هویت در عصر اینترنت
على محمدنژاد - انقلاب ارتباطات در عصر حاضر تأثیرات شگرفى را در ابعاد مختلف زندگى انسان ها گذاشته است که از مهمترین آنها مى توان به تأثیرات فناورى هاى نوین ارتباطى و اطلاعاتى بر فرهنگ ها اشاره کرد. فناورى هاى نوین و در رأس آنها شبکه جهانى اینترنت با دگرگونى در مفاهیم زمان و مکان، تغییر در اشکال نوین ارتباطى و ایجاد مراجع جدید هویت، موجب پیدایش ذهنیت هاى ناپایدار و هویت هاى جدید شده است. در جوامع امروزى براثر تحولات ساختارى ناشى از این انقلاب، ذهنیت و هویت سیال و ناپایدار شکل مى گیرد و برداشت انسان ها از مفاهیم مختلف زندگى دگرگون مى شود.
مفهوم هویت
واژه هویت که در فارسى مورد استفاده قرار مى گیرد، در اصل کلمه اى عربى (الهویه) است، این کلمه از «هو» یعنى «او» که ضمیر مفرد مذکر است، مشتق شده است. هویت عبارت است از فرایند معناسازى براساس یک ویژگى خاص یا مجموعه به هم پیوسته اى از ویژگى هاى خاص که بر منابع معنایى دیگر اولویت داده مى شود. «گیدنز» در این باره مى نویسد: «هویت، منابع معنا براى کنشگران است وبه دست آنها از رهگذر فرآیند فردیت بخشیدن ساخته مى شود. با این حال ممکن است از نهادهاى مسلط نیز ناشى شود، اما حتى در این صورت نیز هنگامى هویت خواهد بود که کنشگران اجتماعى آنها را درونى کنند و معناى آنها را حول این درونى سازى بیافرینند.»
دو ویژگى را مى توان براى هویت برشمرد: اول آن که هویت وجه تمایز میان «من» و «ما» با «دیگران» است؛ و دوم آن که هویت مهم ترین منبع شناخت، عواطف، احساسات و سازماندهى رفتارهاى جمعى و فردى محسوب مى شود. بنابراین، مفهوم هویت ضرورتاً با دو امر متضاد تعریف مى شود، یعنى همسانى و تفاوت. این ادعا که چیزى یا فردى هویتى ویژه دارد، بدین معناست که این چیز یا فرد مانند دیگر وجودها، داراى آن هویت است و در عین حال چونان چیز یا فردى متمایز، هویت و خاصیتى دارد. به بیان روشن تر، هویت یعنى کیفیت یکسان بودن در ذات، ترکیب و ماهیت و نیز یکسان بودن در هر زمان و همه شرایط. در هر حال، هویت داشتن یا یگانه بودن، داراى دو جنبه متفاوت است: همانند دیگران بودن در طبقه خود و همانند خود بودن در گذر زمان.
لذا هویت عبارت است از نیازهاى روانى انسان و پیش نیاز هرگونه زندگى اجتماعى است. اگر محور و مبناى زندگى اجتماعى را برقرارى ارتباط پایدار و معنادار با دیگران بدانیم، هویت اجتماعى چنین امکانى را فراهم مى کند. به بیان دیگر، بدون تعیین چارچوبى براى هویت اجتماعى، افراد مانند دیگران خواهند بود و هیچ کدام از آنان نخواهند توانست به صورتى معنادار و پایدار با دیگران پیوند یابند.
هویت در جامعه
هویت در طول تاریخ و در زمانها و مکان هاى گوناگون ویژگى هاى مختلفى داشته است. در یک جامعه سنتى هویت انسان ها بر آمده از یک نظام مقتدر سنت راهبردى و باورهاى ثابت آئینى و اسطوره اى است. در چنین جامعه اى هویت افراد شامل ویژگى هایى همچون ثابت بودن، یکسان بودن، یکنواخت بودن و قابل پیش بینى بودند است. در این جوامع هویت همواره اجتماعى بوده و کمتر دیده شده که تردیدها و شک اندیشى هاى فردى در آن خللى وارد کند. هویت فردى اغلب ثابت و ایستا و بر تعریف مشخصى استوار بوده که از سوى اسطوره ها و نظام هاى قانونى و تعریف شده دیرینه پشتیبانى مى شده است. در این نظام هر فرد بخشى از یک نظام خویشاوندى قدیمى است. اندیشه ها و رفتار او به چارچوبى معین محدود مى شوند و سمت و سوى زندگى او کم و بیش مشخص است. از همین روست که پرسش و چون و چرایى درباره جایگاه و موقعیت انسان در جهان به میان آورده نمى شود.
اما در مقابل در جوامع مدرن هویت ها در میان افراد متغیر بوده و متکى بر تفاوت آنهاست. در این جوامع ذهنیت افراد ثابت نیست، بلکه درگیر عدم پایدارى هاست. هویت در جامعه مدرن خصلت شخصى و مدرن دارد اما در واقع امرى اجتماعى و وابسته به مناسبات بین الاذهانى است. در عصر مدرن، هویت براى نخستین بار با بحران مواجه مى شود. در این دوران هم مانند دوران سنتى، هویت فردى بر شالوده رابطه با دیگران استوار است، از ثباتى نسبى برخوردار است، اما تأثیر گذارى ها و تأثیرپذیرى ها، سمت و سوى آن را چند وجهى مى کند. در این دوران هر فرد چندین نقش اجتماعى را ایفا مى کند و لذا مى تواند هویت هاى متعددى را براى خود انتخاب کند. انسان این دوره، نگران آن بود که مبادا هویت اش گذرا و شکننده و یا کاذب باشد. در شرایطى این گونه، همواره یک خویشتن واقعى و فطرى در زیر نقش هایى که انسان در اجتماع بازى مى کند احساس مى شد و تلاش فرد همه آن بود که این خویشتن واقعى را پیدا کند و دست کم در خلوت با آن روراست باشد.
اما در دوره پست مدرنیته زندگى اجتماعى بسیار پیچیده تر از دوران مدرنیته است و گردش و شتاب بیشترى دارد. در این دوران گستره اى از هویت هاى گوناگون پیش روى انسان قرار دارد و او با خواسته ها و آرزوهایى آشنایى یافته است که در گذشته با آنها بیگانه بود. جوامع به سرعت تکه پاره مى شوند، انسان باید در فرصت ها و مجال هاى کوتاه، شمارى از نقش هایى را که مدام بر دامنه و گستره آن افزوده مى شود، به شکلى گذرا ایفا کند و همین واقعیت، برخوردارى از یک هویت یکپارچه را دشوار و حتى ناممکن کرده است. در این دوره که با عناوینى همچون «عصر اطلاعات» و «عصر مجازى» مترادف شده فناورى هاى نوین اطلاعاتى و ارتباطى و در رأس آنها شبکه عظیم جهانى اینترنت منابع متعدد و گوناگون هویتى را به افراد عرضه مى کنند و زمینه بروز چالش هاى متعدد در هویت انسان امروزى را موجب مى شوند.
هویت در عصر اینترنت
در عصر حاضر با ورود وسایل ارتباط جمعى از قبیل روزنامه، کتاب، تلویزیون، ماهواره و اینترنت زندگى انسان ها دستخوش تغییرات گسترده اى گردیده است. امروزه رسانه ها قادرند در یک پروسه شتابان، هویت هاى مجازى براى افراد و گروه ها درست کنند، بدون این که از مرزهاى سیاسى مورد تجاوز نظامى قرار گیرند. از نتایج رشد شتابان فناورى هاى نوین ارتباطى مى توان به بحران هویت در جوامع اشاره کرد. بحران هویت واژه اى است که براى توصیف عدم توانایى افراد در قبول نقشى که جامعه از آنها انتشار دارد به کار رفته است. جدى ترین بحرانى که یک شخص با آن مواجه مى شود، در خلال شکل گیرى هویت رخ مى دهد. این بحران بدان جهت جدى است که عدم موفقیت در رویارویى با آن پیامدهاى بسیارى دارد. در هنگامه بحران، کسى نمى داند هر آدمى واقعاً کیست و چه کاره است، چون در واقع چیزى مشخص نیست. امروز چیزى است و فردا چیز دیگر. همانند آدمى که کاملاً حس جهت یابى اش را از دست داده باشد، چند گامى به یک سمت برمى دارد و سپس در جهت دیگر و شاید هم در جهت مخالف جهت اول گام نهد. انسانى که دچار بحران هویت شده است به حال خود رها شده، به درون آشوب ها و نابسامانى هاى یک محیط ناب افتاده و در یک وضع حسرت بار فاقد هر نوع جهت یابى گرفتار شده است. در مجموعه گزارش هایى که به وسیله گروه نویسندگان و منتقدان طراز اول باشگاه معروف رم در سال ۱۹۸۲ منتشر شده است به صراحت بحران مدرن به عنوان بزرگترین خطر زمینه ساز زوال فرهنگى و اخلاقى جهان امروز، تلقى شده است. آثار این بحران در تمام شئون زندگى کشورهاى پیشرفته، در حال توسعه و عقب مانده به چشم مى خورد.
از پیامدهاى جدى و اساسى انقلاب ارتباطات و جامعه اطلاعاتى تحول در مفاهیم مکان و زمان و نیز چند منبعى هویت در عصر جدید است که هر یک به نوبه خود مفهوم هویت را دستخوش تغییر، ناپایدارى و حتى بحران ساخته اند. فناورى هاى نوین ارتباطى مفهوم مکان و زمان را دستخوش تغییر کرده اند، در حالى که مکان و فضا از توانایى هویت سازى بسیار بالایى برخوردارند. به بیان روشن تر، مرزپذیرى و قابل تحدید بودن مکان این امکان را فراهم مى سازد که انسان ها با احساس متمایز بودن، ثبات داشتن و تعلق به گروه، امنیت و آرامش لازم را براى زندگى کسب کنند.
در واقع، سه کار ویژه هویت آفرین مکان، بر خاصیت اصلى آن یعنى، مرزپذیرى و ثابت بودن استوار است. اما فناورى هاى نوین ارتباطى با از بین بردن مرزها، مکان ها و فضاها هویت افراد را دستخوش ناپایدارى و بحران مى سازند. از آنجا که مکان در مقایسه با فضا، توانایى و قابلیت بسیار بیشترى براى تأمین نیاز به ثبات، تمایز و همبستگى اجتماعى دارد، جامعه اطلاعاتى و شبکه اى با سرزمین زدایى و فضامند ساختن زندگى اجتماعى، نوعى ناپایدارى، تزلزل و عدم ثبات در هویت و ذهنیت پدید مى آورد.
جامعه اطلاعاتى با تبدیل زمان تاریخى به حالت بى پایان، گذشته هویت بخش را نابود مى کند. نابودى گذشته به معناى از میان رفتن خاطره و تاریخ، از میان رفتن پیوند میان گذشته مشترک و حال مشترک است. در چنین شرایطى انسان نوعى همزمانى را تجربه مى کند و در دنیایى لحظه اى قرار مى گیرد که در چارچوب آن گذشت زمان را نمى توان احساس کرد، در حالى که یکى از پیش نیازهاى اصلى هویت، احساس تداوم در گذر زمان است و ذهنیت چونان آگاهى از زمان قلمداد مى شود.
بنابراین هنگامى که زمان چونان تداوم از میان مى رود، وحدت سوژه هم مخدوش مى شود و احساسى از موقتى بودن و متغیر بودن بر ذهن انسان چیرگى مى یابد. فناورى هاى نوین ارتباطى در عصر ارتباطات نه تنها فرهنگ هاى گوناگون و پرشمارى را در دسترس افراد و گروه هاى مختلف قرار مى دهد، بلکه دنیاها و مرجع هاى اجتماعى آنان را افزون مى سازد. بنابراین، اندک و حتى واحد بودن مرجع هاى اجتماعى در جوامع سنتى که نیاز هویتى انسان ها به تعلق و همبستگى اجتماعى را به آسانى تأمین مى کرد، از میان مى رود و فرد ناگزیر مى شود که با واحدهاى اجتماعى کوچک و بزرگ مختلفى هویت پیدا کند. منابع و گزینه هاى هویتى که در چنین شرایطى عرضه مى شوند، نه تنها متعدد و متنوع هستند، بلکه گاهى در تعارض با یکدیگر نیز قرار دارند. به این ترتیب، مرجع هاى اجتماعى و در نتیجه هویت ها نسبى مى شوند. این نسبیت فراگیر، هویت سازى را به مسئولیت دشوار فردى و زندگى اجتماعى را به عرصه اى تعارض گونه تبدیل مى کند.
نسبى شدن فرهنگ ها نیز نوعى ناپایدارى و عدم ثبات در هویت پدید مى آورد. کنار هم قرار گرفتن فرهنگ هاى خاص در درون فضاى اجتماعى بسیار گسترده و پهناور و نسبى شدن حاصل از آن، دنیایى فارغ از اصول عام و مطلق پدید مى آورد و بنیادهاى هرگونه یقین و قطعیت معناساز و هویت بخشى را متزلزل مى سازد. این تزلزل، در واقع تزلزل پایه هاى ایمان و باور است. اما در جهت حفظ هویت فرهنگى باید راهبردهاى متعددى از سوى مسئولان و برنامه ریزان اتخاذ شود. از جمله این راهبردها تقویت باورها، ارزش ها و نگرش هاى اصیل مذهبى و ملى است که از اصلى ترین عوامل حفظ هویت فرهنگى جامعه به شمار مى رود. ارزش هاى اصیل مذهبى و دینى به عنوان یک ابزار مهم در هویت بخشى به انسان ها و بویژه نسل جوان و دادن معنا به زندگى و جهت بخشیدن به آن مطرح هستند، به طورى که «ساموئل هانتیگتون» نیز به نقش ارزشمند و والاى دین در حفظ هویت جوامع اشاره کرده و مى نویسد: «دین به زندگى نخبگان نوپاى جوامعى که در حال مدرن شدن هستند، جهت و معنا مى دهد».
آفرینش فرهنگى با اتکا به عناصر و مواریث فرهنگى غنى گذشتگان نیز یکى دیگر از راهکارهاى حفظ هویت فرهنگى افراد است. بى شک چنانچه نسل جوان، از لحاظ فکرى و فرهنگى پرمایه و غنى بوده و پایه هاى محکمى براى تفکر، جهان بینى و معناى زندگى داشته باشند، در برخورد با هجمه فرهنگى فناورى هاى نوین، معقولانه برخورد کرده و به درستى آنها را در ترکیب شخصیتى خود جذب مى کند.
- ۸۶/۰۳/۰۱