درگاه ملی خدمات دولت هوشمند؛ دوباره‌کاری یا طرح نو؟
نوید انصاری - دولت الکترونیکی، از جمله نقاط مورد هدف وزارت ICT از زمان آغاز به کار دولت یازدهم تاکنون بوده و هست.
این را از جایی می‌توان دریافت که در کلیه طرح‌ها و پروژه‌های وزارت خانه مذکور و همچنین تکالیف و اهدافی که توسط مقامات بالادستی نظیر رییس جمهور خطاب به این وزارتخانه تکلیف شده، موضوع دولت الکترونیکی به صراحت مورد تاکید و اهمیت قرارگرفته است.
به همین جهت از هنگامی که محمود واعظی بر مسند وزارت تکیه زد، پیگیری پیاده‌سازی و چگونگی پیشرفت این مهم به سازمان فناوری اطلاعات سپرده شد تا به واسطه سابقه مدیران جدید این نهاد به نحو مطلوبی پیش رود.
سرانجام در حالی که حدود یک سال به اتمام مهلت چهارساله وزارت ارتباطات در دولت یازدهم برای عملیاتی‌سازی وعده‌هایی که به دوش دارد بیشتر باقی نمانده و 20 ماه نیز از ابلاغ نقشه جامع خدمات الکترونیکی می‌گذرد، در هفته منتهی به پایان اردیبهشت به بهانه روز جهانی ارتباطات، مراسمی با حضور مسوولان ICT کشور برگزار شد تا به زعم وزیر ارتباطات، از آرزوی دولت‌های گذشته و همچنین دولت فعلی رونمایی کنند.
اما همانطور که پیشتر نیز وعده داده بودیم، در این گزارش به بررسی ابعاد گسترده‌تر "درگاه ملی خدمات دولت هوشمند" می‌پردازیم.
آشنایی با پرونده پورتال
درگاه ملی خدمات دولت هوشمند به نشانی iran.gov.ir در حالی کار خود را آغاز کرد که ظاهرا خروجی فاز نخست پروژه‌های دولت الکترونیکی به شمار می‌رود.
اما برای باز شدن هر چه بیشتر موضوع این گزارش در ابتدا لازم است به معرفی جزییات این طرح بپردازیم. خاستگاه قانونی این درگاه به مصوبه شورای اجرایی فناوری اطلاعات بازمی‌گردد و سازمان فناوری اطلاعات در ایجاد و راه‌اندازی آن بیشترین تعامل را با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور داشته است. به طوری که گفته شده در طول 32 ماه کار روی این طرح، سازمان مدیریت سرانجام از 69 دستگاه اجرایی کشور، شناسنامه خدمات دولت را احصا کرده تا در قالب حدود 826 شناسنامه خدمت دولت و یا به عبارت دیگر خدمت الکترونیکی دولتی روی درگاه تجمیع شود تا مردم بدون نیاز به حضور فیزیکی از آنها بهره‌مند شوند.
دسترسی به خدمات درگاه مذکور نیز به پنج روش از جمله الفبایی، جستجو، موضوعی، دستگاهی و میزان کاربرد امکان پذیر است.
یک کشور با دو پنجره ملی؟
اما موضوع اینجاست که مراسم افتتاح و رونمایی از درگاه مذکور بعد از سه سال وعده، درحالی برپا شد که مشابه این اقدام در سال 86 نیز انجام شده بود. نکته قابل تامل این که متولی امر نیز نه دو دستگاه مختلف بلکه یک وزارتخانه و یک سازمان تابعه بوده است.
این گزارش با مقایسه دو طرح مشابه که در فاصله زمانی کمتر از یک دهه از یکدیگر رونمایی شده‌اند به بررسی ابهاماتی می‌پردازد که با رونمایی اخیر از درگاه ملی خدمات دولت هوشمند به میان آمده است.
در سال 1386 که موضوع طرح‌های ملی در حوزه فناوری اطلاعات بسیار داغ بود و عبدالمجید ریاضی، معاون فناوری اطلاعات دوران وزرات محمد سلیمانی بود، مطابق تبصره 3 ماده 25 تصمیم‌نامه نمایندگان ویژه رییس جمهور درگاهی به نام خدمات الکترونیکی ایران افتتاح کرد که حقوق آن متعلق به معاونت IT وزارت ارتباطات بود و به همین جهت پس از انحلال آن به سازمان فناوری اطلاعات انتقال یافت.
التبه این درگاه در طول حیات خود با انتقاداتی همراه بود، اما بارها در معرض تغییرات گسترده محتوایی، فنی و ظاهری قرار گرفت تا بتواند به عنوان یک دریچه ملی، رسمی و معتبر ایران در فضای مجازی شناخته شود. به طوری که حتی نشانی پست الکترونیکی ملی نیز بر پایه نام همین درگاه و با عنوان@iran.ir ایجاد شد. این درگاه خدماتی را به کاربران ارایه می‌کرد که برخی از آنها از حیث اطلاع‌رسانی و بعضا مکان‌یابی (نقشه) حایز اهمیت بودند. اما آنچه که درگاه ملی ایران را متمایز می‌ساخت، خدمات الکترونیکی آن بود که مطابق آخرین آمار، ظاهرا بیش از 3 هزار و 500 خدمت را به متقاضیان ارایه می‌کرده است.
9 سال بعد
اما با گذشت 9 سال از فعالیت درگاه خدمات الکترونیکی ایران و با داغ شدن موضوع دولت الکترونیکی، بار دیگر موضوع جدیدی رونمایی می‌شود که به تعبیری طرحی مشابه و موازی است که با تغییر نام و ایجاد تغییراتی در قالب "درگاه ملی خدمات هوشمند" به مردم عرضه می‌شود.
اتفاقی که در این درگاه افتاده این است که خدمات الکترونیکی از روی درگاه خدمات الکترونیکی ایران (Iran.ir) حدف شده‌اند تا به گفته مسوولان امر، یک تفاوت در رویکرد اصلی درگاه جدید ایجاد شود و خدمات دولتی به صورت الکترونیکی عرضه شوند تا هر خدمت الکترونیکی که موجود است، عرضه نشود.
به هر ترتیب طرح ملی جدیدی به نمایش درآمد که فرق آن ظاهرا تنها در ماهیت خدمات الکترونیکی است. به عبارت دیگر، خدمات الکترونیکی "درگاه ملی خدمات هوشمند" را خدماتی تشکیل می‌دهند که دارای شناسه از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی هستند در حالی که در پورتال "خدمات الکترونیکی ایران (IRAN.IR)" چنین نبوده است. نکته دیگر اینکه گذشته از برند و نام دو درگاه که شباهت بسیاری به هم دارند، تم ظاهری و شیوه دسترسی به خدمات آنها نیز- البته پیش از حذف خدمات از IRAN.IR- بسیار به یکدیگر شبیه‌اند.
سایه ابهامات بر سر ایران
اما این تمام ماجرا نبود. با اعلام این امر که دو طرح IRAN.GOV.IR و گذرگاه خدمات دولت (GSB) نخستین فاز اجرایی دولت الکترونیکی هستند، پرسش‌های دیگری مطرح شده‌اند.
برای مثال سازمان فناوری اطلاعات، چه پاسخ و دلیلی برای حذف پورتال ایران و صرف هزینه‌ای که میلیاردی عنوان می‌شود، دارد؟ اگرچه پورتال ایران هم ضعف‌های گسترده‌ای از حیث اطلاع‌رسانی و آشنایی عموم مردم و دستگاه‌ها داشت، اما به هر حال تا حدودی مخاطبان و مراجعان خاص خود را داشت. اما آیا نسخه موازی و مشابه IRAN.GOV نیز باید 9 سال زمان سپری کند تا به همین حد برسد؟
نکته دیگر آنکه در حالی هدف از هزینه برای راه‌اندازی پورتال جدید، استانداردسازی فعالیت‌های دولت و حرکت به سمت معماری سرویس‌گرا و خدمت‌محور ذکر شده است که به زعم برخی کارشناسان نیل به این هدف نیازمند گذشت سه سال زمان نبود و این اقدام با برخی تغییرات در همان ساختار درگاه قبلی نیز امکان‌پذیر بود.
چه بسا بررسی وضعیت فعلی بخش اخبار درگاه جدید که آخرین خبر آن مربوط به افتتاح پورتال (یک ماه قبل) است این ابهام و نگرانی را در خصوص دچار شدن سرنوشت IRAN.GOV.IR به سرنوشت IRAN.IR در آینده کند.
بر اساس این گزارش، درگاه ملی برای یک کشور از نظر داخلی و خارجی اهمیت زیادی داشته و تغییر آن چندان مرسوم نیست. به عبارت دیگر در حوزه فناوری اطلاعات، نخستین امکانی که برای هر طرحی در نظر گرفته می‌شود، امکان بازسازی و به روزرسانی آن است. از این روی شاید در این مورد، اختراع چرخ از اول انجام شده باشد.
پرسش دیگری که باقی می‌ماند این است که آیا بهتر نبود به جای رونمایی از یک درگاه کاملا جدید، هزینه موجود صرف غنی‌سازی محتوای انگلیسی و سایر زبان‌های دیگر در درگاه قبلی (Iran.ir) به عنوان یک پنجره ملی می‌شد؟
این در حالی است که گفته می‌شود، دو زبانه کردن درگاه ملی ایران می‌توانست نقش بسزایی را در ارتقای رتبه دیجیتالی ایران داشته باشد و حداقل ما را به رتبه کمتر از صد نزدیک کند. رویدادی که مشابه آن برای کشور قزاقستان که از نظر جمعیت شاید حاصل تجمیع چند استان کوچک ما باشد، افتاد.