فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش
1- چالش‌ها و ضرورت‌ها
تکفا - عبدالحسین نفیسی1-1- همه چیز تغییر کرده است، جز آموزش و پرورش . در جهان امروز، مهارت‌هایی که دانش و اطلاعات را با کارایی به خدمات و کالاهای نو و ابتکاری تبدیل می‌کنند، معرف اقتصادهای موفق مبتنی بر دانش به شمار می‌آیند. از آنجا که دانش و اطلاعات به سکه‌ای رایج برای دست‌یابی به بهره‌وری، رقابت‌پذیری و ثروت و رفاه تبدیل شده است. کشورها نیز برای توسعه‌ی سرمایه انسانی اولویت بالاتری قایل شده‌اند. به این ترتیب در سرتاسر جهان، دولت‌ها بر روی راهبردهایی به منظور افزایش دسترسی به آموزش با کیفیت بهتر متمرکز شده‌اند. تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران نیز در پی یافتن پاسخی برای پرسش‌های کلیدی و چالش‌انگیزی برآمده‌اند: تعریف آموزش و پرورش با کیفیت در اقتصاد جهانی امروز که بر دانش و اطلاعات بنا شده چیست؟ آیا آموزش و پرورش با دنیایی که شتابان در حال تغییر است، هم‌گام پیش می‌رود؟ آیا می‌توان الگویی مناسب برای اصلاحات یافت که قابل اقتباس باشد؟
مشکل آن است که اگر جهان امروز را با دنیای صد سال پیش مقایسه کنیم، با پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای در علوم، بازرگانی، خدمات پزشکی، ارتباطات و زمینه‌های بی‌شمار دیگر روبه‌رو می‌شویم. اما چون به مدرسه، در هر کجای دنیا سر بزنیم، با شگفتی بین کلاس درس صد سال پیش با امروز تفاوتی احساس نمی‌کنیم: دانش‌آموزان در ردیف‌های پشت سر هم نشسته، مداد و کاغذ در دست، هر چه معلم پای تخته سیاه می‌گوید و می‌نویسد با شتاب یادداشت می‌کنند که آنها را به حافظه سپرده و در زمان امتحان به سرعت پس دهند. در حالی که به واسطه پیشرفت علوم و فنون بسیاری از امور تغییر کرده است، اما کم یا بیش آموزش و پرورش و شیوه‌ی یادگیری دانش‌آموزان و تدریس معلمان همان طور دست نخورده باقی مانده است.
در کشور ما نیز اکنون به تدریج الزام‌های عصر دانش و اطلاعات و ضرورت هم‌گام شدن با تحولات و دستاوردهای فناوری و علوم بشری احساس شده است، که شاهد آن تصمیم‌های اخیر دولت در زمینه‌ی سرمایه‌گذاری برای گسترش پرشتاب فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور است. همچنین آموزش و پرورش برای یافتن پاسخی شایسته به نوع پرسش‌هایی که در بالا به آن اشاره شد در صدد تدوین منشوری برای هدایت امر اصلاحات در آموزش و پرورش کشور برآمده است که تأکید بر کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات از ارکان آن به شمار می‌رود.
2-1- مهارت‌های جدید در عصر دانش و اطلاعات
امروزه اهمیت آموزش و پرورشی که متناسب با نیازهای فرد و جامعه باشد، بیش از همیشه احساس می‌شود، زیرا دنیایی که با شبکه‌های اطلاعاتی به هم پیوند خورده است، متقاضی نیروی کاری است که بفهمد چگونه از فناوری به عنوان ابزاری برای افزایش بهره‌وری و خلاقیت استفاده کند. چنین مهارتی، مهارت «استدلال کردن بر مبنای اطلاعات» است. فرآیندی که در آن منابع معتبر شناسایی شده، دسترسی به آن به طور مؤثر فراهم آمده، اطلاعات به شکل کامل درک و هضم شده و به دیگران انتقال داده می‌شود. افزون بر آن کارفرمایان از کارگران انتظار دارند از مهارت‌های همکاری و تشریک مساعی، کار در گروه و تبادل اطلاعات در شبکه‌ی جهانی، یعنی تحلیل مسأله از دیدگاه چندرشته‌ای برخوردار باشند. از آنجا که این شبکه‌ها بین‌المللی هستند، کارفرمایان در جستجوی افرادی برمی‌آیند که ظرفیت تعامل مؤثر با کسانی را دارا باشند که دارای فرهنگ و زبان متفاوتی هستند. و بالاخره، کارگران عصر دانش باید منعطف بوده و قادر باشند به همان سرعتی که محیط‌های پویای کار تغییر می‌کند، به مؤثرترین شکل بیاموزند. ناگزیر کارگران چگونه آموختن را باید فراگیرند.
3-1- موانع کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش ایران
الف- موانع درون نظام آموزشی
- آموزش و پرورش، به رغم تلاش‌های صورت گرفته، در حیطه‌های برنامه‌ریزی تفصیلی آموزشی و درسی و نیز در حیطه‌های اجرایی و اداری، نظام متمرکزی است. این تمرکز، برنامه‌ی درسی یکسان و بدون انعطافی را، از لحاظ محتوا، شیوه‌های آموزش و تدریس و نوع ارزش‌یابی برای هر موضوع درسی، برای کلیه‌ی دانش‌آموزان، اعم از شهری، روستایی و عشایری؛ با هر نوع استعداد، علاقه و خاستگاه اقتصادی و اجتماعی، از هر جنس، نژاد، زبان و فرهنگ و ... تجویز می‌کند. این تمرکز در کتاب درسی واحد و آیین‌نامه‌ی آموزشی یکسان تجلی می‌کند. در چنین نظامی عملاً هیچ‌گونه نوآوری و ابتکار چشم‌گیر و مؤثری امکان نهادینه‌شدن نمی‌یابد، زیرا هر اقدامی باید از بالا تصمیم‌گیری شده و به طور سراسری به اجرا گذاشته شود، اما بدنه‌ی اجرایی با هر چه از بالا بیاید به صورت یک دستور اداری و از سر رفع تکلیف برخورد می‌کند و به مجرد برخورد با یک مانع پیش‌بینی نشده، اجرای دستور را متوقف می‌کند. در این شرایط کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش تنها در سطح حداقل، مثلاً به صورت یک موضوع درسی، امکان‌پذیر خواهد شد. افزون بر آن، به واسطه‌ی این تمرکز، توان برنامه‌ریزی درسی و رهبری فرآیند یادگیری، که از مهارت‌های اصلی در کاربرد فناوری در آموزش به شما می‌رود، در معلمان رشد نیافته است. علاوه بر تمرکز، دولتی بودن کلیه‌ی فعالیت‌های تهیه و تولید مواد و نرم‌افزارهای آموزشی مانع رشد و بالندگی بخش خصوصی در این زمینه شده است و حال آنکه شرط موفقیت برنامه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش مشارکت فعال بخش خصوصی است.
- نیروی انسانی در آموزش و پرورش از نظر کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش با دو نارسای عمده روبه‌رو است: 1- پرورش نیافتن تفکر منطقی، خلاقیت ذهنی، روحیه‌ی جستجوگری و مهارت مدیریت فرایند یادگیری ناشی از نارسایی‌های برنامه‌های تربیت معلم و مساعدنبودن شرایط محیط کار برای بروز و شکوفایی هر نوع خلاقیت در معلمان و 2- ضعف قابل توجه انگیزه ناشی از علاقه‌مند نبودن به حرفه معلمی یا توان لازم را برای ایفای این نقش نداشتن، جو مدیریت آمرانه و غیرمشارکتی حاکم بر روابط اداری، کمی حقوق و دستمزد، احساس وجود تبعیض بین کارکنان دولت با معلمان و بالاخره منزلت نداشتن حرفه‌ی معلمی. با توجه به نقش کلیدی معلمان و مدیران میانی در موفقیت برنامه‌های کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش، در طراحی برنامه‌های کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش برای رفع یا تقلیل این محدودیت‌ها باید چاره‌ی ویژه‌ای اندیشیده شود.
- نامناسب بودن فضای کالبدی آموزشگاه‌ها به ویژه در موارد زیر: 1- در نقاط روستایی، احتمال فقدان جریان برق و ارتباط تلفنی مطمئن و مؤثر، تعداد کم دانش‌آموز و چند پایه بودن کلاس‌ها، فقر عمومی و عدم امکان دسترسی خانواده‌ها به تسهیلات لازم برای بهره بردن از فناوری اطلاعات، 2- مسایل خاص مدارس عشایری، 3- به طور کلی نامناسب بودن طراحی مدارس (نقشه‌های تیپ) از لحاظ استقرار تسهیلات فناوری اطلاعات در مدرسه.
ب- موانع محیطی
- همراه شدن پدیده‌ی مدرک‌گرایی که از فرهنگ دولتی بودن بازار کار ایران و استفاده‌ی ممتد از درآمدهای ناشی از فروش نفت خام حاصل شده است، با مسأله‌ی غامض آزمون سراسری دانشگاه (اعم از دولتی و غیردولتی) سبب شده است در آموزش و پرورش ایران چهار اصل یادگیری: یادگیری چگونه آموختن، یادگیری با دیگران زیستن، یادگیری برای به کاربردن و یادگیری برای بهتر زیستن تبدیل به یک اصل مادر شود: یادگیری برای کسب نمره‌ی مناسب جهت به دست آوردن مدرک تحصیلی بالاتر. تحمیل شدن این فرهنگ به مدارس سبب شده است که فقط جنبه‌هایی از یادگیری که فرد را به این هدف می‌رساند مورد توجه قرار گیرد و دانش‌آموز، معلم، مدیریت مدرسه و آموزش و پرورش، والدین و به طور کلی جامعه از توجه به انواع دیگر یادگیری که به کار زندگی شاد و مفید در جامعه‌ی مدنی پویا و دایماً در حال تغییر خواهد آمد، با آگاهی غفلت کنند. برای چنین نوع یادگیری، چندان نیازی به کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات نخواهد بود.
- در دانشگاه‌های کشور در زمینه‌ی تخصص‌های مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، به ویژه تهیه‌ی محتوای آموزشی مناسب و نرم‌افزارهای لازم فعالیت آموزشی قابل توجهی صورت نمی‌گیرد. همچنین توان تحقیقاتی کشور در این زمینه بسیار اندک و سازمان‌نایافته است. وجود این نارسایی‌ها سبب می‌شود توان طراحی برنامه‌های مناسب برای کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش، تربیت نیروی فنی برای اجرای برنامه‌ها و نظارت و ارزش‌یابی از برنامه‌ها با کندی، در فضای غیررقابتی و با کیفیت ضعیفی صورت پذیرد.
- محدودیت‌های ناشی از متفاوت بودن زبان نرم‌افزارهای رایانه‌ای آموزشی موجود در دنیا با زبان فارسی و نیز محدودیتی که به همین سبب دانش‌آموزان در تعامل با دنیای خارج از طریق اینترنت با آن روبه‌رو می‌شوند، کوشش مضاعفی را از جانب طراحان ایرانی نرم‌افزارهای رایانه‌ای آموزشی طلب خواهد کرد.
- ناکارآمدی شبکه و تجهیزات مخابراتی کشور در تأمین ارتباط آسان، ارزان، مطمئن و ایمن از یک سو و فقدان قوانین مناسب برای دفاع از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان نرم‌افزارهای آموزشی از سوی دیگر از جمله موانعی به شمار می‌رود که به ویژه مانع گسترش فعالیت فرهنگیان علاقه‌مند و بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در این زمینه می‌شود.
- مسأله‌ی تأمین منابع مالی در آموزش و پرورش و کسری بودجه مزمن این بخش در یک دهه‌ی گذشته از جمله موانع پیش روی کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش است. زیرا این برنامه در آغاز نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه برای تجهیز مدارس، استقرار شبکه‌ها، طراحی، تدوین و تولید محتوای برنامه‌ها و نرم‌افزارهای لازم می‌باشد.
4-1- فناوری اطلاعات استعداد انجام چه کارهایی را در آموزش و پرورش داراست؟
الف- کاهش محدودیت‌های یادگیری و تقویت برابری فرصت‌ها
- امکان تسهیل دست‌یابی همگان به فرصت‌های یادگیری با کیفیت خوب و به بهای مناسب.
- امکان از میان برداشته شدن محدودیت‌های ناشی از زمان یادگیری (زمان یادگیری در طول شبانه‌روز با در همه‌ی اوقات سال)، طول یادگیری (طول دوره‌ی تحصیلی، طول یا روز یا سال تحصیلی و ...)، مکان یادگیری (یادگیری مؤثر و سازمان‌یافته در هر جا می‌تواند صورت پذیرد) و فاصله میان فراگیر و منابع یادگیری از جمله معلم.
- امکان از میان برداشته شدن محدودیت‌های ناشی از جنس، نژاد، قومیت، موقعیت اقتصادی - اجتماعی فراگیر، که هر یک از آنها می‌تواند در فرایند یاددهی - یادگیری اختلال ایجاد کند.
- امکان از میان برداشته شدن قسمتی از محدودیت‌های ناشی از معلولیت‌های جسمی و ذهنی در فرایند یادگیری.
- در نتیجه به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات، امکان ارایه‌ی آموزش فراگیر - محور در طول حیات فرد، با هزینه‌ی کمتر، سرعت بیشتر و کیفیت مطلوب‌تر متناسب با نیازها و توانایی‌های فرد و پاسخ‌گوی سیاست‌ها و راهبردهای نظام فراهم می‌گردد.
ب- تربیت نیروی انسانی متناسب با عصر دانش و اطلاعات
- تربیت منابع انسانی مورد نیاز عصر دانش و اطلاعات با توانایی تفکر منطقی، خلاقیت ذهنی برای به کارگیری فناوری اطلاعات در جهت حل مسایل پیش رو.
پ- بالابردن کارایی و بهره‌وری در آموزش و پرورش
- خودکارکردن نظام‌های اداری و اجرایی آموزش و پرورش.
- امکان تقویت تمرکززدایی و اعتلای مشارکت مردم، اولیا، دانش‌آموزان، معلمان و کارفرمایان در سیاست‌گذاری، اجرا و نظارت و ارزش‌یابی از فعالیت‌های آموزشی.
- تقویت سیستم تصمیم‌گیری و مدیریت مبتنی بر اطلاعات، از طریق نظارت متمرکز و اجرای غیرمتمرکز.
- امکان ایجاد مدارس و سایر نهادهای آموزشی و فرهنگی مجازی (مانند موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مجازی).
- امکان کاهش هزینه‌ی دست‌یابی به اطلاعات نادر و پرهزینه‌ی مورد نیاز در آموزش‌های تخصصی و در پژوهش‌ها.
2- دیدگاه آرمانی (چشم‌انداز بلندمدت) - هدف‌ها (مأموریت‌ها)
1-2- دیدگاه آرمانی (چشم‌انداز بلندمدت)
با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در جامعه و در نظام آموزش و پرورش محیط یادگیری - یاددهی فراهم خواهد شد که در آن کلیه‌ی دانش‌آموزان با خلاقیت ذهنی و تفکر منطقی توانایی به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات را به منظور کسب دانش و پرورش مهارت‌های مورد نیاز برای رسیدن به آرمان‌های شخصی، تحقق هدف‌های آموزش و پرورش و مشارکت فعال در جامعه‌ی مبتنی بر دانش و اطلاعات داشته باشند.
2-2- هدف‌ها (مأموریت‌ها)
برای تحقق دیدگاه آرمانی (چشم‌انداز بلندمدت) با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات هدف‌های (مأموریت‌ها) زیر دنبال می‌شود:
- در چارچوب «منشور اصلاحات آموزش و پرورش» کوشش در جهت ارتقای کیفیت یادگیری، اعطای مسئولیت یادگیری به خود دانش‌آموز و برقراری نظام منسجم و هماهنگ و جامع برای ارایه‌ی خدمات آموزشی به دانش‌آموز، متناسب با نیازهای او در هر زمان و هر مکان که آن را طلب کند.
- تربیت منابع انسانی مورد نیاز عصر دانش و اطلاعات دارای توانایی تفکر منطقی، خلاقیت ذهنی، و دانش، نگرش و مهارت‌های لازم برای مشارکت فعال در اجتماع.
- از میان برداشتن محدودیت‌های ناشی از جنس، نژاد، قومیت، موقعیت اجتماعی - اقتصادی و همچنین محدودیت‌های ناشی از معلولیت‌های جسمی و ذهنی دانش‌آموزان در فرایند یاددهی و یادگیری.
- ارتقای بهره‌وری و اثربخشی منابع از طریق تقویت نظام تصمیم‌گیری و مدیریت مبتنی بر اطلاعات، خودکارسازی نظام‌های اداری و اجرایی و برقراری نظام نظارت متمرکز و اجرای غیرمتمرکز در آموزش و پرورش.
3- سیاست‌ها و اصولی که برای رسیدن به هدف‌ها باید رعایت شود
الف- جنبه‌های کلی
- مطالعات مختلف در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه نشان داده است که موفقیت در متحول کردن نظام آموزش و پرورش به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات مستلزم همراه شدن چهار نوع امکانات به شرح زیر است:
1- رایانه‌های مستقر در مدرسه و خانه‌ی دانش‌آموز که به شبکه‌های جهانی متصل شده و در سراسر کشور گسترده باشد.
2- معلمانی که برای کار با رایانه و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی - یادگیری تربیت شده و از انگیزه و شوق بالایی برخوردار باشند.
3- محتوای برنامه‌هایی که در شبکه‌ها در دسترس دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌گیرد با هدف‌های آموزشی سازگار بوده و از نظر یاددهی و یادگیری کارا و مؤثر باشند.
4- محیط اداری و فرهنگ حاکم بر آموزش و پرورش مناسب و موافق با تحولات فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن در آموزش و پرورش باشد.
پیام کلی که از این جمع‌بندی حاصل می‌شود آن است که در ایران لازم است به برنامه‌ریزی کلان، منسجم و همه‌جانبه برای فناوری اطلاعات و ارتباطات تأکید داشت و در قالب آن با مرحله‌بندی عملیات، متناسب با امکانات مالی و توان تجهیز نیروی انسانی و تهیه‌ی محتوای برنامه‌ها به گسترش آنها اقدام کرد. شروع برنامه باید از دشوارترین و زمان‌برترین بخش کار که تهیه‌ی بستر قانونی و نهادسازی برای تهیه‌ی محتوا و ایجاد انگیزه و اشتیاق در معلمان و مدیران میانی است آغاز شود و سرمایه‌گذاری سنگین برای تجهیزات و تأسیسات شبکه به تناسب پیشرفت در زمینه‌های نرم‌افزاری صورت پذیرد.
- طراحی و تدوین برنامه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش لازم است با ارزش‌یابی علمی و دقیق از طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی که به صورت پراکنده در این زمینه در آموزش و پرورش در سراسر کشور صورت گرفته آغاز شود. از جمله‌ی این برنامه‌ها که بیش از 13 سال برای آن سرمایه‌گذاری مدیریتی، مالی و انسانی صورت گرفته است «طرح جامع انفورماتیک آموزش و پرورش» و شبکه گسترده‌ی کارگزاران آن در استان‌ها و مناطق است. همچنین از تجربه «شبکه رشد» و سایر فعالیت‌های در دست تجربه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و نهادهای پژوهشی - آموزشی خصوصی و نیز تجربه‌های مدارس دولتی و غیردولتی پراکنده در سراسر کشور در این زمینه استفاده به عمل آید. در این زمینه توجه به دو پیشنهاد مشخص زیر برای بهبود اثربخشی طرح جامع انفورماتیک در آموزش و پرورش درخور تأمل است:
1- تدوین الگوی «برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی منطقه آموزش و پرورش» که در آن با به کارگیری یافته‌های حاصل از سیستم‌های عملیاتی طرح مزبور در سطح مناطق آموزش و پرورش بتوان میزان منابع تخصیص‌یافته به منطقه و مدرسه را عامل و انگیزه‌ای برای کسب بالاترین عملکرد آموزشی ممکن قرار داد. منظور از عملکرد آموزشی، ترکیب دستاوردهای پوشش تحصیلی و کیفیت یادگیری است که شاخص آن از ترکیب تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش، ضرایب معرف کیفیت آموزش (مثلاً نتایج آزمون استاندارد)، ضرایب معرف کارایی (مثلاً نرخ اتلاف یا نرخ‌های گذر و ارتقا) و ضرایب معرف شرایط محیطی (مثلاً ضریب محرومیت منطقه) به دست می‌آید. از این طریق آموزش و پرورش می‌تواند به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات از یک سو، به طور مؤثر انگیزه‌ی لازم را در مدیران مدارس و مناطق برای کاربرد شیوه‌ی مدیریت مبتنی بر اطلاعات فراهم آورد و از سوی دیگر، با استفاده از داده‌های علمی و مطمئن، اطمینان خاطر نسبی تصمیم‌گیران و نظارت‌کنندگان سطوح عالی‌تر نظام را در مورد مصرف بهینه‌ی منابع جلب کند.
2- برای حصول اطمینان از اثربخش بودن سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات لازم است که از یک سو، در نظام آموزش و پرورش هدف‌های شناختی، نگرش‌ها و مهارت‌ها به صورت استاندارد و قابل اندازه‌گیری برای هر نوع و سطح آموزش تعریف شود و از سوی دیگر ابزارهای سنجش و اندازه‌گیری آنها تدوین و بهنجار گردد. در این زمینه تجربه‌های ایران در زمینه شرکت در آزمون بین‌المللی علوم و ریاضیات (TIMMS) و آزمون‌های PIRLS و ABC و همچنین پژوهش‌های انجام شده در داخل کشور در زمینه استانداردکردن پاره‌ای از ابزارهای سنجش پیشرفت تحصیلی می‌تواند برای تدوین چنین ابزارهایی به کار آید. با این کار می‌توان مجموعه فعالیت‌هایی را که برای کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهبود یادگیری - یاددهی در آموزش و پرورش صورت می‌گیرد در ارتباط با یافته‌های مجموع عملیات مندرج در طرح جامع انفورماتیک قرار داد و سیاست‌گذاری‌های اجرایی و اداری را با در نظرگرفتن عوامل و عملکردهای محتوایی و کیفی یادگیری و یاددهی تعدیل و تصحیح کرد.
- برای آماده‌سازی محیط اداری و اصلاح فرهنگ حاکم بر آن متناسب با کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، تکیه‌ی اصلی باید بر بهبود و تقویت مدیریت علمی در آموزش و پرورش باشد. شیوه‌های این مهم باید نهادینه شده و تائید عموم کارکنان به ویژه معلمان نسبت به آن کسب شود. در این زمینه نظام مدیریت مبنی بر اطلاعات می‌تواند برنامه شناخت و پرورش مدیران شایسته را پشتیبانی و تقویت کند.
- وزارت آموزش و پرورش باید تمهیدات لازم را برای ایجاد شبکه‌ی ارتباطی و زیرساخت‌های مخابراتی که با هزینه‌ی کم، سرعت بالا، کارایی زیاد و با ایمنی در دسترس دانش‌آموزان، خانواده‌ها، کلیه‌ی علاقمندان آموزش مداوم، معلمان، مدیران و نیز تمامی مدارس و ادارات آموزش و پرورش قرار داشته باشد، به عمل آورد.
- لازم است کوشش شود بودجه مربوط به کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، برای مصون ماندن از آسیب‌های ناشی از کسری بودجه مزمن وزارت آموزش و پرورش در سال‌های اخیر، همواره به صورت ردیف مستقلی در قانون‌های بودجه کل کشور و برنامه‌های توسعه در نظر گرفته شود. در توسعه فعالیت‌های مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات ارتباطات نیز باید کاملاً انضباط بودجه‌ای رعایت شود و از بلندپروازی‌های متداول در بخش دولتی که با بودجه‌ای اندک تعهدات سنگینی ایجاد می‌کند و بر حجم طرح‌های در دست اجرا و خاتمه‌ناپذیر می‌افزاید، احتراز گردد.
ب- سازماندهی و تقسیم کار
- برای شکستن تمرکز و انحصار بخش دولتی در امور مرتبط با تهیه‌ی محتوا و نرم‌افزارهای آموزشی لازم است اقدامات زیر دنبال شود:
1- متمرکز کردن تدریجی فعالیت وزارت آموزش و پرورش بر مقوله‌ی برنامه‌ریزی درسی و سیاست‌های کلان آن و مشارکت دادن نیروهای علاقه‌مند در سراسر کشور در تهیه‌ی محتوای برنامه‌ها و تهیه‌ی نرم‌افزارهای لازم برای رسیدن به هدف‌ها و سیاست‌های مصوب. به این ترتیب امکان ایجاد یک سازمان کوچک ولی برخوردار ای توان علمی بالا در امر پژوهش، برنامه‌ریزی، نظارت و ارزش‌یابی در وزارت آموزش و پرورش فراهم می‌آید.
2- حمایت از بخش خصوصی برای ایجاد بازار رقابتی نرم‌افزارهای مناسب و ارزان آموزشی، ارایه‌ی خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات و عرضه، نصب و نگهداری سخت‌افزارها و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش. این کار مستلزم حمایت‌های فنی و قانونی دولت و تسهیلات مالی و بانکی است.
3- اصلاح قوانین و مقررات موجود و تدوین و تصویب قوانین جدید به منظور: حمایت از حقوق مبتکران و تهیه‌کنندگان نرم‌افزارهای آموزشی، حفظ حریم خصوصی افراد از دسترسی افراد غیرمجاز به اطلاعات شخصی، ایمنی و سلامت پایگاه‌ها و شبکه‌های ارتباطی، برقراری امکان جایگزینی اسناد کاغذی با اسناد الکترونیکی و حذف امضای حضوری و ... .
- به دلیل وابسته نبودن یادگیری و یاددهی به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات به زمان و مکان خاص، می‌توان با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای آموزشی وزارت آموزش و پرورش اجرای برنامه‌های آموزش مادام‌العمر، به ویژه با تجدید نظر در مأموریت سازمان نهضت سوادآموزی و ارایه‌ی آموزش‌های ضمن خدمت در زمینه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات به شاغلان سایر بخش‌های اجتماعی و اقتصادی با همکاری سایر وزارت‌خانه‌های مسئول و ارایه‌ی آموزش‌های مناسب برای اوقات فراغت و دوران بازنشستگی و کهن‌سالی را با صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای بهبود بخشید.
- در الگوی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستا، مدرسه روستایی می‌تواند (و باید) نقش محوری را بر عهده گیرد. امکانات رایانه‌ای و پایگاه و شبکه اینترنتی مدرسه روستا به کمک دانش‌آموزان و معلمان مدرسه می‌تواند به عنوان پایگاه اطلاعات جمعیتی و بهداشتی، جغرافیایی، آموزشی، مشاهیر فرهنگی و تاریخی، اقتصادی، تغییرات جوی، مقوله‌های فرهنگی و سنن و آداب بومی، زبان و گویش محلی و نیز به عنوان دریچه‌ی ارایه‌ی نیازها و درخواست‌ها و اعلام اولویت‌های روستا به کار گرفته شود. با این کار از دوباره‌کاری و ایجاد تسهیلات مکرر برای دستگاه‌های مختلف دولتی مستقر در روستا پرهیز شده و ضمن بهره‌برداری بهینه از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات مدرسه و صرفه‌جویی در هزینه‌های دولت، به مدرسه نیز نقش اصلی آن به عنوان عامل و موتور توسعه در روستا بازگردانده شود. این نکته لازم است تا در سطح تصمیم‌گیری کلان دولت درباره‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات (مثلاً شورای عالی فناوری اطلاعات و ارتباطات) مطرح شده و قبل از آن که وزارت‌خانه‌های دیگر برای سرمایه‌گذاری در این زمینه برای روستا دست به اقدامات وسیعی بزنند، تکلیف آن روشن شود.
پ- تربیت نیروی انسانی
در زمینه تربیت نیروی انسانی، رعایت سیاست‌ها و نکات زیر ضروری است:
- آماده کردن معلمان برای کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش با توجه به کثرت افراد مشمول و فشردگی زمان نیازمند سازماندهی ویژه‌ای است که تشکیلات اداری و اجرایی موجود توان انجام آن را ندارد. استفاده از امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات برای اجرای آموزش ضمن خدمت معلمان و سرمایه‌گذاری برای تهیه‌ی محتوای جذاب و مؤثر آموزشی می‌تواند تا حدودی ضعف تشکیلات اجرایی را جبران کند.
- ایجاد انگیزه در معلمان، به ویژه با اصلاح شیوه‌های مدیریت مبتنی بر اطلاعات و ایجاد بستر مساعد برای مشارکت آنان در تصمیم‌سازی‌ها و در تهیه‌ی محتوای دروس لازمه گسترش کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش است. به توان معلمان در نقاط دورافتاده‌ی کشور برای ایجاد نوآوری و ابتکار باید اعتماد گرد و آن را نادیده نباید گرفت. نتایج حاصل از تجربه حمایت‌نشده «معلم پژوهنده» مؤید این نکته است.
- برای تربیت نیروی انسانی متخصص در سطوح مختلف: مربیان تدریس دروس فناوری اطلاعات و ارتباطات در دوره‌های مختلف، کارشناسان راهبری زیرساخت‌ها و شبکه‌ها در مدارس، محققان و تهیه‌کنندگان محتوای دیجیتالی برای استفاده در کلاس‌های درس و پایگاه‌ها و شبکه‌های آموزشی با کمک دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی باید اقدام شود.
- در پرورش نیروی انسانی متخصص کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش باید اولویت به تربیت طراحان نرم‌افزاری رایانه‌ای درباره‌ی عموم موضوعات درسی و نیز تربیت برنامه‌ریزان درسی متخصص در فناوری اطلاعات و ارتباطات داد شود. تقویت توان کارشناسی در این دو زمینه برای دو بخش دولتی و خصوصی ضروری است.
ت- قلمرو پژوهش
- تقویت نهادهای مناسب برای مدیریت پژوهش در زمینه‌ی کلیه‌ی مباحث مرتبط با فناوری اطلاعات و ارتباطات در وزارت آموزش و پرورش (بخش دولتی) و برقراری تسهیلات فنی و مالی مناسب برای ایجاد و توسعه‌ی نهادهای پژوهشی مستقل و غیردولتی، به منظور فراهم آوردن بستر علمی و ابزارهای مناسب برای تقویت امور برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و ارزش‌یابی در بخش دولتی. مهم‌ترین نکته در این‌جا انتخاب رویکرد مدیریت پژوهش در بخش دولتی به جای اجرای پژوهش در این زمینه است.
- یکی از زمینه‌های کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، تقویت و گسترش برنامه‌های «معلم پژوهنده» و «تکریم و بزرگ‌داشت معلم» و نیز پژوهش‌های دانش‌آموزی است. این گونه برنامه‌ها که هم‌اکنون به دلیل انعطاف نظام اداری و آموزشی به شکل صوری و کم‌اثر به اجرا گذاشته می‌شود، به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند به ابزاری مؤثر در بهبود کیفیت یادگیری و یاددهی درآید.
ث- مقوله‌ی سخت‌افزار و جنبه‌های اقتصادی فناوری اطلاعات و ارتباطات
- در طراحی و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش باید به استفاده‌ی بهینه از زمان و سرعت انجام طرح‌ها توجه کافی مبذول داشت. سه عرصه‌ی مهم علوم و فنون مرتبط با میکروالکترونیک، رایانه و مخابرات از متحول‌ترین عرصه‌های علمی دنیا به شمار می‌آیند و تغییرات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مرتبط با این عرصه بسیار پرشتاب است. بازتاب این سرعت در ایران، عمر متوسط تجهیزات سخت‌افزاری رایانه را به کمتر از 4 سال تقلیل داده است. تعیین مشخصات فنی و انتخاب تجهیزت پرهزینه‌ی شبکه و رایانه و ابزارهای جانبی آن باید از یک سو، با توجه به عمر مفید دستگاه‌ها و بهای آنها و از سوی دیگر، نیازها و شرایط کاری مدارس و مناطق آموزش و پرورش صورت پذیرد. از جمله استفاده‌ی رایانه همراه (لپ‌تاپ) به جای رایانه‌های رومیزی در آموزش ابتدایی و راهنمایی که آزادی عمل بیشتری را برای معلمان به همراه داشته و در هزینه‌های ایجاد کارگاه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند صرفه‌جویی ایجاد کند، پس از تحلیل هزینه - فایده راه‌حل بدیلی به شمار می‌آید.
- بررسی تجربیات سایر کشورها نشان می‌دهد که در کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، برخلاف نظر عموم، هزینه‌ی تهیه‌ی رایانه کمتر از یک‌سوم مجموع هزینه‌ی به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش را تشکیل می‌دهد. معمولاً به علل مختلف هزینه‌ی استقرار شبکه‌ی داخلی، تهیه‌ی نرم‌افزارها و استفاده از خدمات مخابرات و شبکه‌های جهانی، در برآورد اولیه هزینه طرح‌ها نادیده یا ناچیز در نظر گرفته می‌شود که موجب گمراهی تصمیم‌گیران و طولانی شدن زمان اجرای طرح‌ها و ناکارآمد شدن سرمایه‌گذاری‌های انجام گرفته خواهد شد.
- گسترش و ژرفای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش به سرعت و وسعت باند ارتباط به شبکه‌های جهانی وابسته است. بنابراین بدون رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات در کل کشور، به ویژه در زندگی روزمره‌ی مردم نمی‌توان انتظار داشت بتوان در محیط‌های آموزشی به صورت نظام‌مند و موثر از تمامی مزایای فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره‌مند شد.
- در مراحل مقدماتی کار و در سطح آشناکردن دانش‌آموزان و معلمان با رایانه و کاربرد آن در آموزش می‌توان رایانه‌های از رده خارج شده‌ی ادارات و شرکت‌های دولتی (و احتمالاً خصوصی) را به کار گرفت. راه‌اندازی و سازوکاری که این تجهیزات را جمع‌آوری، تعمیر و آماده به کار کند در شروع برنامه‌ها صرفه‌جویی قابل توجهی به همراه خواهد داشت.
4- برنامه‌های عمده‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش
حوزه‌های انتخابی به منظور توسعه‌ی سازمان‌یافته و هدف‌مند فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش که به تناسب ماهیت فعالیت‌های مندرج در هر برنامه و سنخیت با آن با وظایف محوله به شاخه‌های عمده‌ی تشکیلات وزارت آموزش و پرورش دسته‌بندی شده است، عبارتند از:
1-4- تربیت نیروی انسانی شامل طرح‌های:
- برگزاری دوره‌ی آشنایی با رایانه و ناوبری در شبکه‌های جهانی برای معلمان
- طراحی محتوای مناسب دوره‌های آموزش فناوری اطلاعات برای کارکنان، سازماندهی و اجرای دوره‌ها
- تربیت مسئولان فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تصدی امور مرتبط در مدارس
- پی‌گیری و حمایت از ایجاد دوره‌های کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش در سطوح کارشناسی و بالاتر در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی
2-4- برنامه‌ریزی درسی و تهیه‌ی نرم‌افزار شامل طرح‌های:
- طراحی و ارایه‌ی درس آشنایی با رایانه و اینترنت در کلیه‌ی سطوح آموزشی
- گسترش و تقویت «شبکه رشد»
- طراحی و به کارگیری محتوای متناسب با فناوری اطلاعات برای دروس اصلی هر سطح تحصیلی
- طراحی و اجرای طرح «مدارس هوشمند»
- برقراری نظام استانداردها و ارزش‌یابی یادگیری و عملکرد
- درهم تنیدن کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه درسی کلیه‌ی سطوح آموزشی
3-4- امور اجرایی و اداری شامل طرح‌های:
- گسترش و تقویت «طرح جامع انفورماتیک» وزارت آموزش و پرورش
- خودکارسازی امور اداری در آموزش و پرورش
4-4- زیرساخت‌ها، شبکه‌ها و سخت‌افزارها شامل طرح‌های:
- ایجاد کارگاه «فناوری آموزشی و اطلاعات» با تسهیلات اتصال به شبکه‌ی جهانی در مدارس
- برقراری تسهیلات خرید رایانه برای معلمان
5-4- سیاست‌گذاری و مدیریت شامل طرح‌های:
- بررسی، تدوین و تصویب قوانین و آیین‌نامه‌ها و استانداردها
- برقراری امکانات پست الکترونیک برای معلمان و دانش‌آموزان
- استقرار نظام مدیریت مبتنی بر اطلاعات در کلیه‌ی سطوح مدیریت در آموزش و پرورش
- تشویق و حمایت از نهادهای بخش خصوصی فعال در زمینه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش
6-4- امور پژوهشی شامل طرح‌های:
- تقویت و گسترش نهادهای پژوهشی در زمینه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش
- طراحی و اجرای پژوهش‌های مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش
5- مراحل اجرای برنامه‌ها
با توجه به اقدامات در دست اجرا در زمینه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات در وزارت آموزش و پرورش، لزوم رعایت توالی فعالیت‌های به هم پیوسته و امکان تجهیز توان اجرایی در نظام برنامه‌ریزی و اجرایی، مرحله‌بندی اقدامات اجرایی برنامه‌ها به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:
مرحله اول- تا پایان برنامه سوم توسعه
- ایجاد کارگاه «فناوری آموزشی و اطلاعات» با تسهیلات اتصال به شبکه‌های جهانی در کلیه‌ی مدارس متوسطه و ارایه‌ی درس آشنایی با رایانه و اینترنت در کلیه‌ی شاخه‌ها و رشته‌های دوره متوسطه، مراکز تربیت معلم و آموزشکده‌های فنی و حرفه‌ای.
- در ادامه‌ی فعالیت‌های «طرح جامع انفورماتیک» وزارت آموزش و پرورش اتصال مناطق آموزش و پرورش و بخش اداری کلیه‌ی مدارس به اینترنت.
- بررسی، تدوین و تصویب قوانین و آیین‌نامه‌ها و استانداردهای لازم برای ایجاد بستر مناسب برای طراحی محتوای دروس و برنامه‌های آموزشی سازگار با فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح گسترده با مشارکت بخش خصوصی.
- گسترش «شبکه رشد» و سازماندهی، طراحی محتوای مناسب دوره‌های آموزش فناوری اطلاعات و ارتباطات و اجرای محدود و آزمایشی آن برای معلمان، مدیران و کارشناسان.
- تربیت یک مسئول فناوری اطلاعات و ارتباطات برای هر مدرسه متوسطه.
- برگزاری دوره آشنایی بت رایانه و ناوبری در شبکه‌های جهانی برای معلمان متوسطه.
- برقراری تسهیلات خرید رایانه برای معلمان متوسطه و امکانات پست الکترونیک برای معلمان و دانش‌آموزان دوره متوسطه.
- استقرار نظام مدیریت مبتنی بر اطلاعات در سطح مناطق آموزشی و طراحی و اجرای آزمایشی خودکارسازی امور اداری در آموزش و پرورش.
- پی‌گیری و حمایت از ایجاد دوره‌های کارشناسی و بالاتر مرتبط با کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش دانشگاه‌ها.
- تقویت و گسترش نهادهای پژوهشی در زمینه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش.
- تشویق و حمایت از نهادهای بخش خصوصی فعال در زمینه‌ی کاربرد فناوری اطلاعات در آموزش.
مرحله دوم- تا پایان برنامه چهارم توسعه
- ادامه و گسترش فعالیت‌های طرح جامع انفورماتیک و شبکه رشد و طراحی و به کارگیری محتوای متناسب فناوری اطلاعات برای دروس اصلی هر سطح تحصیلی.
- ایجاد «کارگاه فناوری آموزشی و اطلاعات» با تسهیلات اتصال به شبکه‌های جهانی در کلیه‌ی مدارس ابتدایی و راهنمایی و کودکان استثنایی، ارایه‌ی درس آشنایی با رایانه و اینترنت در دوره‌های آموزش ابتدایی و راهنمایی کودکان استثنایی.
- تربیت یک مسئول فناوری اطلاعات و ارتباطات برای هر مدرسه ابتدایی، راهنمایی و کودکان استثنایی دارای ظرفیت کافی و تربیت یک معلم - متصدی فناوری اطلاعات برای مدارس کم‌جمعیت شهری و مدارس روستایی.
- برگزاری دوره‌ی آشنایی با رایانه و ناوبری در شبکه‌های جهانی برای معلمان ابتدایی، راهنمایی و استثنایی
- برقراری تسهیلات خرید رایانه برای معلمان ابتدایی، راهنمایی و استثنایی و امکانات پست الکترونیک برای معلمان و دانش‌آموزان این دوره‌ها.
- طراحی و اجرای آزمایشی طرح «مدارس هوشمند» در دوره متوسطه.
- خودکارسازی کامل امور اداری و اجرایی در آموزش و پرورش، برقراری نظام استانداردها و ارزش‌یابی یادگیری و عملکرد و تخصیص منابع به مناطق و مدارس آموزش و پرورش براساس عملکرد و کیفیت آموزشی.
مرحله سوم- تا پایان برنامه پنجم توسعه
- ادامه و گسترش فعالیت‌های مرحله دوم.
- رساندن نسبت دانش‌آموز به رایانه به 10÷1 در دوره‌های متوسطه، کودکان استثنایی، تربیت معلم و کاردانی فنی و حرفه‌ای و به 20÷1 در دوره‌های ابتدایی و راهنمایی.
- اجرای طرح مدارس هوشمند در کلیه‌ی سطوح آموزشی.
- در هم تنیدن کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در برنامه‌ی درسی کلیه‌ی سطوح آموزشی و مبتنی کردن کلیه‌ی فعالیت‌های یادگیری - یاددهی بر این اساس.
فهرست منابع
منابع لاتین
1. Denmark: Denmark's Strategy for Education, learning and IT, 2001, Ministry of Education.
2. Germany: Online-Offline, IT in Education, Federal Ministry of Education and Research, 2000.
3. Japan: Basic IT Strategy, Nov. 200, By IT Strategy Council.
4. Korea: Adapting Education to the Information Age, A WhitePaper, 2001, Korea Education & Research Information Service.
5. New Zealand: Digital Horizons, Learning through ICT, 2002, Ministry if Education.
6. Norway: ICT in Norwegian Plan for 200-2003, Ministry of Education.
7. Singapore: Singapore's ICT Policy for the New Millenium: Implications foe SMEs (Small & Medium Enterprises), By Jamus Jerome Lim, 2000.
8. The Malaysian Smart School, A Conceptual Blueprint, 9 July, 1997.
9. UK, Can we learn digitally? Technology to enhance teaching, By: Apple Computer, 2002, www.apple.com/uk/education/learn-digitally
10. UK, Connecting Schools, Networking People, 2002, ICT Practice, Planning, and Procurement for the National Grid for Learning.
برای اطلاع از مهم‌ترین فعالیت‌های فناوری اطلاعات در آموزش انگلستان، نشانی‌های زیر به کار می‌آید:
http://www/becta.or.uk/news/reports/primaryfeatures/
http://www/becta.or.uk/start/ictplans.html
http://www/becta.or.uk/schools/managers/ictplans.html
http://www/becta.or.uk/teaching/pedagogy/ictplans.html
http://www/becta.or.uk/technology/infosheets/ictplans.html
http://www/becta.or.uk/technology/infosheets/index.html
http://besd.becta.org.uk
DfES Value for Money Unit, Purchasing guide for
Schools: http://www.defs.gov.uk/vfm/pg.shtml
European SchoolNet: http://www.eun.org/eun.org2/eun/en/index.html
NGfL: http://www.ngfl.gov.uk/about/index.htm
11. USA: The California Master Plan for Education, July 2002, http://www.sen.ca.gov.masterplan
12. USA: Using Information Technology to Transform the Way We Learn, Report to the President, President's Information Technology Advisory Committee, Feb. 2001, http://www.itrd.gov
13. World Bank: Ten Lessons for ICT and Education in the Developing World, By: Robert J. Hawkins, World Links for Development Program, 2001.
منابع فارسی:
1. بشردوست: عصر اطلاعات، عصر اندیشه، 1380.
2. ـــــــــــ: استقرار مدیریت بر مبنای اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش، 1381.
3. ـــــــــــ: گزارش امکان‌سنجی نظام جامع انفورماتیک در وزارت آموزش و پرورش، مهر 1369.
4. جلالی، علی‌اکبر، تعیین دیدگاه‌های آرمانی و برنامه‌های کلی اجرایی توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش ایران، دانشگاه علم و صنعت ایران، پژوهشکده الکترونیک، 1381
5. حسین‌زاده، غلامحسین، امکان‌سنجی طراحی نظام یکپارچه تهیه، تولید، توزیع و کاربرد تجهیزات آموزشی مدارس کشور، گزارش طرح پژوهشی، پژوهشکده تعلیم و تربیت، خرداد 1381.
6. دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی: راهنمای برنامه آموزش ICT در دوره ابتدایی، 1381
7. رییس دانا، فرخ‌لقا، فناوری آموزشی زمینه‌ای برای یادگیری متعهدانه، ارایه شده در همایش مهندسی اصلاحات در آموزش و پرورش، 1381.
8. شورای راهبردی توسعه فناوری اطلاعات آموزش و پرورش: ساختار نظام طرح و توسعه فناوری اطلاعات وزارت آموزش و پرورش، مهرماه 1381.
9. صنایع آموزشی: توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، آبان 1380.
10. منصورنیا، حمید و طلایی، ابراهیم: کلیات برنامه‌ی توسعه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش، فروردین 1381.
11. مؤسسه‌ی آموزشی و تحقیقاتی صنعتی مصباح کوثر (... ریاضی): طرح جامع توسعه‌ی فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش، ویرایش 3 مرداد 1381.
12. مؤسسه منظومه خرد: بررسی سایت‌های آموزشی در شبکه‌های جهانی و معرفی سایت‌های مناسب برای الگوسازی شبکه‌ی رشد آموزش و پرورش، دی‌ماه 1380.
13. میربها، امید، مؤسسه سیمای جوان: مبانی نظری تدوین برنامه جامع توسعه‌ی فناوری اطلاعات در نظام رسمی آموزش و پرورش کشور، تیرماه 1381.
14. وزارت صنایع و معادن: گزارش عملکرد کمیته‌های تخصصی شورای فناوری اطلاعات، 1380.
15. یونسکو: آموزش فنی و حرفه‌ای در قرن بیست و یکم: گزارش کنگره جهانی آموزش فنی و حرفه‌ای، 1999، سئول، ترجمه عبدالحسین نفیسی، پژوهشکده تعلیم و تربیت (دردست انتشار).
- ۸۴/۰۲/۱۵
