پیشنویس لایحه قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده (ویرایش اول)
دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک کشور
سیستمهای جدید اطلاع رسانی دارای طبیعتی دوگانه هستند، از یک طرف برای تولید آنها منابع اقتصادی زیادی صرف میشود از طرف دیگر کپی برداری از آنها بسیار سهل و آسان است و ممکن است زحمات چندین ساله یک شرکت در کسری از دقیقه به سرقت (ادبی) رود. اهمیت اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی این سیستمها به حدی زیاد است که اگر آنها را از کل سیستمهای کامپیوتری منتزع کنیم بسیاری از فعالیتهای مهم و قابل توجه فضای سیبرنتیک معطل خواهد ماند. این اطلاعات عمدتاً از طریق لوح فشرده و سیستم درونخط (آنلاین) یا آفلاین و یا خدمات ویدئو و ادیوتکس در دسترس عموم قرار میگیرد و امروزه بخش مهمی از ساز و کار هر جامعه پیشرفته است.
در ایران نیز سالهاست به طور جسته و گریخته از این توانایی استفاده میشود و بازار اقتصادی قابل توجهی برای گسترش آن وجود دارد، اما متأسفانه بدلیل فقدان یک سیستم حقوقی حمایت کننده، ضمانتی برای تأمین حقوق سازندگان این پایگاهها وجود ندارد و بالطبع انگیزه و زمینهای برای شکوفا شدن استعدادهای بالقوه در ایران به وجود نمیآید، اثر مخرب آن به شکل نقض گسترده حقوق سازندگان داخلی و خارجی چهره مینمایاند که در درازمدت به ضرر گسترش فناوری و ورود نوآوریهای جدید جهانی در ایران است.
این پیشنویس تحت عنوان «لایحه قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده» برای تأمین نیازهای قانونی فوق تدوین شده و مکملی برای قانون حق تألیف نرم افزارها خواهد بود.
طرح موضوع و مشکلات
پایگاه داده مثال خوبی است از نگرش متفاوت سیستمهای حقوقی حق تألیف در جهان. به عنوان مثال، همه کشورهای اروپایی در برقراری رژیم حمایتی حق تألیف از پایگاههای داده متفقند اما سطح حمایت قانونی را بسیار متفاوت اعمال میکنند. در انگلستان برای حمایت حق تألیف فقط کافی است که اثر اصیل باشد یعنی از اثر دیگری کپی نشده باشد. بنابراین پایگاههای داده تحت حمایت این قانون خواهند بود مشروط بر این که مستقیماً و به عنوان یک کل از پایگاه داده دیگری کپی نشده باشند. اقلام مجزا مندرج در پایگاه داده ممکن است که آزادانه در دسترس باشند اما تجمیع آنها برای منظور حمایتی حق تألیف کفایت می کند. این امر به دکترین «عرق جبین» (sweat of the brow) معروف است.
اما در همه کشورها اینگونه نیست. به عنوان مثال برای آنکه اثری تحت حمایت قانون حق تألیف آلمان قرار گیرد باید سطح بالایی از اصالت را دارا باشد. اما سایر کشورها از آلمان سطح کمتری را برای حمایت قایل هستند گرچه هنوز هم به این اصل وفادارند که اثر تحت حمایت حق تألیف باید شامل «نمودی از شخصیت نویسنده» باشد (در مورد مباحث نظری حق تکثیر/حق مولف به خبرنامههای شماره 75 و 76 مراجعه نمایید).
یک پایگاه داده مثل فهرست تلفن، به سبب تنظیم الفبایی فهرست اسامی، شرط لازم را برای اجرای دکترین «عرق جبین» دارد اما هنوز وصف یا نمودی از شخصیت نویسنده آن نیست. این نوع پایگاه داده تحت حمایت قانون حق تألیف انگلستان قرار میگیرد اما در بسیاری از کشورهای اروپایی و حتی ایالات متحده امریکا با توجه به رأی دیوان عالی کشور Feist Publications Inc.V.Rural Telephone Service Co. Inc. (1991) تحت حمایت قرار نخواهد گرفت. در نتیجه همین ناهماهنگی ها، مسئله حمایت هماهنگ از پایگاه داده الکترونیکی برای اولین بار در گزارش سبز (Green Paper) سال 1988 کمیسیون جوامع اروپایی مورد توجه قرار گرفت. در سیزدهم می 1992 کمیسیون جوامع اروپایی پیشنهاد دستورالعمل شورا برای هماهنگی در حمایت قانونی از پایگاههای داده را میان کشورهای عضو ارائه کرد. این دستورالعمل حاصل 4 سال کار مداومی بود که با کسب اطلاعات از بخشهای مختلف اقتصادی جامعه بدست آمد. کمیته اقتصادی و اجتماعی کمیسیون در 24 نوامبر 1992 نظر خود را راجع به این دستورالعمل اعلام داشت و متعاقب آن پیشنهاد اصلاحی در چهارم اکتبر 1993 COM(93) 464final-SYN393)) و در نهایت دستورالعمل 11 مارچ 1996(Directive 96/9/EC) تصویب شد. این دستورالعمل فقط پایگاههای داده را موضوع حمایت قرار داده و نرمافزارها را از شمول آن خارج ساخته است.
WIPO نیز در کنفرانس دیپلماتیک سال 1996 راجع به مسایل خاص حق تکثیر و حقوق همجوار، معاهده ای راجع به مالکیتهای فکری در خصوص پایگاههای داده معرفی کرد. در این معاهده راجع به حقوق خاص (sui generis) مشابه با دستورالعمل اتحادیه اروپایی تمرکز شده و هرچند هنوز این معاهده به اجرا درنیامده اما کشورهای شرکت کننده تعهد کردند راجع به ادبیات آن کار بیشتری صورت دهند.
در امریکا نیز لایحه حمایت خاص مشابه حمایتهای قانونی در اتحادیه اروپا در می 1996 به کنگره ارائه شد که در صورت تصویب نهایی، شاهد یک حمایت جهانی از پایگاههای داده خواهیم بود.
«تجمع و آرایش» ((selection and arrangement در صورتی تحت حمایت قرار خواهد گرفت که «اصیل» باشد یعنی نتیجه خلاقیت فکری مولف باشد. اما اگر پایگاه داده جامع بوده و آرایش محتوای آن به وسیله نرم افزار مدیریتی آن انجام شود، حمایت از منافع صرفاٌ اقتصادی –هزینه های ورود و مطابقت اطلاعات و...- مورد انتظار خواهد بود که با توجه به نو بودن این صنعت راه درازی برای رسیدن به سطح حمایتی مطلوب وجود خواهد داشت.
رهیافت دستورالعمل اتحادیه اروپایی و آراء صادره در ایالات متحده و نگرش صریح کنوانسیون برن که به اصالت «تجمع و آرایش » اهمیت داده، مبین یک اقدام هماهنگ حقوقی در حمایت از این پدیده نسبتاٌ جدید است.
برخی از منابع مهم برای تهیه این پیشنویس عبارتند از: دستورالعمل کمیسیون جوامع اروپایی (راجع به تفکیک اصولی دو سطح حمایت و همچنین دیباچه مفصل و مهم آن)، قانون حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان سال 1348 (بهره برداری منصفانه و مجازاتها)، کنوانسیون برن (مجوز قهری و مدت زمان حمایت، و گروهبندی آن)، ایالات متحده (در بخش ضمانتهای اجرا و تعیین خسارات قطعی و قضایی) و قانون حق مولف فرانسه سال 1997 (تفکیک اشخاص سازنده).
منتظر شنیدن نظرات اصلاحی خوانندگان این لایحه خواهیم بود و در آینده نزدیک شرح مفصل مواد قانونی را به اطلاع خواهیم رساند. لطفاً نظر خود را به آدرس زیر ارسال نمایید:
فاکس: 98212228022+
تلفن: 5-2250461 داخلی 301 (سیامک قاجار)
تهران- بلوار میرداماد، مابین پمپ بنزین و مسجد الغدیر، پلاک 1/167 سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور طبقه سوم، شورای عالی انفورماتیک کشور
پیشنویس لایحه «قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده»
باب نخست - کلیات
فصل اول - محدوده حمایت
ماده 1- این قانون از «سازنده» پایگاه دادهای که ممکن است در ساخت آن از روشهای ابداعی تجمع و آرایش و/یا سرمایه گذاری صرف اقتصادی استفاده شده باشد حمایت میکند.
ماده 2- حمایتهای این قانون شامل برنامه و نرم افزارهای رایانه ای که برای ساخت یا عملیات پایگاه داده مورد استفاده قرار گرفته نخواهد شد.
فصل دوم - تعاریف
ماده 3- «پایگاه داده» مجموعهای از مطالب مستقل، داده یا اطلاعاتی است که بهطور منظم یا روشمند ترتیب یافته -که در این قانون به آن اثر نیز اطلاق میشود- و توسط ابزارهای الکترونیکی یا هر واسط دیگر قابل دستیابی است.
ماده 4- «سازنده» پایگاه داده عبارت از هر شخص حقیقی یا گروهی از اشخاص حقیقی یا شخصیت حقوقی است.
ماده 5- «مطالب» پایگاه داده عبارت از آثار مستقلی است که به وسیله سازنده پایگاه داده پدید نیامده.
ماده 6- «محتویات» پایگاه داده عبارت از است مطالب و سایر داده و اطلاعات تشکیل دهنده پایگاه داده.
ماده 7- «بخشهای غیراساسی» یعنی بخشهایی از پایگاه داده که در دسترس عموم قرار گرفته به طوری که تکثیر از آن موجب زیان به حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده نشود.
ماده 8- «تغییر اساسی» به معنای اصلاح (اضافه، حذف یا تغییر) کمی و/یا کیفی در نحوه تجمع و آرایش محتویات پایگاه داده است به نحوی که با یک پایگاه داده جدید مواجه شویم.
ماده 9- «تغییر غیراساسی» اقداماتی است که صرفاً برای ادامه عملکرد و کارایی پایگاه داده ضروری باشد.
ماده 10- (رزرو)
ماده 11- (رزرو)
فصل سوم - حقوق سازنده
ماده 12- «سازنده» پایگاه داده دارای حقوق انحصاری به شرح زیر است:
1. تکثیر موقت یا دائم پایگاه داده به هر وسیله یا به هر شکلی جزئاً یا کلاً.
2. ترجمه، تطبیق، ترتیب یا هر نوع تغییر در پایگاه داده.
3. هر نوع تکثیر، توزیع، ارتباط، نمایش یا اجرای عمومی که ناشی از اعمال فوق باشد.
4. هر شکل از توزیع عمومی پایگاه داده یا نسخههایی از آن.
5. هر نوع ارتباط، نمایش یا اجرای عمومی پایگاه داده.
ماده 13- اثر زمانی مشترک محسوب میشود که در خلق آن چند شخص حقیقی همکاری داشته باشند.
ماده 14- اثر زمانی مرکب تلقی میشود که بر مبنای اثر اصلی و بدون مشارکت مولف اثر اصلی به وجود آمده باشد.
ماده 15- اثر زمانی جمعی است که به ابتکار یک شخص حقیقی یا حقوقی و تحت مدیریت یا نام وی ساخته و توزیع شده باشد. این اثر در مجموع ناشی از مشارکت اشخاص متعدد در ساخت آن است بدون آنکه به طور اختصاصی حق جداگانهای برای هر یک از آنها نسبت به مجموعه اثر ایجاد شده باشد.
ماده 16- اثر مشترک اصولاٌ در مالکیت مشاع سازندگان آن قرار دارد، مگر آنکه شرکت هر یک از سازندگان به قصد اشتراک نبوده و بدون ایجاد زحمت در اثر مشترک، به طور جداگانه بتوانند از نتیجه مشارکت خود بهرهمند شوند.
ماده 17- اثر مرکب در مالکیت سازندهای که آنرا ساخته قرار خواهد گرفت مشروط بر آنکه حقوق اثر ابتدایی (اثر اصلی) را رعایت کرده باشد.
ماده 18- مالک اثر جمعی شخص حقیقی یا حقوقی است که اثر به نام او انتشار یافته، مگر آنکه بر خلاف آن توافق شده باشد.
باب دوم – حق تالیف
فصل چهارم - حق تالیف پایگاه داده
ماده 19- تجمع و آرایش فکری و اصیل از محتویات یک پایگاه داده تحت حمایت حق تالیف قرار خواهد گرفت.
ماده 20- حمایتهای حق تالیف این قانون نسبت به مطالب مندرج در پایگاه داده اعمال نخواهد شد.
ماده 21- مطالب مندرج در پایگاه داده براساس مجوز دارنده حق در اختیار سازنده پایگاه داده قرار خواهد گرفت.
ماده 22- اعطای حق تألیف برای پایگاه داده نباید به حقوق مکتسبه مطالب مندرج در آن خللی وارد کند.
ماده 23- حمایت قانون حق تألیف از پایگاههای داده به نام صاحبان حق اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی براساس قانون حاکم یا توافقهای بین المللی که دولت جمهوری اسلامی ایران به آنها ملحق شده باشد به عنوان اثر ادبی- هنری اعطاء خواهد شد.
فصل پنجم - مدت حمایت در حق تالیف
ماده 24- مدت حمایت حق تألیف از پایگاه داده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل میشود از تاریخ فوت سازنده پنجاه سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشود برای همان مدت به منظور استفاده در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار خواهد گرفت.
ماده 25- مدت حمایت اثر مشترک پنجاه سال پس از فوت آخرین سازنده خواهد بود.
ماده 26- مدت حمایت از اثر جمعی تا پنجاه سال از تاریخ ساخت متعلق به مالک حقیقی یا حقوقی خواهد بود.
ماده 27- در موارد انقضاء و یا فسخ حقوق انتقالی، در صورت حیات سازنده، استفاده از حق مذکور متعلق به خود او و در غیر اینصورت تابع ترتیب مقرر در ماده 24 خواهد بود.
ماده 28- تغییر اساسی در تجمع و آرایش محتویات، پایگاه داده جدیدی به وجود خواهد آورد که میتواند از تاریخ جدید موضوع حمایت این قانون قرار گیرد. چنین حمایتی نباید زیانی به حقوق موجود در ارتباط با پایگاه داده اصلی ایجاد کند.
ماده 29- هر نوع تغییر غیراساسی در تجمع و آرایش محتویات پایگاه داده اثری در مدت حمایت ایجاد نخواهد کرد.
باب سوم - حقوق خاص مربوط به سازندگان پایگاه داده
فصل ششم - حقوق سرمایه گذاری
ماده 30- سازندگان پایگاه دادهای که به نحو کمی و/یا کیفی سرمایه گذاری در تحصیل، تطبیق، و ارایه محتویات کرده اند در برابر «استخراج» و «کاراسازی مجدد» از همه یا بخشهای اساسی (کمی و/یا کیفی) محتویات پایگاه داده مطابق مقررات این باب حمایت خواهند شد.
ماده 31- حق مزبور در این فصل صرفنظر از اینکه پایگاه داده و/یا مطالب مندرج در آن تحت حمایت حق تألیف در این قانون یا حمایت سایر قوانین قرار دارد یا نه اعمال خواهد شد.
ماده 32- اجرای حقوق این فصل تاثیری بر حقوق مکتسبه مطالب مندرج در آن ندارد.
فصل هفتم - مدت حمایت در حقوق خاص
ماده 33- حمایتهای قانونی این باب برای 15 سال از تاریخ ساخت پایگاه داده اجرا خواهد شد. این مدت از تاریخ اولین روز در دسترس قرار دادن عمومی و یا ایجاد تغییرات اساسی در پایگاه داده محاسبه خواهد شد.
ماده 34- شروع مدت حمایت از سازنده پایگاه داده مطابق مقررات فصل پنجم از باب دوم این قانون خواهد بود.
باب چهارم – بهره برداری منصفانه و مجوزهای قهری
فصل هشتم – بهره برداری منصفانه
ماده 35- هرگاه کاربر قانونی برای دسترسی به محتویات پایگاه داده ناگزیر از اجرای حقوق انحصاری سازنده مذکور در ماده 11 باشد نیازی به کسب مجوز از سازنده ندارد.
ماده 36- «استخراج» و/یا «کاراسازی مجدد» از بخشهای غیر اساسی محتویات پایگاه داده توسط کاربر قانونی به مقاصد علمی و فنی و آموزشی و تربیتی در حدود متعارف مجاز است.
ماده 37- کاربر قانونی پایگاه داده می تواند، بدون مجوز سازنده جهت استفاده شخصی از محتویات پایگاه داده به نحو غیر الکترونیکی تکثیر نماید.
ماده 38- کاربر قانونی در استفاده از امتیازات این فصل نباید به حقوق مشروع سازنده و صاحبان قانونی محتویات پایگاه داده خللی وارد کند.
فصل هشتم – مجوز قهری
ماده 39- به منظور رقابت مشروع در صنعت پایگاه داده و ایجاد مشاغل اطلاعاتی، امتیاز پایگاههای دادهای که بر اساس شرایط زیر به وجود آمده اند می تواند به منظور تجاری براساس شرایط منصفانه و بدون تبعیض بر اساس آییننامه مخصوص به اشخاص متقاضی حقوق خصوصی واگذار شود:
1. مراجع یا مؤسسات دولتی و دوایری که موظف شده اند اطلاعات را منتشر سازند و یا اصولاً وظیفه آنان انجام چنین کاری است.
2. شرکتها و مؤسساتی که دولتی نیستند ولی به موجب یک دستور اداری وظیفه انحصاری برای انتشار اطلاعات دارند.
ماده 40- کاربر قانونی پایگاه داده می تواند بدون مجوز سازنده پایگاه داده موضوع این فصل از بخشهای غیراساسی محتویات پایگاه داده به منظور تجاری استفاده کند مشروط برآنکه منبع آن را ذکر نماید.
باب پنجم – حقوق مشترک
فصل نهم – علامت
ماده 41- نام و عنوان و نشان ویژه و اسامی ملکی (domain name) در اینترنت که معرف اثر است از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچکس نمیتواند آن را برای اثر دیگری از همان نوع یا مانند آن به ترتیبی که القا شبهه کند به کاربرد.
ماده 42- در انتهای نام، عنوان و نشانه ویژهای که معرف اثر است و این قانون از آن حمایت میکند باید حرف لاتین c درون یک دایره حک شود.
ماده 43- سازندگان پایگاههای داده میتوانند نام و عنوان و نشان ویژه و اسامی ملکی اثر خود را در مراکزی که سازمان مدیریت و برنامه ریزی آگهی می نماید به ثبت برسانند. چگونگی و ترتیب انجام تشریفات ثبت و همچنین مرجع پذیرش درخواست ثبت به موجب آییننامه خواهد بود.
فصل دهم – مجازاتها
ماده 44- هر کس حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام سازنده بدون اجازه او و یا عالماً یا عامداً به نام شخص دیگری غیر از سازنده به هر طریقی نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
ماده 45- متخلفان از ماده 41 این قانون به حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال محکوم خواهند شد.
ماده 46- نسبت به متخلفان از مواد این قانون در مواردی که به سبب سپری شدن مدت حق سازنده، استفاده از اثر با رعایت مقررات برای همگان آزاد است وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنوان شاکی خصوصی را خواهد داشت.
ماده 47- شاکی خصوصی میتواند از دادگاه صادر کننده حکم نهایی درخواست کند که مفاد حکم در یکی از روزنامه ها به انتخاب و هزینه او آگهی شود.
ماده 48- مراجع قضایی میتوانند ضمن رسیدگی به شکایت شاکی خصوصی نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه آثار مورد شکایت و ضبط آن دستور لازم به ضابطین دادگستری بدهند.
ماده 49- اثرهایی که پیش از تصویب این قانون پدید آمده از حمایت این قانون برخوردار است. اشخاصی که بدون اجازه از اثرهای دیگران تا تاریخ تصویب این قانون استفاده یا بهره برداری کرده اند به هیچ نحوی نمیتوانند حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده را جز با اجازه سازنده و یا قائم مقام او با رعایت این قانون اعمال نمایند. متخلفان از حکم این ماده و همچنین کسانی که برای فرار از کیفر به تاریخ مقدم بر تصویب این قانون اثر را به طور غیرقانونی مورد استفاده قرار دهند به کیفر مقرر در ماده 45 محکوم خواهند شد.
ماده 50- دعاوی و شکایاتی که قبل از تصویب این قانون در مراجع قضایی مطرح گردیده، به اعتبار خود باقی است.
ماده 51- تعقیب بزه های مذکور در این قانون با شکایت شاکی خصوصی شروع و با گذشت او موقوف میشود.
فصل یازدهم – جبران خسارت
ماده 52- هرگاه متخلف از این قانون شخص حقوقی باشد علاوه بر تعقیب جزایی شخص حقیقی مسئول که جرم ناشی از تصمیم او باشد خسارات شاکی خصوصی از اموال شخص حقوقی جبران خواهد شد و در صورتی که اموال شخص حقوقی به تنهایی تکافو نکند ما بهالتفاوت از اموال مرتکب جبران میشود.
ماده 53- جبران خسارت ممکن است به صورت قانونی یا قضایی باشد.
ماده 54- خسارت قانونی معادل 100 میلیون ریال الی 950 میلیون ریال است.
ماده 55- خسارت قضایی براساس ضرر و زیان ناشی از دست دادن بازار یک اثر که در نتیجه فعل ناقض حق به سازنده وارد می شود محاسبه خواهد شد. اثبات این امر به عهده مدعی است که به طور نامحدود قابل تقویم به خسارت مالی است.
ماده 56- اگر اثر تحت حمایت این قانون مطابق آئین نامه مخصوص به ثبت نرسیده باشد جبران خسارت فقط به نحو قضایی صورت خواهد پذیرفت.
ماده 57- اگر سازنده اثر خود را مطابق قانون به ثبت رسانده باشد در انتخاب خسارت قضایی یا قانونی اختیار دارد و باید این مسأله را در دادخواست ابتدایی تصریح نماید.
فصل دوازدهم – متفرقه
ماده 58- آئین نامه های اجرایی این قانون از طرف سازمان مدیریت و برنامهریزی، وزارت دادگستری و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
- ۸۴/۰۲/۱۳