبال سایر شبکه‌های موجود در کشور به مرکز ملی فضای مجازی ارایه کند که هر چند مهلت وزارتخانه یک ماهه بود اما بارها و بارها بعد از آن از سوی دبیر شورا اعلام شد که وزارت ارتباطات گزارشی به شورا ارایه نداده است.
حمایت از راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی داخلی موضوع دیگری بود که شورا به آن ورود کرد اما این موضوع هم درگیر فضای انفعال شد. تصویب پیوست فرهنگی موضوع دیگری است که همواره عنوان می‌شد که در دستور کار شورای‌عالی فضای مجازی است و هنوز هم عنوان می‌شود که در نوبت بررسی است.
سه مصوبه برای یک سال
شورای‌عالی فضای مجازی در سال 94 هم وضعیت مشابهی با سال پیش از آن داشت و در دوره جدید نشانه‌های زیادی از خروج از انفعال دیده نشد. در سال گذشته این شورا مصوبات انگشت‌شماری داشت که البته با اولویت‌های تعیین شده پیش از آن هم چندان مطابقت نداشتند. تصویب سیاست‌های حاکم بر برنامه ملّی بازی‌های رایانه‌ای، راهکار توسعه صادرات نرم‌افزار و توسعه فضای مجازی ایمن و سالم و ورود به موضوع انتخابات در فضای مجازی تنها مواردی است که در فهرست مصوبات سال گذشته این شورا قرار می‌گیرد.
حالا اما برای سال جدید رییس‌جمهور به عنوان رییس این شورا تاکید بر برداشتن گام‌های موثرتر در فضای مجازی دارد و دبیر این شورا، ابوالحسن فیروزآبادی هم می‌گوید: در سال جاری تلاش می‌کنیم حوزه‌هایی که بیشترین فعالیت را در فضای مجازی دارند مورد اهتمام جدی‌تری قرار گیرند.
راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، صیانت از فضای مجازی، آموزش عمومی مردم در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی برخط، خط و زبان فارسی در فضای مجازی، دانشنامه‌های برخط، تقویت موتورهای جستجوی بومی و ... باز هم در اولویت‌های اعلامی این شورا قرار می‌گیرد و البته آنچنان که گفته شده، 30 طرح در صف بررسی این شورا قرار دارند.
حالا که موضوع موازی‌کاری در نخستین روزهای سال جدید برای شورای‌عالی فضای مجازی حل شده باید دید آیا روندهای دیگر نیز اصلاح می‌شود و این شورا بالاخره در جایگاه تعریف شده برای آن قرار خواهد گرفت یا خیر. آیا بالاخره تنها متولی سیاستگذاری در حوزه فضای مجازی سرعتش را با سرعت تحولات این فضا تنظیم خواهد کرد؟
آیا در دوران جدید خروجی‌های شورای‌عالی فضای مجازی سرعت بیشتری می‌گیرد و به تمام نیازهای پرشتاب فناوری و حوزه آی‌سی‌تی ایرانی پاسخ به‌هنگام داده خواهد شد؟