وضعیت جهانی فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت
همشهری آنلاین، فاطمه عباسی؛ تنها حدود ۳۰سال از ورود شبکه‌های اینترنتی به زندگی مردم سراسر جهان گذشته اما تصور یک روز بدون آن چالشی است که برخی حتی حاضر به تصور آن هم نیستند. ارتباطات اجتماعی، پزشکی، خرید، مطالعه، فیلم، موسیقی و... همگی در بسترِ شبکه‌ای اینترنت میسر و آسان شده تا آنجا که برای اطلاع و تبادل هرگونه «داده»، اینترنت نخستین راه است. نه‌تنها عادت ما به استفاده از این ابزار، بلکه ظرفیت اینترنت آنقدر جدی است که تنها در ۲سال به اندازه ۸۰درصد از کل داده‌های تولید شده از ابتدای تاریخ بشریت در اینترنت محتوا و داده تولید شده و این واقعیت آن را به یک تیغ دولبه تبدیل کرده است!
اینترنت به اذعان رهبران جهان در اجلاس IGF سال ۲۰۱۸، به یک ضرورت و تهدید حاکمیتی تبدیل شده و گذشته از انتشار اطلاعات نادرست و حملات سایبری، چند سالی است که رهبران و حاکمان به فکر حفاظت از داده‌ها، برای حمایت از شهروندان و دولت‌های خود افتاده‌اند. کوفی عنان دبیر کل اسبق سازمان ملل متحد گفته «ما در مدیریت و محافظت از اینترنت در زندگی خود باید به اندازه مخترعان آن خلاق باشیم». این خلاقیت هم در تولید محتواهای بومی و هم در آموزش‌های شهروندی ظاهر می‌شود اما وضع قوانین مختلف، نظارت و حکمرانی بر این فضا، بومی کردن سرورها و متعهد کردن شرکت‌ها به رعایت حقوق کاربران نیز بخش مهم و غیرقابل انکاری از راهکارهای حفاظت از مردم است.
با این حال وضع محدودیت و حتی مسدود کردن برخی دسترسی‌ها هم در میان کشورهای جهان برای حفاظت از داده‌ها (در حوزه بهداشت، سرمایه، آموزش و...) و تنظیم محتوا (جلوگیری از انتشار محتوای غیرقانونی) رایج است. در این میان کشورهای مختلف در زمینه تنظیم‌گری محتوای مجرمانه و خشن اسناد تقریبا یکسانی دارند. شاید محل اختلاف بیشتر روی محتوای هرزه‌انگاری‌شده (به‌دلیل هویت فرهنگی کشورها) و چگونگی حفاظت از داده‌ها باشد. براساس مطالعات بین‌المللی در سال ۲۰۲۳حدود ۳۰کشور محدودیت‌های اینترنتی خود را افزایش داده‌اند و ۵ کشور بیش از یک قانون جدید برای حفاظت از داده‌ها و شهروندان خود معرفی کرده‌اند؛ محدودیت‌هایی که عمدتا براساس موقعیت شغلی (کارمندان دولتی و فدرال) و وضعیت جامعه (بحبوحه تنش‌های داخلی) اعمال می‌شوند. براساس جست‌وجوهای ما نقشه آخرین محدودیت‌های اعلام شده در جهان به این شکل است:
آسیا
برخی کشورها به‌دلیل کنترل آهنین خود بر کل فضای اینترنتی کشورشان شهرت دارند. در چین، کاربران نمی‌توانند از رسانه‌های اجتماعی غربی استفاده کنند، فیلم‌های ضداخلاقی و جنسی تماشا کنند، یا از تورنت و VPN استفاده کنند؛ رسانه‌های اینترنتی تحت قوانین این کشور عمل می‌کنند و مردم نیز از پیام‌رسان‌های بومی مثل وی چت WeChat با بیش از یک میلیارد کاربر و نسخه‌های منطبق با قوانین داخلی مثل نسخه چینی و اصلی تیک‌تاک با نام دوئین Douyin با حدود ۷۵۰میلیون کاربر استفاده می‌کنند. (تورنت اغلب به‌عنوان بستر اصلی توزیع محتوای مجرمانه و خشن قلمداد می‌شود.)
روسیه نیز تورنت را ممنوع و استفاده از VPN را محدود کرده است. این کشور محدودیت‌هایی قانونی برای محتواهای سیاسی اعمال می‌کند و شبکه اجتماعی بومی خود به نام وی کی را دارد که در میان برخی دیگر از کشورهای آسیایی نیز رواج دارد. روسیه همچنین استفاده از برنامه‌هایی مانند واتساپ، اینستاگرام، فیسبوک، دیسکورد، اسکایپ بیزینس، اسنپ چت، تلگرام و... را ممنوع کرده است و نمونه‌های بومی خود مانند Rossgram و Vkontakte را معرفی کرده است.
امارات و ترکمنستان محدودیت‌های خاص خود را دارند. امارات متحده عربی سرکوب خود را در مورد تورنت افزایش داده و استفاده از پیام‌های VoIP (تماس تلفنی اینترنتی) را در واتساپ و اسنپ چت مسدود کرده است. این کشور همچنین محتوای ضداسلامی و ضددولتی و ضدپلیس را با کمک Secure Computing محدود کرده است. ترکمنستان VPN را ممنوع کرده است و مردم حتی مجبور شده‌اند سوگند یاد کنند که از آن استفاده نخواهند کرد. پیام‌رسان‌های فیسبوک، توییتر، اینستاگرام، واتساپ، وایبر و تلگرام در این کشور غیرقابل دسترسی هستند.
بلاروس، عراق، عمان، پاکستان، قطر، سوریه، اردن، تایلند و ازبکستان کشورهایی هستند که محتوای ضداخلاقی و جنسی را ممنوع کرده‌اند، رسانه‌های سیاسی را تحت کنترل دارند، رسانه‌های اجتماعی و استفاده از VPN را نیز محدود کرده‌اند و براساس موقعیت‌های داخلی و سیاسی خود گاهی محدودیت‌های سراسری نیز اعمال می‌کنند.
هند و افغانستان محدودیت رسانه‌های سیاسی و اجتماعی را افزایش داده‌اند. افغانستان تیک‌تاک و بازی PUBG را ممنوع کرده است. دولت هند به شرکت‌ها دستور داده که داده‌های کاربران VPN را جمع‌آوری و تحویل دهند. همچنین از یک سیستم نظارتی (CMS) استفاده می‌کند که می‌تواند هرگونه فعالیت آنلاین ازجمله پیام‌های VoIP را رهگیری کند. در این کشور استفاده از برنامه‌های پیام‌رسان چینی مانند وی‌چت و تیک‌تاک به‌دلیل نفوذ ادعایی جمهوری خلق چین ممنوع شده است.
سریلانکا و میانمار به‌دلیل بحران‌های داخلی ممنوعیت تورنت‌ها، محدود کردن VPN و مسدود کردن طولانی رسانه‌های اجتماعی (فیسبوک، توییتر، واتساپ، یوتیوب و...) را به اجرا گذاشته‌اند تا از دخالت چین غربی و بنگلادش در بحران‌های داخلی خود بکاهند.
قزاقستان در طول بحران سوخت در کشورش استفاده از رسانه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، فیسبوک و... را مسدود کرد و از شرکت‌های پشتیبان این برنامه‌ها خواست قوانین داخلی این کشور را رعایت کنند. فلسطین نیز به‌دلیل موقعیت خاص خود با محدودیت‌های شدید اینترنتی روبه‌روست و حتی محتواهای مربوط به این کشور در سایر مناطق جهان نیز محدود و مسدود می‌شود.
اقیانوسیه
استرالیا تنها کشوری است که ممنوعیت تورنت را به‌شدت اعمال می‌کند و به همراه پاپوآ گینه نو، محدودیت‌هایی برای محتوای ضداخلاقی و جنسی آنلاین نیز دارد و برای آن جریمه تعیین کرده است. فیجی، پاپوآ گینه نو، ساموآ و تونگا رسانه‌های اجتماعی را محدود کرده و به شهروندان خود در رابطه با فعالیت‌های غیرقانونی هشدار داده‌اند.
آفریقا
آفریقای جنوبی تنها کشور آفریقایی است که به‌طور فعال سایت‌های تورنت را تعطیل می‌کند. ۱۵کشور آفریقایی در مورد هرزه‌نگاری آنلاین محدودیت‌هایی دارند اما کشورهای بوتسوانا، گینه استوایی، اریتره، تانزانیا و اوگاندا این محتوای ضداخلاقی را به‌طور کامل ممنوع کرده‌اند. جمهوری آفریقای مرکزی، اتیوپی و غنا محدودیت‌ها را افزایش داده‌اند با این حال تنها کشور اریتره است که دسترسی به سایت‌های رسانه‌های اجتماعی را به‌دلیل مشکلات امنیتی مسدود کرده است.
مصر و اوگاندا ۲ کشوری هستند که استفاده از VPN را محدود می‌کنند. مصر، گینه استوایی، سیرالئون، لیبی، مراکش، نیجریه و تونس استفاده از برنامه‌های VoIP را محدود کرده و در برخی برهه‌ها استفاده از پیامرسانها را به‌دلیل حملات تروریستی و مشکلات امنیتی با محدودیت شدید روبه‌رو کردند.
آمریکای جنوبی
محدودیت‌های رسانه‌های اجتماعی سیاسی در آمریکای جنوبی افزایش یافته و در مجموع ۸ کشور اکنون برخی محدودیت‌ها را در این پلتفرم‌ها اعمال می‌کنند. برزیل، پاراگوئه و ونزوئلا بر رسانه‌های اجتماعی خود محدودیت‌هایی اعمال می‌کنند و مردم را به سمت استفاده از یک پیام‌رسان بومی لاتین به نام تارینگا Taringa سوق داده‌اند. آرژانتین به‌طور فعال تورنت را مسدود می‌کند و ونزوئلا نیز محتوای ضداخلاقی و جنسی آنلاین را محدود می‌کند. با این حال وضعیت محدودیت‌ها در برزیل شدیدتر است وعلاوه بر ممنوعیت برنامه‌های VoIP به‌خصوص واتساپ، لایحه ردیابی پیام‌های خصوصی را ارائه کرده است.
اروپا
بلغارستان، کرواسی، قبرس، جمهوری چک، استونی، مجارستان، لیختن‌اشتاین، لیتوانی، لوکزامبورگ، مالت، لهستان، اسلواکی و اسلوونی استفاده از تورنت را محدود کرده‌اند. اسپانیا وب‌سایت‌های تورنت را اغلب مسدود می‌کند. بلاروس و ترکیه محتوای ضداخلاقی و جنسی را به‌طور کامل ممنوع و مسدود می‌کنند و جالب اینکه ترکیه پیام‌رسان بومی خود به نام بیپ BiP با بیش از ۸۰میلیون کاربر را معرفی کرده و شبکه‌های اجتماعی آمریکایی مانند توییتر، فیسبوک، واتساپ و... را محدود و در برخی موارد نیز (مانند زلزله) مسدود می‌کند.
اوکراین پیام رسان‌های روسی را به‌طور کامل و به‌دلیل مسائل امنیتی ممنوع کرده است. آلمان نیز پیام‌رسان بومی خود به نام Xing را به جای لینکدین معرفی کرده و قوانین سفت و سختی برای جرم‌انگاری و حذف محتواهای خلاف مصوبات حاکمیتی خود اجرا می‌کند تا آنجا که حتی در جست‌وجوهای حرفه‌ای نیز به اطلاعاتی راجع به محتوای نفرت‌انگاری شده دست نخواهید یافت و در برهه‌هایی حتی مدخل‌های ویکی‌پدیا نیز از دسترس خارج شده بودند.
آمریکای شمالی
کانادا، مکزیک و ایالات متحده سایت‌های تورنت را ممنوع یا مسدود کرده‌اند و جالب اینکه این کشورها، تنها شبکه اجتماعی غیرآمریکایی، تیک‌تاک، را محدود کرده و به‌دنبال مسدود کردن آن نیز هستند؛ اقدامی که با همراهی دیگر کشورهای اروپایی شدت یافته است.
کوبا محتوای ضداخلاقی و جنسی را محدود کرده و برای VPN و تورنت و محتوای ضدحکومتی و برخی پیام‌رسان‌های آمریکایی مثل واتساپ محدودیت قائل است.
السالوادور، گواتمالا، هندوراس، مکزیک، نیکاراگوئه و پاناما محدودیت‌هایی در رسانه‌های سیاسی خود دارند و هندوراس در سراسر پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی محدودیت‌هایی وضع کرده است. در مکزیک نیز خدمات VoIP عمدتا مسدود هستند.
از میان ۱۰ شبکه اجتماعی برتر جهان، تنها تیک تاک وابسته به کشوری غیرآمریکایی است اما ۱۳شبکه اجتماعی دیگر نیز هستند که در میان غیرانگلیسی‌زبانان دنیا (چین، تایلند، اندونزی، تایوان، ژاپن، کره‌جنوبی، روسیه، کشورهای لاتین و...) رواج دارند و با بیش از ۱۰۰ میلیون تا بیش از یک میلیارد کاربر فعالیت می‌کنند. به‌نظر می‌رسد حرکت به سمت بومی کردن برنامه‌ها و داده‌ها، حرکتی جدی است که از مدت‌ها قبل در میان کشورهای توانمند دنیا آغاز شده است.