تامین امنیت سایبری کودکان از آمریکا تا ایران
آسیه فروردین - مساله حمایت از ایجاد بسترها و محتوای مناسب برای کودکان و نوجوانان و دور نگه داشتن آنها از سواستفاده‌ها و افراد ناسالم و انبوهی از تهدیدهای رو به گسترش و تسهیل شده و در فضای سایبری سال‌هاست که یک دغدغه جهانی و در وهله نخست برای خانواده‌ها و در مرحله بعدی دولت‌ها تبدیل شده است.
از اخبار متعدد از منع حضور فرزندان سیاست‌مداران، رییس جمهور آمریکا (اوباما) و حتی فرزندان مدیران خود غول‌های سایبری برای حضور در پلتفورم‌ها و شبکه‌های اجتماعی، قبل از وضع مقررات محدود‌کننده گرفته تا وضع انبوهی از قوانین، طرح‌ها، خدمات و الزامات مکرر و روزانه برای دور نگه‌داشتن کودکان و نوجوانان از آسیب‌های سایبری و اعتیاد روزافزون آنها به بسترهای مذکور، تنها گوشه‌ای از این دغدغه‌ها و تلاش‌ها محسوب می‌شود.
کشور آمریکا که در سطوح حاکمیتی خود امروز یکی از کشورهای نخست درگیر با بحران‌های متعدد کودکان و نوجوانان محسوب می‌شود، تلاش‌ها و اقدامات گسترده‌ای را در دستور کار قرار داده که همچنان نیز ادامه دارد.
در کشور ما نیز با توجه به جمعیت کودکان و نوجوانانی که دارد، اقداماتی برای حفاظت از کودکان و نوجوانان در فضای سایبری در دستور کار قرار گرفته است. اما نظر به اهمیت این مساله ابتدا نگاهی به آخرین تحولات این حوزه در آمریکا و دیگر کشورها داریم و در ادامه نیز به اقدامات ایران پرداخته می‌شود.
هفته قبل نشریه معتبر هیل (Hill) به بررسی و کنکاش آخرین تحولات و اقدامات در این عرصه پرداخته که حاوی نکات جالبی است.
جان تناهو، مدیر اجرایی مرکز ماموریت بین‌المللی عدالت، با دفاع از قوانین ایمنی آنلاین در آمریکا، از بی‌توجهی شرکت‌های فناوری، پلتفرم‌ها و شبکه‌های مجازی در حوزه سوءاستفاده جنسی از کودکان انتقاد می‌کند.
وی در گفت‌وگو با نشریه هیل می‌گوید: برخی شرکت‌ها با توجیه حفظ حریم خصوصی، از لوایح محافظت از کودکان در برابر محتوای مضر آنلاین و سوءاستفاده از آنها حمایت نمی‌کنند.
- پلتفرم‌ها در برابر قانون: استثمار آنلاین کودکان
«ما به یک طرح نظارتی شفاف برای سیاست‌ها و خدمات موردنیاز سایت‌ها و پلتفرم‌ها در سراسر اینترنت نیاز داریم.» این اظهارات جالب توجه از سوی نیل موهان، مدیرعامل یوتیوب مطرح شد.
طبق آنچه فرانسیس هاگن اخیرا در این نشریه مطرح کرده، متاسفانه پذیرش عمومی ایمنی آنلاین، برای ایمن‌تر کردن اینترنت، به دلیل برخی حملات پشت صحنه به طرح‌های فدرال و ایالتی، توسط فعالان بخش فناوری ایالات متحده رد می‌شود.
مقررات، عقل سلیم است: قوانینی بر هر صنعتی حاکم است تا اطمینان حاصل شود محصولات و خدمات برای کاربران و عموم ایمن هستند. در همین راستا ماه آینده، مدیران اجرایی متا، اسنپ، دیسکورد، تیک‌تاک و ایکس (توییتر سابق)، درباره استثمار آنلاین کودکان در کمیته قضایی سنا حاضر می‌شوند. به عنوان مدیر اجرایی مرکز ماموریت بین‌المللی عدالت، برای پایان دادن به استثمار جنسی آنلاین از کودکان، بیش از یک دهه است که با آن مبارزه کرده‌ام.
لوایح ایمنی آنلاین متعددی در انتظار کنگره است. هدف آنها محافظت از کودکان برای قرار گرفتن در معرض محتوای مضر، مانند ویدئوهای خودکشی، هرزه‌نگاری خشونت‌آمیز و اثرات نامطلوب رسانه‌های اجتماعی بر سلامت روانی است که از سوی جراح عمومی ایالات متحده نیز درباره آن هشدار داده شده است.
- بازار سودآور سوءاستفاده از کودکان!
یکی از این لوایح، قانون EARN IT است که بر شدیدترین شکل آسیب آنلاین متمرکز شده است: سوءاستفاده و استثمار جنسی از کودکان!
تنها در سال 2022، مرکز ملی آمریکا در حوزه کودکان گمشده و استثمارشده، 32 میلیون گزارش مشکوک به استثمار جنسی از کودکان، حاوی بیش از 37 میلیون ویدئو و 49 میلیون تصویر دریافت کرد. به این موارد، تمام آزارهای جنسی فوری گزارش‌نشده را هم باید اضافه کنید، زیرا مجرمان بین‌المللی به بزرگسالان در کشورهایی مانند فیلیپین پول می‌دهند تا آزار جنسی کودکان خردسال را در تماس‌های ویدئویی به صورت زنده پخش کنند!
بررسی اخیر مرکز ماموریت بین‌المللی عدالت و آزمایشگاه حقوق دانشگاه ناتینگهام نشان می‌دهد نزدیک به نیم میلیون، یا از هر 100 کودک فیلیپینی، یک نفر در سال 2022 با آزار جنسی مواجه شده‌اند. بر این اساس، محتوای استثمار جنسی از کودکان، تولید و به مجرمان در سراسر جهان فروخته می‌شد.
من هفت سال، فیلیپین زندگی کردم و با همکاری این کشور و مجریان قانون کشورهای خارجی مستقر در فیلیپین، تیم‌های ماموریت عدالت بین‌المللی را برای محافظت از کودکان در برابر سوءاستفاده در برنامه‌های زنده موجود در پلتفرم‌های فناوری (که همه ما هر روز استفاده می‌کنیم)، هدایت کردم.
- مجازات اپل و چالش حریم خصوصی!
مقررات می‌تواند شرکت‌های فناوری را تشویق کند تا از سوءاستفاده جنسی از کودکان آنلاین جلوگیری کنند و آنها باید آن را بپذیرند، زیرا وضعیت موجود اثربخش نیست. در واقع، معلوم نیست شرکت‌ها به تصمیمات سیاست داخلی، درباره سوءاستفاده جنسی از کودکان در پلتفرم‌ها و برنامه‌های‌شان رسیدگی می‌کنند یا نه.
پس از هجوم گروه‌های به اصطلاح حفظ حریم خصوصی در سال 2021، شرکت اپل، با چالش مواجه شد تا از پیشنهادهای امیدوارکننده خود برای شناسایی و گزارش مطالب مربوط به بهره‌کشی جنسی از کودکان در iCloud و Messages صرفنظر کند. چارچوب قانونی غایب به این معناست که فعالان اولیه در حوزه ایمنی آنلاین به جای پاداش، مجازات می‌شوند.
قانون دو حزبی EARN IT، با حذف مصونیت صنعت برای نقض قوانین استثمار جنسی از کودکان، این قانون را تغییر می‌دهد و شرکت‌های فناوری را تشویق می‌کند تا به موضوعات گسترش استثمار جنسی آنلاین کودکان رسیدگی کنند. ما نیاز به پیشگیری از اختلال در حوزه مواد آزار جنسی کودکان در مقیاس مشخص داریم.
این لایحه یک کمیسیون ملی متشکل از کارشناسان با تجربیات مختلف را ایجاد می‌کند تا بهترین شیوه‌ها را برای پیشگیری برگزیند. قربانیان، مقامات دولتی، کارشناسان فنی، حریم خصوصی داده‌ها و رهبران حقوق شهروندی، همگی برای تعیین راه محافظت بهتر از کودکان آنلاین بر سر یک میز می‌نشینند. این در حالی است که اطمینان از حفظ حریم خصوصی و آزادی بیان هنوز دست‌نخورده باقی مانده است.
نهادهای هشداردهنده استدلال می‌کنند که EARN IT به حریم خصوصی پایان می‌دهد، زیرا شرکت‌ها استفاده از رمزگذاری سرتاسری (End End to) را متوقف می‌کنند اما هیچ‌چیز در این قانون، رمزگذاری را غیرقانونی نمی‌کند. در واقع، تنها زبان قابل فهم، به صراحت از پلتفرم‌های رمزگذاری‌شده محافظت می‌کند اما استفاده از رمزگذاری، نمی‌تواند مبنای مسئولیت‌پذیری باشد.
علاوه بر این، برخلاف تصور رایج، فناوری برای شناسایی و جلوگیری از استثمار جنسی از کودکان، می‌تواند با رمزگذاری سرتاسری وجود داشته باشد.
هانی فرید، استاد مهندسی برق و علوم کامپیوتر دانشگاه کالیفرنیا برکلی و یکی از توسعه‌دهندگان PhotoDNA، در یکی از مقالات منتشرشده در وایرد (Wird)، در سال 2020 توضیح داد که «برنامه‌هایی مانند PhotoDNA … می‌توانند برای کار در این سیستم سازگار شوند.»
شرکت‌های فناوری بیش از یک دهه است که از این برنامه برای شناسایی، گزارش و حذف موادی استفاده می‌کنند که بیانگر استثمار جنسی کودکان است. ضمنا شرکت فناوری ایمنی SafeToNet ادعا می‌کند که قادر است مواد را بدون شکستن رمزگذاری سرتاسری، شناسایی و مسدود کند. ایمنی Cyacomb نیز همین‌طور است.
پذیرش گسترده و استفاده از فناوری پیشرفته برای جلوگیری از سوءاستفاده جنسی از کودکان در دستگاه‌ها و برنامه‌های پیام‌رسان رمزگذاری‌شده، ممکن است به این معنا باشد که عرضه رمزگذاری سرتاسری متا، نباید کودکان را در سراسر جهان به خطر بیندازد، همانطور که کارشناسان حفاظت از کودکان به درستی از این موضوع می‌ترسند.
اعتراضات مربوط به حریم خصوصی که به مباحث شکننده تبدیل می‌شود، نباید ما را از محافظت از ایمنی و رفاه کودکان و بازماندگان باز دارد. منتقدان EARN IT از یک خطر فرضی آینده می‌ترسند و در عین حال آسیب واقعی و گسترده را نادیده می‌گیرند: اینکه کودکان با تولید و توزیع مداوم فیلم‌ها و تصاویر سوءاستفاده جنسی آنها، مورد آزار و استثمار قرار می‌گیرند.
- انفعال شرکت‌های فناوری و پلتفرم‌های آنلاین
طبق گزارش کمیسیون امنیت الکترونیک استرالیا در دسامبر 2022 و اکتبر 2023، در حوزه انتظارات اولیه ایمنی آنلاین، پلتفرم‌های آنلاین همچنان زمینه مناسبی برای سوء استفاده جنسی از کودکان باقی مانده است. این امر نشان می‌دهد شرکت‌ها، برای مبارزه با سوءاستفاده جنسی در تماس‌های ویدئویی کاری انجام نمی‌دهند، حتی اگر با استفاده از ابزارهای فناوری ایمنی، این کار میسر باشد.
استرالیا و بریتانیا، هر دو جوامع دموکراتیک غربی که از ارزش های حریم خصوصی و آزادی بیان محافظت می‌کنند، به ترتیب در سال های 2021 و 2023، لوایح ایمنی آنلاین را تصویب کردند. همسایگان ما هم این کار را کردند. پس ما هم می‌توانیم.
شرکت‌های هوشمند این لحظه را برای مزیت بازار در آغوش می‌گیرند! در هر صنعتی، مشتریان محصولات و خدماتی را می‌خواهند که استفاده از آنها ایمن باشد.
هیچ پدری نمی‌خواهد یک تصویر جنسی ناخواسته برای دخترش ارسال شود. هیچ مادری نمی‌خواهد پسرش آراسته شود و از نظر مالی به جنایتکاران پول بدهد تا یا تصاویر صمیمی به اشتراک گذاشته شود. شرکت‌هایی که ایمنی را با طراحی به عنوان یک امر عادی جدید می‌پذیرند، سهم بازار والدین، شرکت‌ها، دولت‌ها و جوانان تشنه تعامل امن و سالم اینترنتی را کسب می‌کنند.
با این حال، همانطور که شکست موهان و اپل در سال 2021 مشخص کرد، یک چارچوب نظارتی لازم است تا شرکت‌ها این کار را انجام دهند. بازماندگان آنها از تصویب این حفاظت‌های ایمنی آنلاین موردنیاز برای جلوگیری از آسیب بیشتر حمایت می‌کنند.
- تعادل: از آزادی بیان تا محافظت از کودکان
امنیت آنلاین در نوک انگشتان ماست. ما می‌توانیم حریم خصوصی و حفاظت را متعادل کنیم.
سناتور ریچارد دوربین (D-Ill.)، رئیس کمیته قضایی سنا، درباره EARN IT و سایر قوانین پیشنهادی، امسال در نشریه هیل نوشت: «این لوایح بین نیاز به حمایت از آزادی بیان و نیاز به محافظت از کودکان در برابر آسیب، تعادل ایجاد می‌کند. این موارد روشن می‌کنند که دیگر وضعیت فعلی را نخواهیم پذیرفت؛ جایی که شرکت‌های رسانه‌های اجتماعی، در حالی که کودکان رنج می‌برند، به دلیل خلأهای قانونی، ثروت‌های هنگفتی کسب می‌کنند.»
ونسا باتیستا، عضو موسس شبکه جهانی بازماندگان سوءاستفاده جنسی از کودکان، هنگام شهادت دادن در کمیته قضایی مجلس نمایندگان درباره تهدید استثمار کودکان به صراحت اعلام کرد: «حتی هم‌اکنون که صحبت می‌کنیم، کودکانی هستند که مورد استثمار قرار می گیرند… ما باید کاری انجام دهیم و باید آن کار را همین الان انجام دهیم.»
- اقدامات پیشگیرانه در ایران
همانطور که ذکر شد مساله جلوگیری از مخاطرات سایبری برای کودکان و نوجوانان، در کشورهایی نظیر آمریکا، انگلیس و استرالیا، با وجود وضع انبوهی از قوانین، مقررات، الزامات و عرضه فناوری‌های پیشگیرانه برای خانواده‌ها، همچنان یکی از داغ‌ترین مباحث رایج در نهادهای قانون‌گذاری این کشورهاست و سیاست سختگیرانه و قوانین بیشتری نیز در راه است.
در کشور ما ایران اما اقداماتی در همین راستا صورت گرفته است که برخی از این موارد پرداخته می‌شود.
- مصوبه صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، که از سال 98 در دستور کار شورای عالی فضای مجازی کشور قرار داشت، سرانجام در راستای «تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» مصوب جلسه شماره ۳۵ (مصوب سال 95) و «طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات» مصوب جلسه شماره ۶۶ و با هدف ارتقاء بهرهبرداری از فضای مجازی و صیانت از خردسالان، کودکان و نوجوانان تدوین و در جلسات شماره ۶۹ ، ۷۰ در سال 99 و شماره ۷۱ سال 1400 سرانجام در بهمن‌ماه سال 1400 به تصویب رسید.
اگرچه اقدامات پراکنده‌ای از سوی برخی اپراتورها در سال‌های قبل انجام شده بود اما این مصوبه با آغاز بکار دولت جدید شکل جدی‌تر و عملیاتی به خود گرفت.
- راه‌اندازی اینترنت کودکان
در همین راستا، پانزدهم شهریورماه سال 1401 بود که در چهارمین جلسه کمیته راهبری سند حفاظت از کودکان در فضای مجازی به میزبانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با حضور « وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیر شورای عالی فضای مجازی و جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی از سرویس اینترنت کودک و نوجوان (سرویس 456) رونمایی شد.
در این جلسه «عیسی زارع‌پور»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: نقطه عطف، تلاش‌های صورت گرفته برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی، مصوبه سال گذشته شورای عالی فضای مجازی بود. خردادماه سال گذشته سند صیانت از کودکان در فضای مجازی به تصویب رسید. در این سند تقسیم‌کار خوبی شده و برای دستگاه‌های مختلف تکالیفی در نظر گرفته‌شده است تا بتوانیم بر پایه آن عقب‌ماندگی‌های گذشته را جبران کنیم.
وی گفت: بنده از روز نخست حضور در وزارت ارتباطات، چندین جلسه با اپراتورها و فعالان حوزه تولید محتوای کودک برگزار کردم که جمع‌بندی‌های این جلسات در قالب راه‌اندازی پنجره واحد به آدرس family.ict.gov.ir با هدف معرفی ظرفیت‌های موجود در معرض دید عموم به‌ویژه خانواده‌ها قرار گرفت.
وی افزود: تکلیف دیگر وزارت ارتباطات در این سند این بود که محیط امن را متناسب با سن و محتوایی که در اختیار کاربر قرار می‌گیرد فراهم کند که خوشبختانه با همکاری خیلی خوب خانواده ارتباطات کشور و در رأس آن اپراتورهای تلفن همراه این امکان فراهم شد و امروز به شکل رسمی به مردم عزیز معرفی می‌شود.
زارع پور بابیان اینکه با راه‌اندازی سرویس اینترنت کودک و نوجوان (سرویس 456) سه امکان برای خانواده به‌منظور حفاظت از کودکان در فضای مجازی فراهم می‌شود گفت: نخست با شماره‌گیری #456*، دوم از طریق سایت https://456.ir و سوم از طریق اپلیکیشن 456 این امکان برای خانواده‌ها فراهم‌شده است تا دسترسی کودکان و نوجوانان خود به اینترنت را متناسب با سن و شرایط هر کدام تعریف و مدیریت کنند. به این منظور چهار سطح دسترسی تعریف شده است که در قالب چهار رنگ سبز، سفید، زرد و نارنجی تعریف شده است که فعلا رنگ سبز (برای کودکان زیر 5 سال) در اپراتورها فعال شده است و به زودی سایر دسترسی ها نیز تعریف خواهد شد.
وزیر ارتباطات ادامه داد: امیدوارم با همکاری و همراهی همه فعالان و دست‌اندرکاران این حوزه چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی بتوانیم این مسیر را ادامه دهیم تا کودکان حداکثر استفاده از فضای مجازی را ببرند و خانواده‌ها خیالشان از این بابت که کودکانشان در معرض هیچ محتوای نامناسبی قرار نمی‌گیرند راحت باشد.
وی تصریح کرد: حفاظت از کودکان در فضای مجازی راهبرد جدی ما در وزارت ارتباطات است و این اعتقاد را داریم که باید سرویسی که در اختیار کودکان قرار می‌گیرد متفاوت باشد. البته سرویسی که امروز از آن رونمایی شد یک امکان اختیاری است و هیچ اجباری در استفاده از آن وجود ندارد و این سرویس تنها ابزاری است در اختیار خانواده‌ها که بتوانند حضور کودکان در فضای مجازی را مدیریت کنند.
- فعال‌سازی جست‌وجوی امن در گوگل
اقدام مفید دیگری که از سوی وزارت ارتباطات برای حفاظت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی انجام شد به تیرماه سال 1401 باز می‌گردد. در این مقطع با توجه به امکان دسترسی آسان کودکان و نوجوانان به تصاویر غیراخلاقی و حاوی خشونت، حالت جست‌وجوی ایمن یا Safe Search به‌طور پیش‌فرض روی موتورهای جست‌وجوی گوگل و بینگ برای کاربران ایرانی فعال شد. امکانی که در موتورهای جست‌وجو برای کودکان طراحی شده بود تا از این طریق دسترسی آنها به محتوای نامناسب و خشونت‌آمیز امکان‌پذیر نباشد.
با توجه به عدم آشنایی بخش زیادی از خانواده‌ها با چنین امکانی، وزیر ارتباطات در آن مقطع اعلام کرد، وجود محتواهای غیر اخلاقی و دسترسی آسان به این محتواها باعث شد تا خانواده‌ها به ما از نگرانی جدی در این باره سخن گفتند.
وی افزود: این یک نگرانی جدی است که با کمک اپراتورهای ارتباطی سرورهایی معین کردیم تا نگرانی خانواده‌ها برطرف شود.
- سایر اقدامات انجام شده
اگرچه در سال 94 نیز عرضه سیم‌کارت‌های ویژه کودکان و نوجوانان از سوی همراه اول و ایرانسل انجام شد، اما گام‌های جدی‌تر و بزرگ‌تر برای افزایش امنیت و حریم کودکان و نوجوانان همزمان با دولت سیزدهم و توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام شد.
لیکن آنچه واضح است و روند جهانی در کشورهای پیشرفته نیز نشان می‌دهد، تداوم وضع قوانین جدید و الزامات و تکالیف بیشتر برای اپراتورها و دیگر دستگاه‌های فعال در حوزه محتوای دیجیتال برای حفاظت از کودکان و نوجوانان ایرانی در فضای مجازی باید در دستور کار باشد. کمااینکه در حال حاضر مساله کودکان کار مجازی در ایران و سواستفاده از کودکان برای کسب درآمد و فالوور، یکی از معضلات فعلی است که ورود جدی دستگاه‌های مسوول در این عرصه را می‌طلبد.