موانع ایجاد سامانه‌های داخلی هوش مصنوعی
عباس پورخصالیان - «ضرورت استفاده حداکثری از هوش مصنوعی برای مقابله با توطئه‌های دشمن در جنگ شناختی» عنوان خبری بود که در چند خبرگزاری داخلی [مثلاٌ "میزان" با کد خبر: ۴۸۰۱۳۲۴] در هشتم آبان 1403 رسانه‌ای شد.
بدیهی است که استفاده حداکثری از هوش مصنوعی برای مقابله علیه توطئه‌های دشمن در جنگ شناختی، نیتی عقلایی است. ولی ضرورتِ استفاده حداکثری از هوش مصنوعی برای مقابله با توطئه‌های دشمن در جنگ شناختی، وجود یا ایجاد یک یا چند سامانه هوش مصنوعی داخلی مشخصاً پرامپت شده برای کاربردهای تخصصی است.
متأسفانه در حال حاضر نه تنها هیچ سامانه داخلی هوش مصنوعی تخصصی و عمومی‌یی در دسترس نیست بلکه حالاها کاربران ایرانی مجبور به استفاده از پلتفرم‌های هوش مصنوعی حاضر و آمادۀ خارجی‌ها هستند و استفاده از سامانه‌های هوش مصنوعی خارجی در دسترس، به منظور بهره‌مندی حداکثری از هوش مصنوعی برای مقابله علیه توطئه‌های دشمن، خلاف مراد اصلی مقامات امنیتی کشور و نقض غرض است زیرا که برخی از سامانه‌های هوش مصنوعی بر اساس کلیدواژه‌های پرسش و درخواست کاربران، قادرند عوالم فردفرد کاربران را شناسایی و بر اساس نظریه تلنگر (Nudge theory)، آنها را سوگیرانه تغذیه و راهبری کنند! [در این زمینه رجوع شود به مقالۀ «ناجینگ؛ تهدیدی نرم و پنهان که باید جدی گرفت» مورخ 13 اسفند 1402 - در نشانی: https://shorturl.at/oazaC
• چت‌بات‌های تلنگرزنی
چندین چت‌بات و تعدادی از پلتفرم‌های هوش مصنوعی طراحی شده‌اند تا با ارائه اعلان‌ها، یادآوری‌ها یا پیشنهادهای ملایم برای تأثیرگذاری بر رفتار یا هدایت اقدامات، کاربران را به سمت و سویی معین، «تحریک»، «تشویق»، «وادار» و در یک کلام: «پرامپت» (Prompt) کنند. در اینجا به چند دسته و نمونه از چت‌بات‌ها با چنین قابلیت‌هایی اشاره می‌کنم:
1. چت‌بات‌های متخصص بهداشت روان و تندرستی؛
2. سامانه‌های هوش مصنوعی ارتقاء بهره‌وری و ربات‌های ردیابی عادت؛
3. چت‌بات‌های سلامت و تناسب اندام؛
4. چت‌بات‌های آموزشی؛
5. سیستم‌های هوش مصنوعی ویژۀ خدمات مشتری و بازاریابی؛
6. چت‌بات‌های اقتصاد رفتاری (Behavioral Economics ).
برخی از این نوع پلتفرم‌ها به صراحت با در نظر گرفتن اصول تلنگر (Nudging principles) طراحی شده‌اند. این چت‌بات‌ها از تکنیک‌های تحریک‌کننده مانند ارائه پیام‌های شخصی، پاداش‌ها و یادآوری‌های ملایم برای تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های کاربر و پرورش عادات بهتر استفاده می‌کنند.
البته چت‌بات‌های عمومی که تعدادشان زیاد است مثل زیرک یا perplexity.ai می‌توانند ترکیبی از این قابلیت‌های «تحریک»، «تشویق»، «وادارسازی» و در یک کلام: پرامپتینگ را دارا باشند.
• تعداد پلتفرم‌ها و سامانه‌های آمادۀ بهره برداری
تعداد پلتفرم‌های هوش مصنوعی حاضر و آمادۀ خارجی‌ها، قابل توجه و به سرعت در حال رشد است.
آمار مؤسسۀ گارتنر در خصوص تعداد پلتفرم‌های هوش مصنوعی حاضر و آمادۀ بهره برداری در سال 2024 نشان می‌دهد که بیش از 140 سکو، در حال رقابت با یکدیگرند. همچنین علاوه بر این 140 سکو، تقریباً 70 هزار شرکت هوش مصنوعی (در خارج از ج.ا) وجود دارند که بسیاری از آنها بر توسعه ابزارها و خدمات مختلف هوش مصنوعی متمرکز شده‌اند، به گونه‌ای که تعداد کل ابزارهای هوش مصنوعی در حال کار در سال 2024 را باید صدها هزار دستگاه تخمین زد. این آمار نشان دهنده یک بازار پر جنب و جوش و در حال گسترش در خارج از کشور است.
• عقب ماندگی ما در ایجاد هوش مصنوعی داخلی
بر اساس گزارش گارتنر: انتظار می‌رود که هزینه‌های نرم‌افزاری هوش مصنوعی تا سال 2027 همچنان قویاً فزاینده بماند و عرضه، همگام با تقاضا تا سال 2027 رشد کند. گارتنر پیش‌بینی می‌کند که ارزش بازار نرم‌افزار هوش مصنوعی تا سال 2027 به 297.9 میلیارد دلار خواهد رسید که از 124 میلیارد دلار در سال 2022، با نرخ ترکیبی سالانه 19.1 درصد رشد می‌کند.
لذا تعداد پلتفرم‌ها و سیستم‌های هوش مصنوعی در خارج از کشور رو به افزایش است و مادام که چت‌بات هوش مصنوعی ایجاد نکرده‌ایم، ما در ج.ا خواهی-نخواهی مجبور به استفاده از یکی یا تعدادی از محصولات خارجی در بازار هوش مصنوعی هستیم.
در این میان، البته باید شاد باشیم که تازه فقط توانسته‌ایم «سند ملی هوش مصنوعی» کشور را [نه در «شورای عالی فضای مجازی»، نه در «شورای اخلاق در پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری»، نه در «ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و روباتیک ریاست جمهوری» و نه در «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی»، بلکه در «شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران» در کنار طَبَق طَبَق اسناد ملی خاک خوردۀ دیگر] به تصویب برسانیم و بر اساس آن، «سازمان ملی هوش مصنوعی ایران (آیو)» را نیز روی کاغذ ثبت کنیم! سازمانی که شخص رئیس جمهور، ریاست رسمی آن را (همزمان در کنار ده‌ها ریاست رسمی دیگر) بر عهده دارد و تحقیقاً به هیچکدام‌شان آن گونه که باید و شایسته است، نمی‌تواند برسد!
• پیش‌نیاز تدوین سند ملی هوش مصنوعی ایران
برای تصویب سند ملی هوش مصنوعی، به باورم: ضروری بود نخست اصول اخلاق هوش مصنوعی تدوین می‌شد.
من قبلا (در عصر ارتباطِ شانزدهم تیرماه 1403ذیل عنوانِ: «راهنمای تدوین اصول اخلاق هوش مصنوعی») نوشته بودم که سیستم‌های هوش مصنوعیِ «چون که دارای سطحی از عاملیت و تأثیرگذاری در جامعۀ انسانی و مناسبات جمعی ما هستند باید از اصول اخلاقی واحدی پیروی کنند که ضرورتاً باید جهانشمول تدوین شوند و بومی‌اجرا شوند!»
لیکن در ج.ا چنین نشد! به هر حال، چند روز پس از انتشارِ «راهنمای تدوین اصول اخلاق هوش مصنوعی»، در دوهفته نامه عصر ارتباط دیدم شورای عالی انقلاب فرهنگی، پیشدستی کرده و بجای «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی» که در اواخر سال 1402 تشکیل شده بود و در عوضِ «شورای اخلاق در پژوهشِ» مستقر در وزارت عتف؛ و با وجود شورای عالی فضای مجازی، آمده است هم «سازمان ملی هوش مصنوعی ایران» و هم «سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی‌ایران» را یکجا در نُه صدو یکمین جلسه خود به تاریخ ۱۴۰۳/۳/۲۹، به تصویب رسانده است.
برای نگارنده جالب توجه این است که شورای عالی انقلاب فرهنگی علاقه‌ای مفرط به چنگ انداختن به اغلب عرصه‌های فرافن (High tech) را دارد. جای پرسش است که اعضای محترم این شورا:
- قدرت درک صدها مفهوم (Concept) و هزاران اصطلاح فنی (Term) مربوط به های‌تک را داشته باشند [به نظرم به همین دلیل است که تهیه‌کنندگان سند ملی هوش مصنوعی، دو صفحه از 14 صفحۀ سند ملی هوش مصنوعی را به «ماده 1: تعریف واژگان» اختصاص داده‌اند و معمولاً در هر سندی ماده‌ای را به تعریف واژگان اختصاص می‌دهند] و
- به نقد چهار دهه عملکرد سندسازی‌ها و مقررات نویسی‌ها و موراد متعدد قانونگذاری‌های خود بپردازند!
• انتظار از «شورای اخلاق در پژوهش»
از تک تکِ نهادهای رسمی مرتبط با مقولۀ هوش مصنوعی، مثلِ: «شورای عالی فضای مجازی»، «شورای اخلاق در پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری»، «ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و روباتیک ریاست جمهوری» و «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی» [و ...] باید پرسید: چه گونه است اصول معقول تقسیم کار میان شما؟ کجاست وحدت کلمۀ لازم برای همکاری و هماهنگی میان شما؟ و کجا است بیانیه هوش مصنوعی مربوط به فعالیت شما؟ شما در قبال اصول اخلاق هوش مصنوعی چه نظر یا کدام مصوبه‌ای را دارید؟
انتظار من از «شورای اخلاق در پژوهش» به دلیل تأکید بر مقولۀ «اخلاق» بیش از بقیه نهادهای مربوط به هوش مصنوعی است. به نظرم این شورا باید می‌آمد نخست اصول اخلاق هوش مصنوعی را تدوین می‌کرد تا بعداً راه برای تدوین سند ملی هوش مصنوعی در همین شورا یا در شورایی دیگر باز شود!
بر اساس مستندات رسمی، «شورای اخلاق در پژوهش» ایران نهادی ملی است که در درون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران مبتنی بر آیین‌نامه‌های داخلی این وزارتخانه شکل گرفته است و 13 عضو دارد شامل نمایندگانی متخصص در علوم پزشکی، فناوری، صنایع، و مدیریت پژوهش، معرفی شده از سوی وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نفت، وزارت دفاع، وزارت نیرو، سازمان برنامه و بودجه، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و دانشگاه آزاد اسلامی به علاوۀ دو نفر از صاحب‌نظران حوزه پژوهش و فناوری.
این شورا، وظایفی از قبیل نظارت بر اصول اخلاقی پژوهش‌ها، بررسی تخلفات علمی، و ترویج اخلاق حرفه‌ای در کلیۀ پژوهش‌های علمی کشور از آن جمله هوش مصنوعی را بر عهده دارد و مبتنی بر: «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب مجلس در سال ۱۳۹۶؛ آیین‌نامه اجرایی همان قانون، توسط هیات وزیران در سال ۱۳۹۸ تصویب شد و با شکل گیری کارگروه‌هایی مرتبط در دانشگاه‌ها، بالاخره در بهمن 1399 به کمک دستورالعملی که وزارت عتف صادر کرد، جایگاه قانونی خود را پیدا کرد.
• جمع بندی و نتیجه‌گیری
از جمله موانع عقب افتادگی ما در ایجاد چت‌بات‌های هوش مصنوعی، احتمالاً عدم اهلیت اعضا، تکثر نهادهای موازی و متداخل، دیرهنگام بودن آگاهی اعضای این نهادها از تحولات جهان، شفاف نبودن اولویت‌ها، عدم تقسیم کار اصولی میان نهادهای رسمی متولی علم و فناوری کشور، مشکل ایجاد اجماع میان نهادهای مرتبط، پاس کاری‌ها میان نهادها، افتادن «توپ» در زمین شورای عالی انقلاب فرهنگی، واکنشی عمل کردن، فراکنشی نبودن مصوبات و در نهایت بسنده کردن به تعدادی احکام و بایدها در قالب سندی ملی است که به علل مختلف روی دست مجریان می‌ماند و برنامه‌های آن به ندرت و ناقص پیگیری و اجرا می‌شوند.