یک فیلترینگ برای همه
محمد مهدی مولایی - از حدود چهار سال پیش که شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبهای وضعیت فیلترینگ اینترنت را مشخص کرد و تعیین مصادیق آن را به کمیتهای سهنفره سپرد، وضعیت فیلترینگ در کشور دستخوش تحولات و تغییرات متفاوتی شده است.
اما آنچه مسئولین را به فکر اجرایی کردن «طرح بانک جامع فیلترینگ کشور» انداخت، ناهماهنگیهای این حوزه و اعتراضات فراوان -و در پارهای مواقع بهجا و صحیح- کاربران در مورد اعمال فیلترینگ ناقص و اشتباه بود. مهمترین ویژگی طرح جدید، از بین بردن چندگانگی فیلترینگ برای خدمات ارائه شده توسط شرکتهای ارائه خدمات اینترنتی است.
دو تن از مسئولین شرکت دلتاگلوبال(رییس هیئت مدیره و مدیر عامل) که مسئولیت اجرای این طرح به عنوان پیمانکار به آنها سپرده شده است در گفتوگویی اختصاصی با خبرنگار ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات که در شماره آتی این ماهنامه منتشر خواهد شد در این مورد به گفتوگو نشستهاند. مدیرعامل شرکت دیتا(رشیدی) هم علیرغم قول مساعد اولیه و پس از دو ماه پیگیری، حاضر به گفتوگو با ما نشد تا بخشی از سوالات مربوط به این طرح جدید همچنان بیپاسخ بماند.
طرح یکپارچهسازی فیلترینگ
روش ثابت فیلترینگ در مراکز اینترنتی، در همه جای دنیا استفاده از بستههای سختافزاری و نرمافزاری ویژه فیلترینگ است که دسترسی به ترافیک غیرمجاز و مشاهده آدرسهای ممنوعه را مسدود میکند. این مجموعه، برای تشخیص آدرسهای غیرمجاز از مجاز، به یک دیتابیس(پایگاه داده) مراجعه میکند. در ایران، تهیه مجموعه نرمافزاری و سختافزاری فیلترینگ تاکنون به عهده شرکتهای ایرانی بوده است و از محصولات ساخت داخل استفاده میشده است. در مورد پایگاه داده مورد استفاده برای فیلترینگ هم تاکنون آنچه اتفاق افتاده، استفاده از محصولات خارجی بوده است. در واقع برای تهیه و بروز نگهداشتن پایگاه داده مورد استفاده در فیلترینگ، نرمافزارهای خاصی وجود دارد که تا کنون از نمونههای خارجی و اغلب آمریکایی آنها از قبیل اسمارت فیلتر(smartfilter) و وبواشر(webwasher) استفاده میشده است.
شرکت فناوری اطلاعات(شرکت دیتا) به عنوان متولی این موضوع، و برای هماهنگی فیلترینگ در سطح کشور، به عنوان گام نخست، امتیاز تهیه و فروش تجهیزات مربوط به فیلترینگ در ایران را به چهار شرکت ایرانی واگذار کرد و همه مراکز ارائه خدمات اینترنتی اعم از آیاسپیها و آیسیپیها و شرکتهای دولتی، ملزم به تهیه تجهیزات فیلترینگ از این شرکتها هستند. در مرحله بعد، برای تعیین شرکت مسئول مدیریت پایگاه داده فیلترینگ، مناقصهای با حضور شرکتهای ایرانی برگزار شد که از بین آنها «دلتاگلوبال» برنده مناقصه شد.
روشهای فیلترینگ
در کشورهای مختلف دنیا فیلترینگ به دو روش انجام میشود: فیلتر کردن نشانیهای اینترنتی براساس یک لیست سیاه(در یک پایگاه داده)، و فیلتر کردن براساس محتوای هر صفحه اینترنتی. روش دوم در دنیا به فیلتر محتوا (content filter) معروف است که برای پهنای باند خیلی بالا قابل انجام نیست.
مدیر عامل دلتا گلوبال در توضیح سیستم جدید شرکت که بزودی در سطح کشور بکار گرفته خواهد شد خبر از ابداع روشی جدید و تلفیق این دو روش میدهد: «در ایران تاکنون فیلترینگ نوع دوم را نداشتهایم، چون برای پهنای باند یک کشور جوابگوی آن نیست. ما با شیوه انحصاری خودمان این دو روش را ترکیب کردیم. در روش ما تمام مواردی که توسط کاربران دیده میشود دوباره در مورد آنها تصمیمگیری میشود.» در واقع در سیستم جدید، همه آدرسهایی که توسط کاربران دیده شدهاند، توسط سیستم جمعآوری میشوند و دوباره به آنها مراجه میشود تا در مورد امکان مشاهده مجدد آن تصمیم گرفته شود. به گفته مسئولین دلتاگلوبال، این روش باعث میشود اگر سایت گمنام غیرمجازی با تعداد زیاد مراجعه کننده ایرانی وجود دارد به راحتی شناسایی شود.
آنچه تاکنون در ایران اتفاق افتاده، فیلترینگ بر اساس یک پایگاه داده ثابت بوده که هر چند وقت به یکبار توسط نیروهای انسانی بروز میشده است. در حال حاضر در کنار استفاده از فیلترینگ بر اساس پایگاه داده، از روش وجود کلمات کلیدی ممنوعه در آدرس صفحات اینترنتی هم استفاده میشود که ضریب خطای بسیار بالایی دارد. بر اساس این روش به نرمافزار فیلترینگ فرمان داده میشود که مثلا تمام صفحاتی که در آدرس آنها از کلمه «سکس»، «زن» یا «دختر» یا «عشق» استفاده شده است مسدود شوند. هر چند که بر اساس این فرمان، جلوی مشاهده تعداد زیادی از صفحات مستهجن گرفته میشود، اما به دلیل هوشمند نبودن سیستم، کاربران از تعداد زیادی از صفحاتی که مطالب مفید علمی در مورد موضوعات فوق دارند هم محروم میشوند. از جمله نکات مثبت سیستم جدید، حذف این روش از فیلترینگ است. به عبارت دیگر، در سیستم جدید فیلترینگ، بر اساس کلمات ممنوعه در آدرس صفحات به طور کلی برداشته خواهد شد. آنطور که مدیر عامل میگوید، با راهاندازی سیستم جدید، کاربران حتی میتوانند مثلا کلمه «سکس» را به وسیله موتورهای جستوجو در اینترنت جستوجو کنند و به صفحاتی که از نظر روانشناسی و پزشکی به این موضوع پرداختهاند دسترسی داشته باشند.
سیاه، سفید، خاکستری
روش جداسازی صفحات ممنوعه از غیرممنوعه بر اساس تقسیمبندی صفحات مشاهده شده، در سه دسته سیاه، سفید و خاکستری انجام میشود. به گفته مدیر عامل: «آن دسته از صفحات که روبات تشخیص دهد قطعا باید فیلتر شوند در لیست سیاه قرار میگیرند. صفحاتی که مشکل خاصی ندارند هم صفحات لیست سفید محسوب میشوند. اما ممکن است وضعیت برخی صفحات در نگاه اول مشخص نباشد. مثلا روبات، یک کلمه سکس در سایت دیده است، اما مشخص نیست سایت مستهجن است یا نه. این سایتها در بخش خاکستری قرار میگیرند.»
در سیستم جدید، وظیفه تعیین وضعیت این لیست خاکستری بر عهده یک گروه از نیروی انسانی متشکل از جامعهشناس، روانشناس، پزشک و روحانی آشنا با حقوق است. مدیر عامل، توضیحاتش را اینطور ادامه میدهد: «این تیم علاوه بر تصمیمگیری در مورد لیست خاکستری، به شکایات راجع به لیست سیاه و سایتهایی که به اشتباه مسدود شدهاند و یا به اشتباه مسدود نشدهاند رسیدگی میکند.» به گفته او، کارشناسان بعد از بررسی، لیست خاکستری را به دو قمست «سیاه» یا «سفید» تقسیم میکنند. بعد از ۶ ماه هم کل سیاه و سفید دوباره چک میشود که اگر تغییر مالکیت دامنه پیش آمده بود مشکلی به وجود نیاید و اشتباهی رخ ندهد.
مسئولین دلتا گلوبال معتقدند با راهاندازی سیستم جدید، اعتراضات مردم در مورد اشتباهات فیلترینگ بسیار کاهش خواهد یافت.
مقابله با فیلترشکنها
رئیس هیئت مدیره شرکت وعده میدهد که سیستم جدید، فیلترشکنها را در مدت کوتاهی بین چند روز شناسایی و مسدود خواهد کرد. در واقع سیستم از طریق مشاهده مجدد صفحات دیده شده میتواند فیلترشکنهایی که به تازگی راهاندازی میشوند را به راحتی شناسایی کند.
مقایسه با سیستمهای خارجی
«سیستم ما در کنار اسمارتفیلتر و وبواشر آزمایش شد و نقایص آنها را نشان داد. ظرف 7 روز ما 250 هزار سایت دیدیم که کاربرها دیده بودند و سیستم ما تشخیص داده بود که اینها مشکل دارند. سیستم بصورت قطعی گفته بود ۲۵هزارتای آنها باید بسته شود که تست کردیم و درست بود و چند صدهزارتای دیگر هم باید چک میشدند.» این توضیحات را مدیر عامل شرکت در مورد مقایسه سیستم جدید با نمونههای خارجی میگوید. او در مورد مزیت دیگر سیستم اینطور توضیح میدهد: «سیستم ما حسن بارزی که نسبت به بقیه دیتابیسهای دنیا دارد این است که این دیتابیس نیست. در دنیا همه دیتابیس میفروشند، اما این «سیستم تولید دیتابیس» است. اگر الان قرارداد شرکت دیتا با وبواشر تمام شود، آنها دسترسی به دیتابیس ندارند و در واقع با اتمام قرارداد، نمیتوانند دیتابیس را بروز کنند و به شکل کامل از محصول استفاده نمایند. اما دیتابیس ما منبعباز است و حتی میتوان دیتابیس را بطور مستقل فروخت.»
خصوصیات سیستم جدید
مدیر عامل دلتاگلوبال در مورد دیگر ویژگیهای سیستم جدید هم توضیحاتی میدهد: «سیستم فیلتر طراحی شده در کشور، این قابلیت را دارد که بر حسب آیپی مقصد مورد استفاده، اینترنت را با سطح خاصی از فیلترینگ در اختیار کاربر قرار دهد. مثلا بدیهی است که فیلتر در یک نشریه باید کمتر از یک مدرسه باشد. در یک نشریه میتوان دسترسی به برخی سایتهایی که برای عموم ممنوع است را آزاد گذاشت، در حالی که در مدرسه حتی باید صفحات مربوط به بازی و گزارش فوتبال را هم بست. یا مثلا در دانشگاه و در سالنی که در آن دانشجویان دکتری مینشینند و یا حوزه علمیه، نباید فیلترینگ اعمال شود. سیستم فیلتری که در ایران طراحی شده این امکان برای آن وجود دارد. این کار به وسیله تعریف دستهبندیهای متفاوت در سیستم جدید امکانپذیر میشود.» به گفته رئیس هیئت مدیره شرکت، سیستم طراحی شده بوسیله دلتاگلوبال، توانایی دستهبندی محتوایی صفحات اینترنت را دارد.
برای اعمال فیلترینگ متفاوت بر اساس آیپی مقصد هم از این دستهبندیها استفاده میشود. مثلا چند دسته از موضوعات برای همه کاربران فیلتر میشوند و برای هر دسته خاص، فیلترهای خاص دیگری هم می توان اعمال کرد. مثلا دستهای بنام بازی تعریف کرد که مشاهده لیست صفحات موجود در این دسته در مدارس ممکن نباشد. به این ترتیب میتوان در ادارات و شرکتها جلوی استفاده نامربوط از اینترنت در ساعات اداری را گرفت. استفاده نامربوط از اینترنت در ساعات اداری توسط کارمندان در سالهای اخیر ضرر و زیان بسیاری را متوجه کشور کرده است و با استفاده از سیستم جدید میتوان در ساعات اداری، دسترسی به اینترنت در هر شرکت یا اداره را فقط در مورد دستهبندی مرتبط آزاد گذاشت.
به گفته رئیس هیئت مدیره دلتاگلوبال، در مرحله اول اجرای این سیستم، مشاهده صفحات هفت دسته بطور مشترک برای همه کاربران ممنوع خواهد بود که این دستهبندیها عبارتند از: قمار، سکس، خشونت، تجارت کثیف، پولشویی، قاچاق مواد مخدر، سایتهای ترویج خودکشی.
متن کامل این گزارش را میتوانید در شماره آذر ماه ماهنامه دنیای کامپیوتر و ارتباطات(شماره 39) بخوانید.
- ۸۴/۰۹/۰۷