مدیریت شهری در دوران استقرار فناوری اطلاعات
امیر علیخانزاده* - دومین نمایشگاه فناوری اطلاعات، نرمافزار و شهر الکترونیک (الهسیت) از 9 لغایت 13 آذر 1384 در محل دایمی نمایشگاههای بینالمللی مشهد برگزار شد. رویکردی که الهسیت از اولین تجربهاش در حوزه تعامل مدیریت شهری و فناوری اطلاعات برگزید، مبتنی بر شناخت فناوری و بهکارگیری آن در مدیریت شهری و دستیابی به مفهوم شهر الکترونیک و شهروند الکترونیک است. الهسیت مشهد با این ادعا و تلاش دستاندرکاران آن در سازمان فناوری اطلاعات شهرداری مشهد، دومین نمایشگاه را نیز در این عرصه برگزار کرد، با این هدف و شعار: "الهسیت؛ چشمانداز توسعه شهری مبتنی بر فناوری اطلاعات". آنچه در این فرصت به آن خواهم پرداخت، یادآوری نکاتی بهمنظور تبیین رابطه مدیریت شهری و IT است.
انقلاب دیجیتال
افکار عمومی جهان هنوز وعده سیاستمداران اوایل دهه 80 میلادی را از یاد نبرده است که خواستار مقابله با "جهانی آکنده از جزایر مرفه در اقیانوسی از بدبختی و بینوایی" با تدوین منشور جهانی ارتباطات بودند.
اما اکنون پس از گذشت دو دهه از این سخنان در کجا قرار داریم؟
باید اذعان کرد که دستاوردهای انقلاب دیجیتال همراه با پیشرفت سایر حوزههای علوم و تکنولوژی، شکافهای تازهای را پدید آورده است و بر نابرابریهای گذشته عمق بخشیده است. همچنین شکاف دیجیتال، شکاف تکنولوژی و شکاف دانایی باعث شده که یک بخش از جهان به سرعت پیش رود و بخش دیگر عقب بماند.
ویژگی عصر کنونی این است که علم و فناوری بر آن حاکم شده است. به عبارت دیگر امکان پیشرفت و نابودی نامحدود.
این که فناوری خوب است، توسعه به همراه می آورد، شغل ایجاد میکند، حرکت و تنوع در بازار مرهون وجود اوست و تولید را رونق می بخشد، همه از صفات شناخته شده Technology است. فناوری به راستی میتواند فرصت های بزرگ برای اقتصاد، فرهنگ و اجتماع به بار آورد و هر روزه نقش ماشین را در "کیفیت زندگی" آدمی افزون کند، اما شرایط و بستر بهکارگیری آن و لزوم سازگاری بین ابزارهای فناوری و انسان و شناخت آن برای استفاده بهینه ضروری است.
علم و فناوری برای رشد و توسعه نیازمند محیط مناسب و فراهم بودن عوامل تاثیرگذار است. ازجمله، وجود محققان و پژوهشگران جدی، حمایتهای مالی و معنوی دولت به نحوی که در نظارت باقی بماند، جریان سالم و ساده برای دریافت، پردازش و ارسال دادهها و زیرساخت مناسب اطلاعاتی و ارتباطی.
رویکرد فناوری اطلاعات
برنامهریزان نظام توسعه در ایران رویکرد توسعه مبتنی بر دانایی را بهعنوان اساس برنامه چهارم توسعه برگزیدهاند. بر این مبنا، دانش و دانایی موتور محرکه توسعه است و نقش علم و فناوری، مهم و اثرگذار. مدیریت امروز به دنبال بهرهگیری از اطلاعات برای اثربخشی بیشتر است، پس مدیریت و مدیریت اطلاعات مفاهیمی مشترک شدهاند که در سازمانهای امروزی به دنبال اثربخشی و بهرهوری در تصمیمسازی و اجرا هستند. فراموش نکنیم که این فرایند، فرایندی صرفاً کمی نیست بلکه کیفیت در اطلاعرسانی و کاربرد اطلاعات، بستری را آماده میسازد که میتوان بر پایه آن به برنامهریزی جامع و استراتژیک دست یافت. از این رو بر پایه این نگرش است که فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، کلید دستیابی به توسعه پایدار معرفی میشود و انتخاب رویکرد فناوری اطلاعات در تدوین سیاستهای علم و فناوری و برنامهریزی برای توسعه، حرکت درست در این راستا است.
توسعه پایدار و توسعه محلی
دستیازیدن به توسعه پایدار ملی نیازمند پیریزی نظامهای توسعهای محلی و نظامهای توسعه شهری است. بیشترین اطلاعات و دادههای ملی هم در شهرها تولید میشود. از این رو بهرهگیری از فناوریهای اطلاعاتی در شهرها با چالشهایی روبرو است.
چالش همگانی در پیریزی و برنامهریزی با هدف دستیافتن به توسعه، البته توسعه پایدار و همهجانبه و نه توسعه مقطعی، نبود سازوکارهای جمعآوری و بازیابی اطلاعات است. در شهر با انبوهی از دادههای خام سروکار داریم. اطلاعاتی که هر روزه بر حجم آن افزوده میشود. اطلاعاتی که از ملک، پارک، مکانهای تفریحی و دیگر مکانها و موقعیت درون شهر تولید میشود. این دادهها، دادههای محلی هستند، ولی وقتی درباره یک کلان شهر صحبت میکنید با بسیاری از دادهها و اطلاعاتی طرف هستید که منشا آن محلی نیست و در واحد زمان، تغییرات زیادی میکند. حال میخواهیم برای این شهر برنامهریزی استراتژیک انجام دهیم، اولین قدم جمعآوری اطلاعات است و با بسیاری از گروههای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی طرف هستیم. اولین قدم بنبست است، چون نمیتوانید با این پراکندگی و موازیکاری و نبود ساختار منظم و تعریف شده به ساماندهی اطلاعات بپردازید. اطلاعاتی را که نتوان فرموله کرد، نمیتوان بر مبنای آن طرح توسعه ریخت و برنامه عمرانی اجرا کرد. ناگزیر به سمت برنامههای کوتاهمدت و بخشی حرکت میکنید و چون داخل سیستم بروکراتیک فعالیت میکنید از قافله عقبید و با این مدیریت کوتاه مدت و بخشی نیز عقبتر میمانید.
حال فناوریهای اطلاعاتی با ویژگی اثربخشی در سازماندهی و ساماندهی دادهها و پیادهسازی سیستمهای اطلاعاتی امکان گستردهای را برای طرح و اجرای نظامهای توسعهای در اختیار قرار میدهند.
دوران گذار و پیادهسازی کامل این سیستمها و بهرهگیری از IT در سازمانهای شهری نیز با توجه به نظامهای سنتی و نبود فرهنگ لازم خود چالشی در کاربری این فناوریها میباشد. اما در این روند، مهم درک نیاز و حرکت به سمت برآوردهکردن آن است.
مدیریت فناوری و فناوری مدیریت
اما نسبت "توسعه" و "فناوری" چیست؟ الگوی رشـد کشورهـای پیشرفته نشـان میدهد که فناوری اطلاعات یک توانمندساز است، یعنی بدون دستیابی به فناوری اطلاعات و ارتباطات نمیتوان به توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دست یافت. برای تحقق مفهوم توسعه، باید زیرساختهای نرم و سخت را در حوزه فناوری اطلاعات فراهم کرد، نیروی انسانی متخصص را برای تعامل با این سیستمها آموزش داد و با سامان پروتکلهای مدیریتی، راههای حرکت به سمت اقتصاد پویا و رشدیافته را مهیا کرد. بنابراین نقش "مدیریت" ، مهم و اساسی است. نگرش و مدیریت راهبردی مبتنی بر فناوری اطلاعات، میتواند هم شناخت درون را برای بهرهگیری از ابزار بیرون محقق کند، هم روندهای جهانی را احصا کند و از رهگذر روابط و تعامل این دو، میتواند در جهان امروز سهم مناسبی از توسعه را به خودش اختصاص دهد.
در مناسبات دنیای کنونی، وجود زیرساخت ارتباطی و اطلاعاتی، ضرورت اول هر جامعه نوینی است و برای این که این زیرساخت را بـهکار بگیریم و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را تحقق بخشیم، بهکارگیری دانش مدیریت این زیرساخت ضروری است. به دیگر سخن این که، به چه میزان زیرساخت مدیریتی توانمند است، قوانین، مقررات و نیروی انسانی آن تا چه اندازه موثرند و مدیرانی که درک صحیح از توسعه دارند و آشنا به مهارتهای مدیریتی هستند، در کجای این فرایند قرار گرفتهاند.
پس، تنگنای اصلی توسعه در ایران زیرساخت مدیریت است و برای "مدیریت فناوری" باید به "فناوری مدیریت" مجهز شویم. بهکارگیری فناوری مدیریت جز در تعامل فضای جهانی ممکن نیست و باید در این حوزه از تجربیات جهانی استفاده کنیم.
برای دستیابی به فناوری مدیریت در مسیر تحقق توسعه مبتنی بر IT ، مدیریت دانش و تعامل بین فناوری، فنون و انسان بایسته است. همچنین ارایه و کاربرد دانش در توانمندسازی ایدهها و راهحلهای نوین، مفید و پرفایده مینماید، این روند در مناسبات سازمـانی بـه خلق واقعیتها و منابع جدید منتهی میشود و هنگامی که در سطح کلان نهادینه شود و با ابزار و تجربیات جهانی همراه شود، به توسعه مبتنی بر فناوری اطلاعات که زیرساخت توسعه علمی، توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی است، منتهی میشود. لازمه مدیریت دانش هم، ایجاد محیط مشارکت، همکاری و اشتراک منابع، دادهها، اطلاعات و دانش است که با تغییر روندهای سنتی و تقویت ساختارها و زیرساختها همراه است.
خلاصه این که، "مدیریت فناوری" و "فناوری مدیریت"، فراگرد آگاهانه ایجاد دانش و اطلاعات، تصمیم، ارایه و کاربرد دانش و اطلاعات و اجرای برنامههای راهبردی در این حوزه است. چالش مهم توسعه شهری، بسیج منابع نرمافزاری و سختافزاری و مدیریت بر داشتهها و کسب دانشهای جدیـد است. توسعه مبتنی بـر IT به عنوان الگوی حرکت ایران در مسیر دستیازیدن به فناوریهای نوین، نیازمند حرکت آهنگین و منظم اجزای تشکیل دهنده آن است. بخش خصوصی و دولتی ایران توانایی برنامهریزی مشارکتی در روند توسعه و فناوری را دارند که با حلقه مدیریت به هم پیوند میخورند و نوید استقرار فناوری اطلاعات در شهر را میدهند.
الهسیت پایدار
منظور این که باید "نگرانی از تغییر" را با امید به بهبود شاخصههای کیفیت زندگی شهروند ایرانی و تعدیل فاصله علمی ایران با کشورهای توسعه یافته، به امکان توسعه علمی و جنبش نرم افزاری تبدیل کنیم. اکنون باید نقش ایران از نظارهگر و گزارشگر عرصه دانش و فناوری به تولید کننده علم، دانش و فناوری تغییر یابد. این هدف بزرگ و کلان نیاز به برنامهریزی و تعیین اهداف کوچکتر برای نیل به آن دارد.
میتوان گفت، یکی از این اهداف کوچک که در جایگاه خود ماموریتی ملی به حساب میآید برگزاری نمایشگاه فناوری اطلاعات، نرم افزار و شهر الکترونیک مشهد برای شفافکردن نقش "شهر" ، "شهروند" و نهادهای اجتماعی تاثیرگذار در ساخت و رفتار شهر در راستای مدیریت شهری پویا و کارا میباشد.
نمایشگاه الهسیت مشهد که در حوزه نرمافزار و شهرالکترونیک برگزار میشود، اقدام پسندیده و هوشمندانهای است که پایداری در برگزاری هر ساله آن و افزایش پارامترهای کیفی در برنامهریزی و اجرای آن ضروری است. اداره شهر فردا بر عهده شهروندان الکترونیک است، مراقب باشیم که جزو طردشدگان این شهرالکترونیک نباشیم.
*عضو هیات علمی گروه کامپیوتر دانشگاه فردوسی مشهد
- ۸۴/۰۹/۱۲