بررسی وضعیت و آینده پرداخت الکترونیکی در ایران
اقدس قلی زاده - تغییر مناسبات اقتصادی و کنار رفتن مرزها و مسافت ها در نتیجه تولد فناوری اطلاعات، شکل ویژه ای به دادو ستد داده است.پرداخت الکترونیکی به عنوان زیر مجموعه ای از گستره تجارت الکترونیکی موضوعی است که ابعاد مختلف آن را در گفت و گو با مهندس مازیار نیک نژاد، مدیر عامل شرکت پیشخوان الکترونیک ایرانیان به بحث گذاشته ایم.
بد نیست برای شروع بحث، تفاوت های بانکداری و پرداخت الکترونیکی را بررسی کنیم.
قبل از هر چیز باید در رابطه با اصطلاحات بانکداری الکترونیکی ، بانکداری مدرن، بانکداری متمرکز ، بانکداری سنتی و نقاط تمایز و افتراق آنها توضیحاتی بدهم.
بانکداری سنتی به کلیه عملیات بانکی اطلاق می گردد که بر پایه حساب مشتری استوار است . این نوع بانکداری همانی است که از قرن های گذشته رایج بوده و رفته رفته با بانکداری مدرن جایگزین می شود.در بانکداری مدرن با تخصیص یک کد واحد به مشتری، مشتری محور همه عملیات بوده و تمامی پردازش ها و فرآیندهای بانکی بر مبنای این کد صورت می پذیرد.
معمولا ادارات مرکزی بانکها در نظام بانکداری سنتی ، از ریز اطلاعات مشتریان بی بهره بوده اند. زیرا شعب، اطلاعات تراکنش حساب ها را در سرفصل های تفضیلی مرتبط با شماره حساب ها درج و این اطلاعات به صورت خلاصه شده در سرفصل حساب های معین و کل دفاتر مرکزی ذخیره می شد. در برخی از مواقع حتی سیاستگزاران در دفاتر مرکزی نمی توانستند دریابند که چه تعداد مشتری دارند و هر مشتری در چه شعبی و درهر شعبه چند حساب دارد.بر عکس در بانکداری مدرن ، با استفاده از کد منحصربفرد مشتری می توان کلیه حساب ها و عملیات مشتری را در یک محل متمرکز و ملاحظه کرد. از این خاصیت نظام بانکداری مدرن در جهت طراحی و پیاده سازی سامانه بانکداری متمرکز استفاده شده است. نظام بانکداری مدرن با بهره گیری از سامانه بانکداری متمرکز (Core Banking) به رشد و بلوغ چشمگیری نایل شده و بانکداری الکترونیکی بدون بهره گیری از سامانه بانکداری متمرکز بی معناست.
به این ترتیب می توان گفت که بانکداری الکترونیکی تنها در بانک هایی که مجهز به سامانه بانکداری متمرکز (Core Banking) باشند، قابل راه اندازی است.
و حالا درباره تفاوت های پرداخت و بانکداری الکترونیکی. معمولا در بانکداری الکترونیکی، با حساب مشتری کار می شود ولی در پرداخت الکترونیکی با کارت بانکی. هر چند پرداخت الکترونیکی یکی از مشتقات و زیر مجموعه های بانکداری الکترونیکی محسوب می شود، اما پرداخت الکترونیکی بدون استفاده از کارت بانکی بدون معناست.
همچنین بانک ها برای راه اندازی پرداخت الکترونیکی (بفرض استفاده از سامانه بانکداری متمرکز) باید از یک سری تجهیزات و سامانه های خاص نیز برخوردار باشند.
چه ابزارهایی؟
به طور کلی ابزارهایی که به عنوان ابزار های پرداخت الکترونیکی در ایران مورد استفاده قرار می گیرد شامل کارت های بانکی (اعم از کارت های اعتباری ، کارت های پیش پرداخت و کارت های نقدی و ...)، دستگاه های کارتخوان ،دستگاه های عابر بانک (ATM)، صفحه پرداخت اینترنتی، تلفن های همراه و تلفن ثابت (IVR) می شود که البته بغیر از کارت های بانکی، از کلیه ابزارهای مذکور با کمی تغییر در بانکداری الکترونیکی نیز استفاده می شود. بنابراین هدف استفاده از دستگاه ها تعیین کننده ماهیت ابزار هاست. به عنوان مثال اگر از یک دستگاه کارتخوان در فروشگاه استفاده شود به آن ابزار پرداخت الکترونیک (POS) گفته می شود و درصورتی که در شعب بانکی مورد استفاده قرار گیرد به آن PinPad گفته خواهد شد.
با توجه به گسترش بانکداری الکترونیکی، رشد پرداخت الکترونیکی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
جمع کل گردش مالی تراکنش های الکترونیکی بر اساس آمار بانک مرکزی در سال 1388 ، برابر با 858,239,616,162,680 ریال و در سال 1389 برابر با 1,398,188,709,266,360 ریال بوده است. این به آن معنی است که رشدی معادل 61 درصد را در سال 1389 نسبت به سال قبل از آن ملاحظه کرده ایم. البته باید نرخ تورم را از این میزان کاست تا به نرخ رشد واقعی پرداخت های الکترونیکی واقف شد.
اما بررسی دقیق تر آمارها نشان می دهد که در زمینه توسعه پرداخت های الکترونیکی متوازن و با برنامه عمل نکرده ایم.
یکی از ابزار پرداخت الکترونیکی تعداد کارت های بانکی است که طبق آمارهای بانک مرکزی که کارت های صادر شده در پایان اسفند ماه سال 89 به رقمی نزدیک به 128 میلیون کارت بوده است. به نظر شما در این زمینه درست عمل نشده است؟
بله این آمار صحیح است. اما بر اساس گزارش دسترسی خانوارها به خدمات مالی در مناطق شهری ایران (بانک مرکزی) حدود 31 درصد از جمعیت حایز دریافت کارت، هیچ کارتی ندارند. بنابراین 69 درصد از مردم یک کارت یا بیشتر دارند.اگر جامعه هدف را ایرانیان بالای 18 سال در نظر بگیریم و تعداد افراد عضو این جامعه را 30 میلیون نفر تخمین بزنیم، در حدود 9 میلیون نفر فاقد کارت بانکی بوده و 21 میلیون نفر هر یک حدود 3 کارت بانکی دارند. این عدد نشان دهنده توسعه نامتوازن کارت های بانکی در جامعه است.
از سوی دیگر اکثر قریب به اتفاق این کارت ها را کارت های نقدی و پیش پرداخت تشکیل می دهد و کارت های اعتباری هنوز هم درصد ناچیزی از کارت ها را بخود اختصاص داده است.
یک نکته بسیار مهم در عدم رشد پرداخت های الکترونیکی، محرومیت اشخاص حقوقی (سازمان ها ، شرکت ها و ...) از کارت است. در ایران تنها به اشخاص حقیقی کارت داده شده و شرکت ها حتی در صورت تمایل قادر به انجام پرداخت های الکترونیکی نیستند. این در حالی است که در حدود 75 درصد از حجم تجارت جهانی پرداخت الکترونیکی ، به تجارت بین شرکت ها (B2B) اختصاص دارد.
در مورد دستگاه های کارتخوان چطور؟
آمار بانک مرکزی نشان می دهد که تعداد دستگاه های نصب شده در پایان اسفند ماه سال 89 به رقمی نزدیک به 318/513/1 دستگاه رسیده است. این تعداد درمقایسه با تعداد واحدهای تجاری زیر مجموعه اصناف کشور که 2 میلیون واحد است، قاعدتا پوششی در حدود 75 درصد را باید نشان دهد. اما بدلیل سیاست های نادرست نصب دستگاه ها و رقابت بی دلیل بانک ها، تنها در حدود 500 هزار واحد پوشش داده شده است. یعنی 500 هزار واحد دارای دست کم 3 دستگاه کارتخوان و باقی یک میلیون و 500 هزار واحد بی بهره از دستگاه کارتخوان مانده اند.
اگر قیمت متوسط هر دستگاه کارتخوان را 2 میلیون ریال برآورد کنیم، وجود یک میلیون دستگاه کارتخوان غیر فعال به رکود بیش از دو هزار میلیارد ریال از سرمایه بانک ها مبدل شده است. این اتلاف سرمایه در هیچ کشور دیگری تا کنون ملاحظه نشده است.
از نظر بانک مرکزی می بایستی به ازای هر 150 کارت ، یک دستگاه کارتخوان وجود داشته باشد. یعنی 840 هزار دستگاه کارتخوان باید کفاف دهد. هرچند تقریبا دو برابر این میزان کارتخوان نصب شده، ولی هنوز اندر خم یک کوچه ایم.
تعداد کل تراکنش های ثبت شده در آمار بانک مرکزی عددی در حدود 615 میلیون تراکنش در سال 89 بوده است. یعنی از هر دستگاه کارتخوان در روز 12/1 مرتبه استفاده شده که این عدد بسیار پایین است.
بر اساس اظهارات مدیر اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی در گفت‌وگو با ایسنا، از کل تراکنش‌های کارتی کشور، 10 تا 12 درصد روی POSها انجام می شود و مابقی روی خودپردازهاست و در شرایطی که این آمار در کشورهای پیشرفته با نسبت 70 به 30 در مورد POS ها و ATMها صادق است.
در مورد دستگاه های عابربانک هم وضعیت بهتر از این نیست.بر اساس آمار بانک مرکزی تنها 623/20 پایانه ATM در کشور فعال است که این رقم در مقایسه با انواع کارت بانک های صادر شده نشان از این دارد که به ازای هر 6031 کارت بانک صادر شده یک پایانه عابر بانک در کشور فعال است و این به خوبی نشان می دهد صف های طویل دریافت یارانه نقدی در این ایام به چه دلیل بوده است.
بانک مرکزی به بانک ها ابلاغ کرده که به ازای هر 2000 کارت می بایستی یک ATM وجود داشته باشد. بنابراین فاصله زیادی با وضعیت مطلوب در این زمینه وجود دارد.در خصوص صفحات پرداخت اینترنتی نیز متاسفانه نه در بانک مرکزی و نه در هیچ جای دیگر آمار مستندی از تراکنش پرداخت اینترنتی یافته نشده است.
پرداخت از طریق تلفن همراه یا اصطلاحا پرداخت همراه (m-payment)هم بتازگی در کشورمان رایج شده و هرچند از دهه گذشته بانک ها و بویژه بانک های خصوصی سامانه همراه بانک را با استفاده از سیستم sms فعال کرده اند، اما بدلیل اینکه این سامانه از کارت های بانکی استفاده نمی کند، به آن لفظ ابزار پرداخت الکترونیکی اطلاق نمی شود.
پایان بخش اول
منبع : فناوران اطلاعات
- ۹۰/۰۳/۱۷