ITanalyze

عفت صادقیان* - فناوری کامپیوتر بطور وسیع در جامعه گسترش پیدا کرده است و با تمامی جنبه های زندگی از مدرسه تا محل کار، خدمات بانکی، خرید و فروش، پرداخت مالیات و حتی رای گیری تلفیق شده است. امروزه این فناوری نقش مهمی در زندگی کودکان ایفاء می کند واین نقش بسرعت در حال افزایش است. بطوریکه تعداد کودکان 17-2 سال که کامپیوتر را در منزل استفاده می کنند از 48% در سال 1996 به 70% در سال 2000 صعود کرده است. استفاده از اینترنت نیز از 15% به 52% دراین دور‌ه 5 ساله افزایش پیدا کرده است. اما آیا این فناوری زندگی کودکان را بهبود می بخشد.

علی رغم جنبه های مثبت از قبیل جنبه های آموزشی و ارائه خدمات ارتباطی و ... رایانه و اینترنت جنبه های منفی نیز دارد. استفاده کنترل نشده کامپیوتر بویژه وقتی با دیگر فناوری ها از قبیل تلویزیون همراه باشد کودک را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فیزیکی، اجتماعی و روانی قرار می دهد. که از آنها می توان به مشکلات بینایی، صدمات سیستم اسکلتی، چاقی، اثر بر مهارتهای اجتماعی، مشکلات ارتباطی در خانواده و اعتیاد الکترونیکی اشاره کرد.در صورتیکه کامپیوتر صحیح استفاده شود اثرات مثبتی دارد . با رعایت نکاتی هنگام استفاده از کامپیوتر می توان مطمئن شد که استفاده از کامپیوتر زندگی کودکان را در حال و آینده بهبود می بخشد.از آنجائیکه کامپیوتر در همه جای زندگی حاضر است، مهم است که بفهمیم چگونه این تکنووژی می تواند رشد و تکامل کودکان را بهبود ببخشد یا منحرف کند.
کلیدواژه‌ها: کامپیوتر- اینترنت- کودکان – نوجوانان
مقدمه:

فناوری کامپیوتر بطور وسیع در جامعه گسترش پیدا کرده است و با تمامی جنبه های زندگی از مدرسه تا محل کار، خدمات بانکی، خرید و فروش، پرداخت مالیات و حتی رای گیری تلفیق شده است(1). مهمترین تغییراتی که این فن آوری بوجود آورده بوسیله مارشال مک لوهان در یک عبارت خلاصه شده است و آن تبدیل جهان به یک دهکده جهانی است. بدین معنا که مردم نقاط مختلف در کشورهای سراسر کره زمین به مثابه یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی را دارند(2). امروزه این فناوری نقش مهمی در زندگی کودکان ایفاء می کند واین نقش بسرعت در حال افزایش است(3). بطوریکه تعداد کودکان 17-2 سال که کامپیوتر را در منزل استفاده می کنند از 48% در سال 1996 به 70% در سال 2000 صعود کرده است. استفاده از اینترنت نیز از 15% به 52% دراین دور‌ه 5 ساله افزایش پیدا کرده است. سرعت انتشار اینترنت 9 برابر سریعتر از رادیو، 4 برابر سریعتر از کامپیوترهای شخصی و سه برابر سریعتر از تلویزیون بوده است(1). تحقیقات دلالت دارد که 149 میلیون نفر در سراسر دنیا به شبکه اینترنت مرتبط هستند که به میزان 12% در هر ماه افزایش پیدا می کند(4). بررسی های آماری در سال 2000 بیانگر این مطلب است که کودکان سن 7-2 سال بطور متوسط 34 دقیقه در روز از کامپیوتر استفاده می کنند که این زمان با افزایش سن طولانی تر می شود(5-2 سالگی 27 دقیقه در روز، 11-6 سالگی 49 دقیقه در روزو 17-12 سالگی 63 دقیقه در روز) (1).

بطور متوسط کودکان آمریکایی 3-1 ساعت درروز از کامپیوتر برای انجام تکالیف مدرسه، صحبت با دوستان بطور آن لاین و بازی کردن استفاده می کنند.90% کودکان سن مدرسه در این کشور به کامپیوتر دسترسی دارند(5).

کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 178 کشور جهان رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسطبشمار می رود. 35% استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته بوده است(2).

اما آیا فناوری کامپیوتر زندگی کودکان را بهبود می بخشد؟ از آنجائیکه کامپیوتر در همه جای زندگی حاضر است، مهم است که بفهمیم چگونه این تکنووژی می تواند رشد و تکامل کودکان را بهبود ببخشد یا منحرف کند.
روش کار:

با استفاده از تایپ کلمات کلیدی در قسمت جستجوی سایتهای yahoo و google ونیز مطالعه کتب موجود در کتابخانه ، مطالب مربوط به تاثیر اینترنت بر کودکان ونوجوانان که معتبر بوده و قبلا در مجلات وکتب چاپ شده بود جمع آوری شده و بصورت مقاله تدوینی حاضر جمع بندی و خلاصه گردید.
محتوی:

علی رغم جنبه های مثبت از قبیل جنبه های آموزشی و ارائه خدمات ارتباطی...رایانه و اینترنت جنبه های منفی نیز دارند(6). استفاده کنترل نشده از کامپیوتر بویژه وقتی با دیگر فناوری ها از قبیل تلویزیون همراه باشد کودک را در معرض خطر اثرات مضر آن بر تکامل فیزیکی، اجتماعی و روانی قرار می دهد. فعالیت فیزیکی و تعاملات اجتماعی برای سلامت و خلاقیت کودک ضروری است در حالیکه اگر کودک مدت زمان زیادی را در مقابل صفحه کامپیوتر بگذراند او را از ورزش و دیگر فعالیتهای که برای تکامل وی مفید می باشد بی بهره می کند. بعلاوه کودکان ممکن است در معرض محتویات خشن و جنسی که در حد سن آنها نیست قرار گیرند(1). دسترسی به چنین مطالبی ممکن است کاملا تصادفی یا عمدی باشد. هر دو این طریق دستیابی مورد توجه متخصصان بوده است و هشدارهای مکرر داده شده که صدمات بهداشت روانی از طریق این گونه برنامه ها به کودکان و نوجوانان بویژه در ایجاد مسائلی مانند انحرافات جنسی، خشونت، اعتیاد، رفتارهای ضد اجتماعی، سست شدن مبانی خانواده، اشاعه جرم و جنایت در طیف وسیع در بسیاری موارد جبران ناپذیر است(6).این مشکلات را می توان در سه گروه فیزیکی، اجتماعی و روانی طبقه بندی نمود که در ذیل به شرح آنها می پردازیم.
مشکلات جسمی:

مشکلات بینایی:

به اعتقاد پزشکان کودکانی که به مدت طولانی از کامپیوتر استفاده می کنند در معرض خطر نزدیک بینی قرار می گیرند(7). اگرچه 70% بزرگسالانی که به دلیل نگاه ممتد به صفحه مانیتور و کار طولانی مدت با کامپیوتر به علائم سندرم بینایی کامپیوتر مبتلا هستند(8) تحقیقات نشان داده است که کودکان بدلایل ذیل برای ابتلا به این سندرم مستعدتر هستند:

- عدم توجه به مسائل بهداشتی و سلامت خود. ممکن است ساعتها در مقابل صفحه کامپیوتر بنشینند و بر آن تمرکز کنند.

- عدم بیان مشکلات بینایی توسط کودکان و نادیده گرفتن آنها.

- ایستگاههای کاری کامپیوتر اغلب متناسب با وضیعت بالغین طراحی می شود و برای کودکان مناسب نمی باشد.

برای پیشیگری از سندرم بینایی کامپیوتر در کودکان باید:

- قبل از شروع مدرسه معاینه کاملی از چشم کودکان از نظر دید نقاط دور و نزدیک صورت گیرد.

- ایستگاههای کاری کامپیوتر متناسب با وضیعت کودکان طراحی شود.

- فاصله بین مانیتور و چشم کودک 28-18 اینچ توصیه می شود. فاصله کمتر از 18 اینچ برای کودکان مضر است.

- والدین باید از رفتارهای که بر مشکلات چشمی دلالت می کند آگاه باشند از قبیل قرمزی چشم، مالش مکرر چشمها، سردرد، پوزیشن های غیر معمول، شکایت از تاری دید و خستگی چشم(5).

- استفاده از پوششهایمخصوص صفحه کامپیوتر(7).
صدمات سیستم اسکلتی:

مشکلات نواحی مچ، گردن و پشت ، کودکانی را که طولانی مدت از کامپیوتر استفاده می کنند، تهدید می کند. این مشکل با وضیعت قرارگیری کودک در حین کار با کامپیوتر در ارتباط است(9). برای پیشگیری از این صدمات:

1) پوزیشن صحیح قسمت فوقانی بدن در حین کار با کامپیوتر حفظ شود:

- پشت بوسیله صندلی حمایت شود.

- در حین نشستن بر روی صندلی نباید بر عقب زانوها فشار وارد شود.

- پاها روی سطحی محکم(کف زمین یا بر روی سطح شیب دار) قرار گیرد .

- سر بر روی گردن متعادل باشد.

- زاوی‌ه بین ساقه پا و ران بیش از 90 درجه باشد.

- مچ بطور خنثی قرار گیرد( زاویه کمتر از 15 درجه).

2) یک محل کار نرمال طراحی شود. فضایی که کودک بتواند به آن دسترسی پیدا کند. به راحتی بنشند بدون اینکه بدنش را بطور نامتناسب خم کند یا بپیچاند.

3) وضیعت صفح‌ه کامپیوتر را چک کنید.صفخ‌ه کامپیوتر طوری قرار گیرد که کودک بدون اینکه گردنش را به عقب و جلو خم کند آنرا به راحتی ببیند.

4) وجود تجهیزات مناسب در محل کار: صندلی راحت-میز ثابت- صفحه کلید سطح پایین با شیب منفی- موس در سایز مناسب برای کودک.

5) صفح‌همانیتور عاری از گردو غبار باشد و نور کافی موجود باشد.

6) مدت زمان استفاده از کامپیوتر کنترل شود. زیرا صدمات فیزیکی با طول مدت استفاده از کامپیوتر در ارتباط است(10).

چاقی:

کودکانی که مدت طولانی در مقابل کامپیوتر می نشینند‏‏، فعالیتهایشان از فعالیتهای مورد نیاز سلامتی (از قبیل ورزش) دور می شود در نتیجه خطر چاقی افزایش پیدا می کند(11). برای به حداقل رساندن خطر چاقی توصیه می شود که مدت استفاده از کامپیوتر به 2-1 ساعت در روز محدود و بر فعالیتهای از قبیل ورزش تاکید شود(1).

تشنج اپیلپتیک: تشنج بطور اوایه بوسیله شکل خاصی از اپی لپسی ایجاد می شود. اپی لپسی حساس به نور زمانی ایجاد می شود که کودک حساسیت بالایی به نورهای لرزان دارد در این حالت زمانی که در مقابل نورهای درخشان کامپیوتر و فلاش های ناشی از بازی های رایانه‌ای قرار می گیرد تشنج آغاز می شود. علایم متنوع می باشد که شامل سردرد، تغییر در میدان بینایی، سرگیجه، گیجی، کاهش آگاهی و تشنج می باشد. بمحض توقف استفاده کامپیوتر علائم ناپدید می گردد(11).
اثر اینترنت بر مهارتهای اجتماعی:

علی رغم اینکه اینترنت بعنوان یک فناوری شگفت آور معرفی شده است بر مهارتهای اجتماعی افراد اثرات منفی دارد(4).بهترین راه برای کشف خود زمانی که کودک در حال رشد و یادگیری است، تعامل با دیگر کودکان می باشد. یادگیری از طریق تجربه و تحریک حسها اتفاق می افتد،که زمانی که کودک از کامپیوتر استفاده می کند کمتر اتفاق می افتد. کلیک کردن بر موس و بازیهای رایانه‌ای پیشرفت مناسب مهارتهای اجتماعی کودک را به تاخیر می اندازد.زمانی که کودک به اینترنت معتاد شد، انگیزه اش برای تعامل با دیگران کم می شود که خود اثرات منفی بر ارتباط شخصی و تعاملات اجتماعی دارد(12).

مطالعات اخیرنشان می دهد که استفاده از اینترنت سبب ایجاد احساس بدبختی، تنهایی و بطورکلی کاهش سلامت روانی می شود. اشخاصی که از اینترنت بیشتر استفاده می کنند دوستی ها را کمتر حفظ کرده، زمان کمتری با خانواده صحبت می کنند، استرسورهای بیشتری را تجربه کرده اند و احساس تنهایی و افسردگی می کنند(4).
اینترنت و خانواده:

اینترنت امروزه جایگاه ویژه ای در ساختار زندگی خانواده ها پیدا کرده است و کامپیوتر به عنوان یک وسیله اما با کاربردی متفاوت تر ، متنوع تر و شخصی تر وارد خانه شده و عرصه زندگی اجتماعی را دچار تغییر و تحول نموده و روابط اجتماعی جدیدی با ویژگیهای نوین در جامعه حاکم می سازد(2).

دلیل اصلی خانواده ها از خرید کامپیوترو ارتباط با شبکه اینترنت در منزل آموزش می باشد. والدین اعتقاد دارند که این ابزار نگرش کودک را به مدرسه بهبود می بخشد. اما با گسترش سریع استفاده از این فناوری سوال مهمی که ایجاد می شود تاثیر آن بر ارتباطات بین اعضای خانواده است. استفاده از اینترنت به چند دلیل بر روابط خانواده تاثیر می گذارد:

- استفاده از اینترنت یک فعالیت زمانگیر است پس می تواند مدت تعامل کودک با خانواده اش را کاهش دهد.زمان اختصاص داده شده برای تعامل با یکدیگر پیش شرط ارتباط با کیفیت می باشد. در یک مطالعه 50% خانواده ها بیان کردند که مدت زمانی که آنلاین هستند کمتر باهم صحبت می کنند و 41% موافق یادگیری رفتارهای ضد اجتماعی در این مدت بودند.

- اینترنت کشمکش های جدیدی را در خانواده ایجاد می کند. وجود فقط یک کامپیوتر در منزل رقابتی بین کودک و والدین برای استفاده از کامپیوتر ایجاد می کند که گاهی سبب کشمکش می شود.

- استفاده از صفحات وبی که از نظر محتویات متناسب سن کودک نمی باشد سبب بحث و کشمکش بین وادین و کودکان می شود.

- گاهی کشمکش ناشی از دستیابی کودکان به اطلاعات خصوصی والدین می باشد.

- والدین نگران هستند که اینترنت کودک را از سایر فعالیتها منحرف کند و همچنین اثر ایزوله کننده ای بر او داشته باشد(13).
اعتیاد الکترونیکی:

مطالعات نشان داده است که الگوهای رفتاری اعتیاد در بین مصرف کنندگان سنگین اینترنت وجود دارد. بررسی ها شیوع آن را از 6% تا بیش از 80% گزارش کرده اند(4). نگران کننده ترین جنبه اعتیاد به اینترنت، آسیب دیدن کودکان است. آنهاد به راحتی به بازیهای چند نفره حتی بخشهای مبتذل وابسته می شوند(14).

معتادین به اینترنت ساعتهای بسیار طولانی در طول روز را به استفاده از این وسیله ارتباطی می گذرانند به نحوی که عملکرد شغلی واجتماعی آنها تحت تاثیر قرار می گیرد، کارشناسان این نوع استفاده غیر طبیعی از اینترنت را اصطلاحا اعتیاد به اینترنت می نامند. علت اعتیاد به اینرنت در بسیاری از این افراد، دستیابی به راهی برای سرکوبی اضطرابها و تنش های زندگی است به گفته پژوهشگران احتمال اعتیاد به اینترنت در افراد گوشه گیر و افرادی که در ارتباطهای اجتماعی و بین فردی خود مشکل دارند بیش از سایرین است(15).

علایم شناخته شده این اختلال شامل:

الف) استفاده از کامپیوتر برای خوشگذرانی، شادی یا تسکین استرس.

ب) احساس تحریک پذیری غیر قابل کنترل و افسردگی زمانی که از آن استفاده نمی کنند.

ج) صرف زمان طولانی و هزینه زیاد برای نرم افزار و سخت افزار، روزنامه ها و فعالیتهای مربوط به کامپیوتر.

د) بی خیال شدن نسبت به کار، مدرسه و خانواده(4).

به آنهایی که نمی توانند از صفحه کامپیوتر دور شوند توصیه می شود:

- به یک شبکه حمایت شده و سالم متصل شوند.

- زمانی که حس می کنند باید کامپیوتر را روشن کنند با کسی تماس بگیرند و با او صحبت کنند. این روش رفتار شناختی است به این ترتیب به افراد کمک می شود تا الگوی ذهنی خود را دریابند و بدانند چگونه باید آنرا تغییر دهند(14).
بازیهای رایانه‌ای:

امروزه گسترش بازیهای الکترونیکی و رایانه‌ای به تهدید بزرگ برای قشر جوان تبدیل شده است و این امر می تواند به بروز بیماریهای روانی و افسردگی در قشر جوان نیز منجر شود. امروزه دسترسی کودکان و قشر جوان به بازیهای الکترونیکی به سادگی امکان پذیر است در حالی که اکثر والدین نسبت به خطرات استفاده بیش از حد این بازیها بی اطلاع هستند. در گذشته بازیها از طریق ارتباط کودکان با یکدیگر انجام می شد اما امروزه کودکان از زمان درک و فهم این بازیها بیشترین ساعات روز را صرف اینگونه بازیها می کنند در حالی که این ارتباط هیچگونه رابطه عاطفی و انسانی ایجاد نمی کند و در صورتیکه اگر بازیها فکری نیز نباشد تاثیر گذاری نامطلوب بر روحیات کودک خواهد داشت(16).

تاثیر بازیهای رایانه‌ای بویژه در ایجاد خشونت در کودکان و نوجوانان است. تحقیقات نشان می دهد که تاثیر بازیها ی رایانه‌ای بر رفتار خشونت آمیز کودکان و نوجوانان بستگی به وجود چند عامل دارد. اولین عامل اینکه درجه شدت خشونت در بازی چه اندازه است. دوم توانایی کودک برای تشخیص و تمیز بین دنیای تخیلی و واقعیت زندگی است. عامل سوم قدرت کودک برای مهار کردن تمایلات و انگیزه های وجودی است و بلاخره عامل چهارم چارچوب ارزشی است که کودک در آن رشد کرده است و یا هم اکنون زندگی می کند و نیز ارزشهایی که در متن و محتوی بازی مستتر است(6).
تحقیقات اخیر دلالت دارد که بازیهای رایانه‌ای سبب صدمات مغزی طولانی مدت می شود. بازیهای رایانه‌ای فقط قسمتهای از مغز را که به بینایی و حرکت اختصاص دارد تحریک می کند و به تکامل دیگر نواحی مغز کمک نمی کند.کودکانی که ساعتهای زیادی را به بازی اختصاص می دهند لب فرونتالشان تکامل پیدا نمی کند. لب فرونتال نقش بسزایی در تکامل حافظه، احساس و یادگیری دارد. افرادی که لب فرونتال آنها تکامل پیدا نکرده بیشتر مستعد اعمال خشونت آمیز هستند و کمتر توانایی کنترل رفتارهایشان را دارند.

در مقابل فعالیتهایی مانند محاسبات ریاضی فعالیت این قسمت از مغز راتحریک می کند(17،18).

بازیهای رایانه‌ای پر تحرک باعث بروز بیماریهای استخوانی و عصبی در ناحیه دستها و بازوها می شود(19). یکی از دلایل شب ادرای در کودکان بازیهای ترسناک رایانه‌ای می باشد(20). در بازیهای رایانه‌ای کودک به تنهایی بازی می کند و گاه بدون برنامه ریزی ساعتها مشغول بازی می شود. تجربیات دوران کودکی در بزرگسالی تداوم می یابد. فردی که منفعل بازی می کند تا انتهای عمر منفعل می شود(21).برخی خانواده ها مانع انجام بازیهای الکترونیکی از سوی فرزندان خود می شوند و در واقع با مخالفت کردن فرزندان را نسبت به استفاده از این بازیها حریص تر می کنند و از طرفی کودکان از هر فرصتی حتی پنهانی سعی در استفاده از این بازیها دارند(16).
نتیجه گیری:

در چند سال اخیر کامپیوتر و اینترنت به تدریج تا حدی جای تلویزیون را گرفته است و احتمال می رود که در آینده ای نزدیک نقش عمده تری از تلویزیون را در زندگی کودکان و نوجوانان داشته باشد(6). در صورتیکه از این فناوری صحیح استفاده شود اثرات مثبتی دازد(2). در حالی که تحقیقات بیانگر خطراتی ناشی از کاربرد بی رویه و غلط از آن است که تمامی کاربران بویژه کودکان را تهدید می کند. برای اطمینان از استفاده بهینه و اینکه کامپیوتر زندگی کودکان را در حال و آینده بهبود ببخشد، بطورکلی توجه به پیشنهادهای زیر کمک کننده است:

- آشنایی والدین با کامپیوتر و گذراندن دوره های آموزشی در این زمینه و در صورت لزوم یادگیری برخی نکات از کودکان.

- صحبت با کودکان در مورد نحوه استفاده از کامپیوتر از سوی آنان و خطراتی که در هنگام آنلاین شدن ممکن است آنها را تهدید کند.

- قرار دادن کامپیوتر در مکانی از منزل که بتوان فعالیتهای کودک را تحت نظر داشت.

- محدود کردن زمان استفاده از کامپیوتر، در صورتیکه وی از تماسهای اجتماعی خود کاسته باشد. استفاده بیش از حد از کامپیوتر معمولا نشانگر یک مشکل است.

- همراهی با کودکان هنگام حضور آنان در اتاق های گفتگو اینترنتی .

- بررسی نامه های الکترونیکی کودکان و حذف پیام های نامتناسب.

- استفاده از نرم افزارهای فیلتر کننده برای جلوگیری از مشاهده محتویات نامناسب. چنین نرم افزارهایی همچنین می توانند نشانی تمام سایتهای که کودک به آنها سر زده را ثبت کنند تا والدین بعدا آنها را بررسی کنند. البته هیچ یک از نرم افزارها نمی توانند جایگزین همراهی والدین با کودکان شوند(21).

- برنامه ها متناسب با رشد و تکامل کودک باشند(6).

- تشویق کودک به تعامل با خانواده بجای استفاده بیش از حد از کامپیوتر.

- کامپیوتر بعنوان ابزار مکمل آموزشی باشد نه تنها راه آموزشی(4).

- تهیه برنامه های آموزشی برای والدین، معلمین و دیگر افرادی که با کودکان کار می کنند.

- پژوهشهای در مورد اثرات استفاده از کامپیوتربر تکامل فیزیکی، هوشی، عقلی، اجتماعی و روانی کودکان انجام گیرد(1).
منابع:

1. Shields M.K, Beharman R.E.Children and computer technology:Analysis and recommendations. The future of children and computer technology. Vol:10. No:2. Fall/winter2000.P:4-30.

2. شفیعی شفیع. اینترنت و نقش آن در زندگی اجتماعی.

.[May 2005.14].http://www.ayandehnegar.com

3. ICTs and children. www.wiki.media-culture.org.au . 2004.

4. AffonosoB. University of Nevada ,Reno. Is the internet affecting the social skills of our children? December 1.1999.

5. Wan L.K. Children and computer vision syndrome www.allaboutvision.com . 2005.

6. شاملو سعید. بهداشت روانی. تهران. انتشارات رشد. 1382.ص 147-156.

7. Emick M. Study finds direct link between computer use and vision problems in children. Mar 27.2002.

8. عظیمی عباس، صالحی مرضیه، صالحی فرشته، مسعودی حبیبه. اثرات کار با کامپیوتر بر عملکرد بینایی. راز بهزیستن. شماره 30. پاییز 1383. ص 41-33.

9. What’s new in health care computers cause vision problems in children. www.jhu.edu . April 1.2002.

10. Lang S.S. Cornell ergunomist offers web guide lines on how children can avoid injury while at their computers. Feb 15.2000.

11. Health- Development. Computer technology and children-physical and psychological development. www.public.iastate.edu . Oct 28.2004.

12. The internet: A positive or negative influence on children. www.firstclass.wellesley.edu . 2005.

13. Mesch G.S. The internet and the family. A study on Israel . www.soc.haif.ac.il . 2005.

14. تشخیص نشانهای اعتیاد به اینترنت. www.hasht.com . ا20 مهر.1381.

15. اضطراب دلیل اصلی اعتیاد به اینترنت است. www.hasht.com . ا12 شهریور 1381.

16. اعتیاد الکترونیکی بیماریهای جوانان را افزایش می دهد. www.google.com

17. Computer games linked to learning problems. www.news.zdnet.com . August 19.2001.

18. Carelse M. Computer games:Are they harming your children? www.gentleparents.com . 2005.

19. بیماریهای کامپیوتر.www.hasht.com. (ا31تیر.1381).
*عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی – دانشکده پرستاری و مامایی همدان

منبع:مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران