پیش از آنکه برای یافتن سئوالی به دانشنامه‌های الکترونیکی مراجعه کنید چند دقیقه وقت بگذارید و این روایت جالب را مطالعه کنید.
جشنواره فیلم فجر، راهپیمایی ۲۲ بهمن، انتخابات مجلس، ماهواره ظفر، مافیای خودروسازی، کروناویروس و شاید ده‌ها هشتگ پرکاربرد دیگر را از نظر می‌گذرانم اما هیچکدام چنگی به دل نمی‌زند.
حجم محتواهای تکراری و کپی افزایش پیدا کرده و خلاقیتی هم در کار نیست، کاربرها عادت کرده‌اند با موج سواری بر روی یک موضوع، خودشان را پیگیر و جریان ساز جلوه دهند در حالی که در این بین بسیاری از موضوع‌ها نادیده گرفته می‌شوند؛ این چند خط تفسیر کوتاهی از فضای این روزهای شبکه‌های اجتماعی به خصوص توئیتر به عنوان یک فضای خاص‌تر و نخبگانی است.
همانطور که اشاره شد، در این فضا بعضاً موضوع‌ها و هشتگ‌هایی آن‌طور که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرند درحالی که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند. روزگاری که رسانه‌ها سرگرم سوژه‌های سیاسی و مسائل روز هستند، برخی از کاربران با استفاده از فضای مجازی روایت‌ها و گزارش‌های متفاوتی را ارائه می‌دهند.
در عین اینکه به دنبال روایت کاربران از راهپیمایی ۲۲ بهمن بودم، به رشته توییت یک کاربر درباره ویکی پدیا برخورد کردم، موضوعی که مطمئناً جز اولویت‌های رسانه‌ها و جامعه نیست اما سطح اثرگذاری بسیار بالایی دارد. بدون شک تاکنون سر و کارتان به این دانشنامه آزاد افتاده است. این وب‌گاه طبق تعریفی که ارائه داده است «یک دانشنامه برخط چندزبانه مبتنی بر وب با محتوای آزاد و همکاری باز است که با همکاری افراد داوطلب نوشته می‌شود و هر کسی که به اینترنت و وب دسترسی داشته باشد می‌تواند مقالات آن را ببیند و ویرایش کند.»
در همین رابطه روایت مهرداد فرهمند خبرنگار بی بی سی فارسی خالی از لطف نیست؛ ماجرا را همانطور که در صفحه شخصی اش نوشته و بی کم و کاست بخوانید:
«یکی از دوستان از من خواست چند مدخل ویکی پدیا عربی را برایش ترجمه کنم که به ایران مربوط می‌شد. در این مدخل‌ها به اطلاعات نادرستی برخوردم. دوستم حساب کاربری‌اش را در اختیارم گذاشت تا آن اطلاعات نادرست را با ارجاع به منبع اصلاح کنم. کمی بعد پیغام‌های تشکر به زبان عربی آمد و این درخواست که به ویرایش‌هایم ادامه بدهم. با وجود اصرار دوستم که تصحیح خطاهای مربوط به ایران را در ویکی پدیای عربی وظیفه ملی و میهنی من می‌دانست، به این کار ادامه ندادم، با این توجیه فلسفی که: حالش را ندارم.
اما چند روز پیش که برخی متون تاریخی را می‌خواندم، حیفم آمد که چرا اطلاعات این متون به صورت آنلاین در دسترس نیست یا اگر هست با جستجو در گوگل و براحتی پیدا نمی‌شود، گفتم چرا همزمان که می‌خوانم، چرا این اطلاعات را در ویکی پدیای فارسی نگذارم و خیری به خلق الله نرسانم؟ چند روز پیش با همان حساب کاربری دوستم و به صورت جدی شروع به ویرایش برخی از مدخل‌های ویکی پدیا کردم، غلط‌ها را حذف و به جایشان اطلاعات درست افزودم، برای هر داده‌ای، ارجاعات آن را بدقت درج می‌کردم. صفحات تازه‌ای هم ایجاد کردم.
چند روز پیش با همان حساب کاربری دوستم و به صورت جدی شروع به ویرایش برخی از مدخل‌های ویکی پدیا کردم، غلط‌ها را حذف و به جایشان اطلاعات درست افزودم، برای هر داده‌ای، ارجاعات آن را به دقت درج می‌کردم. صفحات تازه‌ای هم ایجاد کردم. به پیغام‌ها جواب دادم اما منتظر پاسخ به تظلم خواهی برای فعال کردن دوباره آن حساب کاربری نگون بخت نشدم. خودم حساب کاربری تازه‌ای ساختم و ویرایش و ایجاد صفحه را ادامه دادم. جایی نوشته بود در ۲۴ ساعت گذشته ۲۴ صفحه تازه در ویکی پدیای فارسی ایجاد شده.
دست کم نیمی از این صفحه‌ها را من ساخته بودم که یا درباره شخصیت‌های تاریخی بودند که پیشتر صفحه‌ای درباره شأن نبود یا درباره موضوع‌هایی همچون تاریخ مایه کوبی در ایران، چگونگی شکل گیری روزنامه رسمی، تأسیس وزارت دربار و تغییر تقویم از هجری قمری به خورشیدی. این بار دیگر کار به شب خوابیدن و صبح برخاستن نکشید. ساعاتی بعد نه تنها صفحه‌ها و اطلاعات تازه حذف و غلط‌ها به جای خود برگردانده شد، بلکه پیغام‌های خشم آلودی گرفتم که در آنها متهم شده بودم به اینکه سایت‌های خاصی را تبلیغ می‌کنم و اینکه «تحقیق دست اول» ممنوع است و...
اگر به «تخلف» ادامه دهم، حساب کاربری‌ام بسته خواهد شد. در پاسخ خیلی سعی کردم خشم خودم را مهار کنم. نوشتم: اولاً تبلیغ سایت کدام است؟ اگر سایتی باشد که ارجاعات من به آن زیاد تکرار شده، سایت مشروح مذاکرات مجلس است که سند دست اول تاریخ به شمار می‌رود و تبلیغ آن معنی ندارد. اگر به فرض در مدخل مربوط به فلان دانشگاه، به تاریخچه آن در سایت دانشگاه ارجاع داده شود، تبلیغ آن دانشگاه است؟ در ثانی، «تحقیق دست اول» دیگر چه صیغه‌ای است؟ تمام ویرایش‌های من و صفحاتی که ایجاد کرده‌ام، بر اساس اصول دانشنامه نویسی و بسیار هم با وسواس انجام گرفته.
هر اطلاعاتی که افزوده‌ام، حتماً به منبع ارجاع داده‌ام. نمونه‌های مشخصی هم ذکر کردم که مثلاً سابقه فرمانفرما، مستوفی الممالک، قوام السلطنه و چند تن دیگر در ویکی پدیای فارسی کاملاً غلط نوشته شده بود، بدون اینکه ارجاع به هیچ منبعی داشته باشد، من این اطلاعات غلط را حذف کردم و به جای آن، سابقه درست را با ذکر منبع مشخص کاملاً مستند نوشتم، آن وقت شما در کمال بلاهت، اطلاعات مستند را حذف و اطلاعات غلط بی پایه را به جای خود بازگردانده‌اید. پاسخی که دریافت کردم تکرار طوطی وار همان اتهامات قبلی و ارسال قوانین ویکی پدیا درباره ممنوعیت تبلیغ سایت بود. از نثر و شیوه نگارش پیغام‌ها پیدا بود دارم با کسانی درباره تاریخ و ارجاع به مستندات تاریخی حرف می زنم که … بگذریم… افسوس بر وقت گران‌بها خوردم که به پای سایتی بی بها و بی اعتبار ریختم و اینکه باز کاری کردم که نه نام داشت و نه نان، به مشتی کودن هم بدهکار شدم.»
به خواندن این روایت بسنده نکردم و شروع به مطالعه سایر تجارب کاربران کردم.
پویا نوشته بود: «من هم دقیقاً تجربه‌ی مشابهی داشتم، هرچند خیلی کوچک‌تر و برای ۲، ۳ مقاله بود. وقتی دیدم واکنش‌ها، سیاسی، پرخاشگرانه و با برچسب زنی همراهه فهمیدم وقت گذاشتن برای ویکی‌پدیا فارسی کار عبثیه! یه گروه خودشون رو قیم اونجا می‌دونن و مقالات باید با دیدگاه سیاسی و فکری این گروه منطبق باشه.»
مجید نصیری نژاد هم نوشته بود: «من وقتی چند مطلب ویرایش کردم و رفرنس دقیق دادم و مثل یک روبات و طوطی وار مطالب ریجکت شد دیگه بی‌خیال شدم. از اون به بعد هم دیگه مطالب ویکی پدیا برام مهم نیست و برای مطالب سعی می‌کنم منابع اصلی رو پیدا کنم یا صحت مطالب رو با چند جای دیگه هم چک کنم چون سلیقه‌ای با ویرایش برخورد میشه.»
کاربر دیگری هم نوشته بود: «چند وقت پیش مشخص شده بود که اسرائیل به طور سازماندهی شده ویکی پدیای یکی از زبانهای اروپای شرقی (فکر کنم لهستانی یا چک) را دستکاری می‌کند. اوایل به پروژه ویکی پدیا خوشبین بودم. اما زهی خیال باطل. در یک مسابقه آزاد رانندگی کسی که بهتر رانندگی نمی‌کند نمی‌برد، ماشین بهتر پیروز است. ماشین بهتر هم پول بیشتر می‌خواهد. مایکل شوماخر هم نمی‌تواند با پیکان بر بنز پیروز شود.»
سادات موسوی نیز نوشته بود: «پیوسته با ویکی پدیا عربی، فارسی، اردو و انگلیسی سروکار دارم و آنچه می‌بینیم رسماً تحریف تاریخ و نوشتن چیزهای دور از واقعیت باب میل غرب امری عادی است.»
اشرف نیا هم در رشته توییت دیگری درباره حقیقت ویکی پدیا نوشته بود: «ویکی پدیای فارسی یک رسوایی بزرگ برای بنیاد ویکی پدیاست که با باند بازی جلوی آزادی بیان رو می گیره و تنها اجازه میده مطالب مورد نظر یک عده خاص امکان انتشار داشته باشه، در آمدش هم از ایجاد بک لینک برای برخی کسب و کارهاست که برای هر بکلینک مبلغی بین ۱الی۵ میلیون و حتی بیشتر میشه؛ بنیاد ویکی پدیا اگر باندبازی که در ویکی پدیای فارسی صورت میگیره آگاه بشه مطمئناً جلوش رو میگیره، هر جوری که بتونیم باید این موضوع رو به گوششون برسونیم.»
با مطالعه این موارد به ناگاه خاطره استناد علیفر گزارشگر فوتبال به دانشنامه آزاد ویکی پدیا درباره یک استادیوم ورزشی را یاد آوردم، جایی که وی در زمان گزارش یکی از بازی‌های یورو ۲۰۱۶ نام معمار یکی از استادیوم‌ها را «امیر دولاب» اعلام کرد. ساعتی بعد «امیر دولاب» در اینستاگرام پیام داد و گفت ویکی پدیا را دستکاری کرده تا به علیفر نشان بدهد، این سایت قابل‌اعتماد نیست!
در کنار هم قراردادن این تجارب و اتفاق‌ها نشان می‌دهد، ویکی پدیا با تعریفی که از خود ارائه داده (یک دانشنامه برخط چندزبانه مبتنی بر وب با محتوای آزاد و همکاری باز است که با همکاری افراد داوطلب نوشته می‌شود و هر کسی که به اینترنت و وب دسترسی داشته باشد می‌تواند مقالات آن را ببیند و ویرایش کند) فاصله بسیاری دارد. این در حالی است که متأسفانه به دلیل مراجعه بسیار به این دانشنامه که از نظر رتبه بندی وبگاه‌ها در جایگاه ۱۱ دنیا قرار دارد، توانسته بین عموم جوامع به خصوص فارسی زبان‌ها مقبولیت پیدا کند.
علاوه بر این مسئله نکته دیگری که در این بین حائز اهمیت است، سانسور و بستن دریچه حقیقت است. اتفاقی که به کرات در شبکه‌های اجتماعی با مسدود کردن حساب‌های کاربری رخ داده حالا به دانشنامه‌های الکترونیکی نیز سرایت کرده و مشخص نیست تا به الان چه حجمی از اطلاعات غلط و سانسور شده به دست کاربران فراسی زبان رسیده است؟!
* مجله مهر
