وقت رقابت روزنامه هاى «آن لاین» است
ندادهقانی* - او را آن لاین ترین استاد ارتباطات ایران مى شنانسند.بى دلیل هم نیست.نخستین روزنامه آن لاین (جام جم) را راه اندازى کرده، پایان نامه دکترایش را درباره «سایبرژورنالیزم» نوشته چند کتاب دیگر هم دراین باره تألیف و ترجمه کرده است. وبلاگ شخصى هم مى نویسد که براى دانشجویانش حکم «تخته اطلاع رسانى» اتاق استادان را دارد. گاهى به جاى دکتریونس شکرخواه، او را با عنوان وبلاگش صدا مى کنند:«استاد دات». معمولاً یک ساعت بیشتر طول نمى کشد که جواب «اى میل» شما را بدهد.این ها، مهم ترین دلایل براى صفتى است که به او نسبت مى دهند.
دکتر شکرخواه جزو داوران نهایى جشنواره مطبوعات بوده و براى اضافه کردن یک بخش به جشنواره سال هاى بعد پیشنهادى دارد. شاخه اى براى رقابت در حوزه روزنامه نگارى آن لاین. وقتش رسیده چنین بخشى را درجشنواره مطبوعات داشته باشیم.بهانه خوبى است براى شروع مصاحبه با استاد دات.شروعى که حتماً به سبک هاى جدید خبرنویسى منتهى خواهدشد.چه چیزى بهتر از «نرم خبر» که این روزها بازارش به شدت داغ است؟ خود استاد، دل خوشى ندارد از این جریان. چیزى که این روزها در عرصه روزنامه نگارى رایج شده :«تقابل نرم و سخت....»
* * *
شما پیشنهادى براى برگزارى دوره هاى بعدى جشنواره مطبوعات داده بودید، اینکه، در کنار گزارش، مقاله، عکس و ...بخشى هم براى روزنامه نگارى دیجیتالى درنظر گرفته شود. چه راهکارى دارید براى عملى شدن این پیشنهاد؟
- مى شود در مراحل اول، این را در سطح خود روزنامه ها دید. یعنى معیارهایى را براى یک سایت اینترنتى مناسب روزنامه درنظر گرفت. در گام بعدى، این مقیاس هاى سنجش را مى توان به فصلنامه و هفته نامه ها هم تسرى داد.یعنى همان طور که بخش مطبوعات چاپى داریم،بخش الکترونیک را هم اضافه کنیم.البته نباید در قدم هاى اول سخت بگیریم. سال اول مى توانیم بخش « الکترونیک مدیا» داشته باشیم و سال هاى بعدى، دیجیتال و سایبر.
منظور شما نشریه هایى است که علاوه بر نسخه چاپى سایت هم دارند، حالا چه سایبر باشند، چه الکترونیک یا آن لاین.
بله اگر سخت گیرانه نگاه نکنیم یک نشریه حتى مى تواند سابقه اش را روى یک «سى دى» ارائه کند ولى اگر بخواهیم از اول یک مدل بهینه را ملاک قرار دهیم و بگوییم همه خود را با آن مقایسه کنند مطمئنا جواب نمى دهد. در ایران ممکن است همه روزنامه ها «وب سایت» داشته باشند اما مثلاً با فرمت «پى دى اف». خب مى شود حتى براى این نوع کارها هم معیارهایى در نظر گرفت. منظورم این است باید جورى عمل کرد که درواقع کم کم احساس شود فضاى اینترنتى نشریات هم مورد توجه است. حتى مى شود بدترین را هم انتخاب کرد.
تمشک طلایى بدهیم مثلاً..
- از این نمونه جایزه ها که زیاد است... ولى در کل حس مى کنم بالاخره به طرف این فضا مى رویم. اینترنت هنوز اتاق خبر روزنامه ها نشده اما به هرحال یکى از منابع مهم خبرى روزنامه هاست. من از این زاویه به قضیه نگاه مى کنم و به همین دلیل این پیشنهاد را دادم. پیشنهاد من هم نیست البته. بالاخره نیاز هست که معیارهایى براى یک وب سایت مطلوب روزنامه ارائه شود.یک راه آن، انتخاب مدل بهینه است.
منظور شما روزنامه هاى سایبر است؟
- بله
یعنى جام جم و شرق آنلاین؟
- شرق حتى نه ؛ چون فقط یک صفحه متغیر دارد. اما جام جم آنلاین را مى توان سایبر دانست.
اما جام جم هم با معیارهاى فعلى چندان سایبر محسوب نمى شود.
- سایبر نیست و خیلى از پارامترهاى روزنامه سایبر را هم ندارد. اما اینکه نه دیجیتال محض است نه الکترونیک، این نکته مهمى است.
تعریف شما از روزنامه الکترونیک، دیجیتال و سایبر چیست؟
- محتواى الکترونیک الزاماً صفر و یک نیست اما وقتى مى گوییم نشریه اى دیجیتال است، یعنى محتواى آن صفر و یک شده است نشریه دیجیتال علاوه بر صفر و یک شدن مى تواند به «فرامتن» یا متون به هم پیوسته در اینترنت هم بپیوندد و اولین گام ها را در مسیر سایبر شدن بردارد.
مثلاً رادیو و تلویزیون رسانه هاى الکترونیک هستند اما وقتى محتواى آنها به داده هاى صفرو یک تبدیل شود . رسانه دیجیتال مى شوند اما الزا نمى شود گفت با صفر و یک کردن دادها و دیجیتالى شدن داریم روزنامه نگارى آنلاین صورت مى دهیم. در ایران، واژه ها بدون دقت به جاى هم خرج مى شوند.
با این تعریف، جام جم هم به نوعى، روزنامه دیجیتال است نه سایبر یا دست کم به دیجیتال بودن نزدیک تر است.
- به روزنامه هاى دیجیتال نزدیک تر است اما درهرحال هرچه تلاش کنیدکه نسبت انرژى گذارى رسانه را بیشتر و انرژى گذارى کاربر را کمتر کنید، به سایبرشدن نزدیک تر مى شوید.جام جم در آن بستر متولد شد.
به خاطر لینک هاى مرتبط که پایین هر خبر قرار مى گیرد؟
- بخشى به این دلیل است. بخشى هم عوامل دیگر.اگر روزنامه ریسک دوسویه شدن و تعامل را بپذیرد خیلى از مسائل حل مى شود.حتى مى تواند اجازه دهد صفحات مخصوص مخاطب هم وجود داشته باشد.این قابلیت ها در جام جم درنظرگرفته شده بود.
یعنى به اجرا نرسید؟
- بله.اما این ظرفیت ها به هرحال براى طراحى جام جم آن لاین درنظر گرفته شده بود.
پس چرا اجرا نشد؟
- چون به نیرو و انرژى زیاد نیاز دارد.وقتى امکان «نظردهى» را فعال مى کنید باید به حرف هاى مخاطبان جواب هم بدهید.
تعاملى که به آن تأکید دارید براى سایبرشدن، فقط در گرفتن نظر مخاطبان خلاصه مى شود؟
- یک وبلاگ براى روزنامه دیده شده بود و ستونهاى ویژه دیگر که «کامنت هاى» هر مطلب به طور جداگانه کنار مطلب طبقه بندى شود.مسأله دیگر «متا دیتا» بود براى دیتا بیس و... من دیگر سردبیر جام جم آن لاین نیستم فقط این را بگویم که کف اصلى یک کار سایبر، واکنش نشان دادن به کاربر است و سقف آن در نظر گرفتن سیستمى که کاربربا کمترین تلاش به بیشترین خواسته هایش از سایت برسد. جام جم آن لاین در مقایسه با سایر سایت هاى ایرانى سایبر به شمار مى رود چون تولید ویژه خودش را هم دارد و محصولات و محتواى آن از مطالب روزنامه جداست.
پس براى جشنواره و جایزه دادن، مى توان حتى از سطح روزنامه هاى الکترونیک یا همان نسخه هاى چاپى صفر ویک شده شروع کرد.
درحال حاضر بسیارى از سایت هاى دیگر، تعاملى تر از سایت هاى روزنامه هاى چاپى رفتار مى کنند و براساس این تعریف سایبرتر هستند.اما پیشنهاد شما این سایت ها را دربرنمى گیرد.
- نام جشنواره، جشنواره مطبوعات است پس فقط باید«الکترونیک مدیا»، «دیجیتال مدیا» و «سایبرمدیا» همین نسخه هاى چاپى مطبوعات را بررسى کند نه سایت ها و رسانه هایى را که نسخه چاپى ندارند.گفتم این انتخاب ها، مى تواند در آینده با معیارهاى دقیق ترى همراه شود. الزاماً، نام هر آنچه که در محیط چاپى است و بعد در فضاى وب قرار مى گیرد، روزنامه نگارى آن لاین نیست. نمى توانید همان محتواى مجله تان را روى سایت قرار دهید و بگویید که آن لاین شده اید. باید دید آیا مطلب براى مخاطب آن لاین تولید شده است یا نه. تیتر وب همان تیتر مطبوعاتى نیست، شرح عکس همین طور و خیلى موارد دیگر.بسیارى از «پس زمینه هاى» خبرى را در محیط وب نمى نویسیم چون در اینترنت وجود دارد و با گذاشتن یک لینک قابل دسترس مى شود.
پس در مرحله اول نمى شود همه این چیزها را درنظر گرفت اما سال به سال مى توان «متر» سنجش جشنواره را به استاندارهاى حرفه اى و جهانى نزدیک تر کرد.
با این تعریف، روزنامه نگارى آن لاین باید سبک نوشتارى متفاوتى داشته باشد.
- قطعاً...کسى که روزنامه نگارى آن لاین انجام مى دهد به خوبى مى داند که مهارت هاى عرضه مطالب با نوع چاپى تفاوت دارد. بخشى از آموزش ها روى مهارت هاى فنى متمرکز است. مثلاً در گام اول بلد بودن تایپ با «word ». البته در روزنامه هاى آن لاین و چاپى سه مرحله مشترک وجود دارد، جمع آورى، پردازش و عرضه. یعنى خبر باید ار حوزه خبرى گرفته، پردازش و عرضه شود.اما یک خبرنگار آن لاین منابع خبرى آن لاین را مى شناند. جست و جو در منابع آن لاین از مهارت هاى اوست و به جاى کاغذو قلم از صفحه کلید کامپیوتر براى نوشتن استفاده مى کند. باید بداند چگونه کلمات را بشمارد و به کدام کلمه «لینک» دهد. مرحله عرضه هم تخصص هاى ویژه مى خواهد. درکل، روزنامه نگارى آن لاین از نظر تبدیل کردن رویداد به خبر متفاوت است هرچند همان سه مرحله روزنامه نگارى سنتى را دارد. روزنامه نگار آن لاین درمرحله اول باید به این فکر کند که مطلبش را با چه «فرمتى» مى خواهد عرضه کند.
منظور از «فرمت» چیست؟
- یعنى مطلب قرار است در چه قالبى عرضه شود. روزنامه نگار آن لاین قبل از نوشتن مطلب باید به این فکر کند که قرار است چه اندازه از گرافیک، نقشه، کاریکاتور و چه قدراز متن بهره گیرد یا براى مطلب صدا و تصویر بگذارد. این اصل اول براى روزنامه نگارى آن لاین است. اصل دوم این است که بداند رابطه خبرو گزارش نوشته شده با سایر مطالب چگونه است. یعنى چه اندازه مى تواند از لینک استفاده کند. سوم، باید توجه کند که مطلب نوشته شده تا چه اندازه قابلیت «اسکن شدن» دارد. مطلب سایبر باید با یک نگاه خوانده و اسکن شود نه آنکه مخاطب مجبور باشد مطلب را تا آخر بخواند.
نکته دیگرى هم وجود دارد.اینکه روزنامه نگار چه اندازه به فرد کمک مى کند تا از برخى اطلاعات به صورت پرشى عبور کند. مثلاً مطلبى مى نویسیم درباره یک فیلم. چه اندازه لازم است درباره طراحى صحنه، بازیگران و کارگردانى توضیح دهیم. این نکته مهم است که روزنامه نگار چه اندازه به درخت اطلاعاتى که قبلاً درباره این فیلم در محیط وب وجود داشته، مطلب اضافه مى کند. اگر قرار است مطلبى نوشته شود که از قبل وجود داشته، باید اجازه دهد مخاطب از روى مطلب بپرد. روزنامه نگار باید اینجا، با یک لینک، خواننده را به مطلبى که از قبل وجود داشته ارجاع دهد.
درباره اینکه چه سبکى براى نوشتن مطلب آن لاین مناسب است، تردیدهایى وجود دارد.مثلاً «نرم خبر».
- این نرم خبر درایران به نظرم به داستان عجیب و غریبى تبدیل شده است. من مدتى روى این نکته اصرار داشتم وبعد که این ماجرا جارى شد خودم فاصله گرفتم.
«سافت نیوز» یا نرم خبر، محصول و در واقع دافعه هرم وارونه است. وقتى در دنیا احساس شد، سبک هرم وارونه ممکن است به دلیل خشکى مطالب کمى خسته کننده باشد، به سبک «chronological style» یا مبتنى بر زمان روى آوردند که درایران به اشتباه آن را سبک تاریخى ترجمه کردیم درحالى که اصلاً به تاریخ ارتباطى ندارد و بوى نفتالین نمى دهد.این سبک خود را به توالى سکانس رویدادها در جهان واقعى پایبند مى داند. بعدها دیدند شاید این سبک هم طولانى شود و خواننده نخواند. بخشى اولى به آن اضافه کردند به نام مقدمه یا لید.بعد ها سبک «هرم شنى» را ساختند.عده اى از روزنامه نگارى نوین سخن گفتند و الان هم غربى ها همین ضرورت هاى خبرى را به دو مقوله «هارد» و «سافت» یا نرم خبر و سخت خبر تقسیم کرده اند.همانطور که سخت افزار و نرم افزار به کاربرده مى شود و یا درعرصه روابط بین الملل مى گویند « قدرت سخت» یا « قدرت نرم».
در طبقه بندى جدید، یک رشته «ژانرها» در مقوله سخت خبر و بقیه در مقوله نرم خبر جا داده شده اند. تمام ژانرهاى زیرگروه سخت خبر، شتاب و ضرب خبرى بالایى دارند. اما آنها که زیر دسته نرم خبر طبقه بندى مى شوند، زیر گیوتین زمان نیستند. اما این دلیل نمى شود که الان یک خبر سخت بنویسیم ولحظاتى بعد نتوانیم خبرنرم آن را هم تحویل مخاطب دهیم. این موضوع امکان پذیراست و تمایز اول این دونوع خبر، بر اساس زمان است.
و تمایزهاى دیگر؟
- کلیشه گریزى از رویه هاى مبتنى برهارد نیوز. این کلیشه گریزى، نرم خبر را جذاب کرد. چندمنبعى بودن هم تمایز دیگرى است.خبرهاى نرم معمولاً چند منبع خبرى دارند. ولى خب الان سافت و هاردنیوز مخالفان و موافقان خود را دارند.مدافعان «سافت نیوز» معتقدند این شیوه تنظیم و روایت، مبتنى بر اصول دمکراتیک است چون از چند زوایه به یک رویداد نگاه مى کند اما از طرف دیگر، مخالفان نرم خبر هم معتقدند این شیوه، ضد دمکراتیک است و مخاطبان را نسبت به همه چیز بدون باور مى کند.
از یک زاویه دیگر هم مى شود قضیه را نگاه کرد. عینیت و شفافیت از اصول خبرنویسى است اما نرم خبر به روزنامه نگار اجازه مى دهد تحلیل ارائه کند.درواقع نظر روزنامه نگار در انعکاس یک رویداد دخالت زیادى دارد که این، عینیت را کم رنگ مى کند و شاید از منظرمخاطب،غیردمکراتیک باشد.اصلاً منصفانه است که یک «نرم خبر» در صفحه خبر روزنامه منتشر شود؟
- اگر دقیقاً با عناصر خبرى آشنا باشید مى دانید سافت و هارد از لحاظ پرداختن به عناصرخبرى هیچ تفاوتى با هم ندارند.اما شما ممکن است با نرم خبرى مواجه شده باشید که بد نوشته شده باشد. سافت نیوز هم باید به شش عنصر که، کجا، کى و ... پاسخ دهد.
اما در نرم نویسى، مثلاً خلاف هرم وارونه، ما اجازه تحلیل هم داریم.این عینیت خبر را کاهش مى دهد.
- شما در هارد نیوز هم تحلیل دارید.چه کسى تحلیل مى کند که کدام بخش خبر مهم تر است و باید لید شود؟
متوجه هستم.بالاخره هر خبرى با توجه به تحلیل خبرنگار نوشته مى شود اما دست کم مثل نرم خبر اجازه تحلیل مسقتیم نداریم.
- سافت نیوز بر خلاف هرم وارونه، تحلیل را پنهان نمى کند. یا خبرنگار مى گوید تحلیل من از رویداد این است ویا تحلیل منابع خبرى را هم در کنار بقیه عناصر خبرى ارائه مى کند
خب، این شناخت و جهان بینى خبرنگار است که او را به سمت یک سرى منابع خبرى و تحلیل ها سوق مى دهد که ممکن است همه ماجرا نباشد.
- این دیگر بحث جامعه شناسى و آسیب شناسى تولید خبراست نه بحث سبک ها. دهها آسیب پذیرى دیگر هم هست. مگر تخصص شما در نوع انتخاب سوژه و شیوه نوشتن شما تأثیرندارد؟ نوشتن سافت نیوز دشوارتر است.باید با منابع خبرى مختلف تماس بگیرید و ... اما تکرار مى کنم که سافت ، تحلیل خود را پنهان نمى کند.هرچند بسیارى نرم خبرها هستند که صرفا به شیوه دایره اى نوشته مى شوند و تحلیل هم ندارند. ولى من سؤالم این است که اگر روزنامه اى فقط «سخت» نوشت برنده است؟ اگر نرم نوشت برنده است؟ این ها ابزارهاى درون چعبه ابزار روزنامه نگارى هستند و نه ملاک هاى برترى.
چرا در حوزه اخبار ؟ فقط چون اسم آن «سافت نیوز» است؟ نرم خبر که بیشتر به گزارش شباهت دارد...
- سبک هاى نوشتن خبرها را ما تعیین نمى کنیم. رویدادها تعریف مى کنند. نیوز یعنى تازه ها، عنصر اصلى خبرتازگى آن است. اماهر رویداد تازه اى هم قابل خبر شدن نیست. باید چند عنصر دیگر هم داشته باشد.هرچه عنصر تازگى و دربرگیرى سافت نیوز بیشتر باشد به خبر کلاسیک نزدیک تر است.اما دردنیا خبردر حال وقوع را کسى سافت نمى نویسد. ابتدا هارد مى نویسند تا از رقیب عقب نیفتند و بعد مى شود خبر سافت آن را هم نوشت.
اما الان جوى حاکم است که انگار خبر خوب یعنى «نرم خبر». حتى خبرگزارى ها هم ازاین سبک استقبال کرده اند.اصلاً این شیوه نوشتن، مناسب فضاى وب است؟
- نه، اتفاقا هرم وارونه مربوط به رسانه هاى آن لاین است. اگر روزنامه ها رفتند به طرف «نرم خبر» به خاطر رقابت با رسانه هاى آن لاین بود. نرم خبر بیشتر در کشورهایى رایج است که فضاى ماهوارى زنده و فضاى وب قوى دارند امروز چون روزنامه ها در خبر رسانى به خاطر زمان هاى چاپ به پاى ماهواره و وب نمى رسند مجبورند براى رقابت با ماهواره و وب، نرم نویسى کنند و تحلیل ارائه کنند. مگر ماهواره هاى جهانى پخش مستقیم همین اجبار را به تلویزیون هاى ملى تحمیل نکردند؟ اما جالب است درایران خیال مى کنند در فضاى وب باید سافت نویسى کنند. گفتم که من بر خلاف باورهاى رایج در روزنامه نگارى ایران، سافت و هارد را اصلاً درتقابل با هم نمى بینم. این چیزى است که اینجا باب شده است.
منبع : روزنامه ایران
- ۸۴/۰۷/۱۳