بومی‌سازی در فضای مجازی
زینب‌سادات حسینی - دانشجوی مطالعات رسانه‌ها - دانشگاه تهران - در برخی سایت‌ها می‌توان نشانی از فرهنگ یا نمادی از ملیت صاحبان آن یافت. وقتی وارد فرودگاه کشوری می‌شویم این نمادها را می‌بینیم وقتی فیلمی را تماشا می‌کنیم باز هم شاهد این پیام‌ها هستیم تا مدتی پیش تنها در فرودگاه و یا رسانه ملی همان کشور شاهد این نمادها بودیم یعنی یا به صورت واقعی و یا به صورت محدود از رسانه‌هایی با برد مشخص. اما امروز پدیده‌ای با نام جهانی‌شدن که امروز نقش پر رنگ آن را شاهدیم ( اگرچه از مدت زمانی پیش در حال شکل گرفتن و رشد بوده است) حیطه انتقال این نمادهای ملی، قومی، محلی و در یک کلام بومی را به صورت چشم‌گیری افزایش داده‌است. یکی از این ابزار و در واقع مهمترین آن اینترنت بود که از آن به عنوان فضای مجازی یاد می‌کنیم.
فضای مجازی ( اینترنت ) دارای پنج خصوصیت است که آن را از سایر رسانه متمایز کرده است و به نوعی آن را خاص کرده است . دیجیتالی بودن ، تعاملی بودن ، هایپرتکست بودن ، واقعیت مجازی بودن و مرکزی بودن (عاملی :1384) بنا براین بومی شدن که اصطلاحی است که به دنبال جهانی شدن بیش از پیش مطرح شده است کمی در مورد آن متفاوت است.
اگر بخواهیم نظریه ای برای جهانی شدن وبه دنبال آن بومی شدن برای این فضا استفاده کنیم نظریه نسبیت گرایی[1] را ترجیح می دهم .
نسبیت گرا ها معتقدند که مرزهای فرهنگی که در گذشته یک ملت را از ملت دیگر جدا می کرد ، امروز وجود واقعی ندارد . مرزهای فرهنگی از نظر آنها علائمی است که به لحاظ زبانی و نژادی و اختصاصات ذاتی یک فرهنگ یک ملت را از ملت دیگر جدا می کند . و اگر چه این علائم در گذشته نقش تعیین کننده ای در شکل گیری شخصیت بومی یک فرهنگ و یک ملت داشته اند ، امروز نقش نسبی در این مرزبندی دارند . در مقایسه با افراط گرایان[2] که معتقدند یک همسان سازی کلی فرهنگی در حال وقوع است ، آنها بر این باورند که یک شبکه ارتباطی بین ملت ها و فرهنگ ها به وجود آورده که در هر منطقه تسهیل کننده تبادل معانی فرهنگی[3] و کالا ها وهنجارهای اجتماعی شده است .( عاملی : 1383)
رابرتسون[4] از در این زمینه از عام گرایی وخاص گرایی صحبت می کند و در کتاب جهانی شدنش اینگونه می گوید: " عام گرایی وخاص گرایی در دوره اخیر چیزی از نوع یک فرهنگ جهانی ، یا در حقیقت یک محور عمده در نحوه ساختار پذیری کلیت جهان است . به نظر من به جای اینکه قضیه را از این زاویه بنگریم که عام گرایی تنها با اصول دارای مصداق کلی و خاص گرایی تنها با آنچه محلی است سر وکار دارد ، موضوع را از این زاویه مورد توجه قرار دهیم که عام گرایی وخاص گرایی در سطح جهان به عنوان یک مجموعه واحد با یکدیگر مرتبط اند . لذا این دو به جهت عام بودگی توقع خاص بودگی از یک سو و توقع افزاینده عام بودگی ازسوی دیگر با یکدیگر پیوند خورده اند. این پدیده اخیر – خاص گردانیدن عام بودگی- مبین این اندیشه است که عام باید در قالب جهانی- بشری انضمامیت پیدا کند؛ در حالیکه جریان نخست-عام گردانیدن خاص بودگی- متضمن انتشار گسترده این فکر است که در حقیقت برای خاص بودن ، یکتا بودن و تفاوت ودیگر بودگی نهایتی نیست وبه قول بودریلارد هیچ وقت برای احیای اصل خود دیر نیست." (رابرتسون:2001)
من در این چند سطر می خواهم براساس این تفکرات به این سوالات پاسخ دهم :
سوال اساسی : چگونه شبکه اى جهانى و بین المللى با عنوان اینترنت که اساس آن بر بى تمرکزى و بى مکانى است را مى توان ملى کرد؟ آیا فضای مجازی که خود نقش انکار ناپذیری در جهانی شدن دارد قابلیت بومی شدن دارد ؟ و یا چگونه شبکه بین المللی و جهانی اینترنت را می توان بومی کرد ؟
1.فضای مجازی
فضای مجازی از دو مفهوم فضا[5] ومجاز [6] تشکیل شده است. پس بهتر است برای درکی روشن تر ابتدا به مفهوم واژگانی آن بپردازیم .
1-1 مجاز :
طبق نظر دکتر عاملی مجاز گاهی در مقابل امر حقیقی معنا می شود ، گاهی به عنوان امری وهمی وخیالی فرض می شود و گاهی در مقایسه با واقعیت محسوس وبدن به کار برده می شود و برخی اوقات یک امر ذهنی در مقابل امری عینی تلقی می شود . همچنین استفاده یک لغت خارج از معنای اولیه را نیز مجاز می نامند . (عاملی : 1384 )
پس فضا یا جهانی با خصلت مجازی در مقابل فضا یا جهان واقعی قرار می گیرد . که فضای دوم نیز نام می گیرد . البته مجازی بودن به هیچ عنوان از تاثیر واقعیت نمی کاهد بلکه تنها واقعیتی را به شکل مجازی بازنمایی می کند چه بسا همپا و موازی با جهان واقعی . واقعیت مجازی تلاش می کند محیط های جدیدی خلق کند که تخیلی هستند ، قلمروهای خیال گونه ای که به شیوه هایی منحصر بفرد «واقعی» به نظر می‌رسند، اما به صورت مستقیم با جهان ، به صورتی که آن را درک می کنیم ارتباط ندارند. (سولر[7]:2006)
2-1 فضا :
مفهوم فضا در مقابل مفهوم مکان به کار گرفته می شود . این دو مفهوم تفاوت های اساسی باهم دارند . اولین وجه تمایزی که در جریان مقایسه مکان و فضا برجسته است، سطح انتزاع این دو مفهوم است. فضا در مقایسه با مکان مفهومی بسیار انتزاعی و به سختی قابل تصور بوده به طوری که درک این مفهوم بدون واسطه درک مکان برای ما موجودات فیزیکی غیر ممکن است.(سایت تبیان) گل محمدی در کتاب جهانی شدن ، فرهنگ ، هویت به نقل از مورلی و رابینز[8](1996) دیگر تفاوت ها را اینگونه بیان می کند که فضا عبارت است از همه جا ولی مکان جایی معین است .مکان محتوا دارد ولی فضا نوعی خلاء است . مکان دوبعدی است در حالیکه فضا سه بعد دارد . مکان قابلیت مرزبندی دارد اما فضا بی مرکز ونا متناهی است . و از زبان هال [9](1996) می گوید ، مکان ها ثابت می مانند اما فضا می تواند در یک چشم به هم زدن تغییر کند و عوض شود .
بنابراین فضا مفهومی بسیار گسترده تر و پیچیده تری نسبت به مکان دارد وشاید همین ویژگی های فضا است که باعث خاص شدن و به وجود آمدن دیگر خصوصیات فضای مجازی (اینترنت) شده است .
2.بومی شدن
اصطلاح بومی شدن [10] در ابتدا مدلی بود برای ژاپنی ها که تکنولوژی های جدید را با شرایط محلی وفرهنگ محلی خود وفق می دادند تا هویت ژاپنی خود را همچنان پا بر جا داشته باشند. در واقع بومی شدن خلق محصولات و یا خدماتی است که در بازار جهانی هست اما مناسب با فرهنگ محلی اختصاصی شده است [11].
بومی شدن معمولا زمانی مطرح می شود که با یک پدیده غیر بومی مانند تکنولوژی های جدید غربی مواجه باشیم . در این زمان سه راه برای مواجه با این پدیده غیر بومی داریم : اول اینکه نه تکنولوژی جدید را بپذیریم ونه فرهنگ وهنجاری که همراه با این پدیده جدید از مبدا خودش آمده است . که البته این راه در این برهه از زمان غیر ممکن است و حتی نمونه هایی که در دوره های پیش این نوع مواجه را انتخاب کرده بودند با شکست مواجه شدند ؛ مانند چین در سال 1800 و یا ژاپن درسال 1500 که هر دو مجبور به تغییر رویه شدند. دومین راه نیز پذیرش تکنولوژی جدید ومدرن شدن همچنین پذیرش فرهنگ همراه آن است . که این راه نیز به فرهنگ بومی صدمه می زند و افراد جامعه را دچار بحران هویت و از خود بیگانگی می کند ؛ مانند ترکیه در زمان آتاتورک . وسومین وبهترین راه برخورد با تکنولوژی های جدید پذیرش تکنولوژی و حرکت به سوی مدرنیزاسیون است در عین اینکه فرهنگ سازی جدید طبق ارزش های بومی و فرهنگ حاکم بر جامعه صورت بگیرد ؛ مانند ژاپن یا سنگاپور .
طبق تفاوت هایی که در مورد فضا ومکان ذکر کردیم قاعدتا بومی شدن نیز در فضا و مکان متفاوت است .
1-2 بومی شدن در مکان :
با ذکر کلمه مکان این معنا هم رسانده می شود که منظور جهان واقعی[12] است . برای بومی شدن در جهان واقعی ابتدا باید عناصرو عینیت هایی که نماینگر هویت های جمعی یک ملیت است را شناسایی کرد .
دکتر عاملی در رابطه با هویت اینگونه می گوید : "هویت همواره یک مفهوم ارتباطی بوده است. (بارت[13]1969) به این معنا که ما به وسیله تشابه ها وتفاوت ها یی که با دیگران داریم شناخته می شویم (میناگال[14] وهمکاران 2003)هویت به ریشه های زندگی ، روش ها ، و منش هایی که با آن زندگی می کنیم ، گره خورده است .منظور از روش های زندگی به قول میناگال وهمکاران او(2003) اموری است که "خصیصه های خاص زندگی ما " را منعکس می کند . اموری مثل بنا ها، نظام شهری، هنر، آداب ورسوم اجتماعی، مذهب، نوع لباس پوشیدن، نحوه غذاخوردن، چگونگی گذران اوقات فراغت و خلق وخو های به روابط اجتماعی ، نمونه هایی است که هویت یک جامعه را از جامعه دیگر ویا حتی هویت یک فرد را از فرد دیگر متمایز می کند ." بنابراین با باز سازی هویت در عناصری که نماد هویت یک فرد یا یک اجتماع است می توانیم می توانیم بگوییم بازگشت به خویشتن انجام داده ایم . مانند به کار گیری سازهای غربی اما نواختن ملودی های شرقی وایرانی ، مثل ساختن بنایی جدید و با تجهیزات امروزی اما با الگو برداری از معماری سنتی ایرانی و یا استفاده از پارچه خارجی برای لباسی به سبک محلی و ...
محلی بودن ودر عین حال مورد پذیرش جهان واقع شدن حکایت از برخورداری از ارزش های جهانی است ویک نگاه جهانی دارد .( عاملی: 1383)
2-2 بومی شدن در فضا :
منظور از فضا (فضای مجازی) در اینجا بیشتر اینترنت است . البته فضای مجازی صرفا اینترنت نیست ام اگر ما چیز دیگری با آن پنج خصوصیات پیدا کردیم میتوانیم آن را فضای مجازی بنامیم (مانند sms های موبایل) اما اینترنت بیشترین کاربرد را دارد .
اینترنت تشکیل شده از دو بخش 1. تکنولوژی و 2.محتوا. بومی شدن دراین دو مورد متفاوت است . باید متذکر شد که منظور از تکنولوژی نوع استفاده از تکنولوژی است نه اینکه بخواهیم چیزی که قبلا اختراع شده را دوباره با در نظر گرفتن شرایط محلی از نو اختراع کنیم .
2.1-2تکنولوژی :
مالکیت و مدیریت شبکه اینترنت در اختیار کشور های خاصی است که میزبانی بسیاری از وب سایت های ما را به عهده دارد. یعنی برای دسترسی به اطلاعات موجود در این شبکه باید از مسیر های تعین شده وتحت حفاظت این میزبانان گذشت . با این وجود سودی قابل توجه از این مسیر به جیب میزبانان می رود و هم امتیازی دارند برای وادار کردن کاربران به آنچه آن ها می خواهند و یا تهدید به تحریم اینترنتی . علاوه بر این، کنترل آن ها تهدیدی است برای امنیت اطلاعات رد وبدل شده در این زمینه . با این شرایط ضرورت ایجاد یک دیتا سنتر[15] که توسط هر منطقه یا کشورکنترل و حفاظت شود احساس می شود . ویا حداقل با تکثر ، انحصار در این زمینه شکسته شود . (مومنی:1384)
استفاده از دامنه های مخصوص با نام هر کشور یکی از راه های بومی کردن است. (بگذریم از اینکه همین دامنه ها نیز از طریق خطوط ارتباطی شبکه اینترنت خارج از کشور وصل می شود. ) دامنه .ir برای ایران می تواند به کاربران القا کننده هویتشان باشد . در فضایی بی حد و حصر که از هر قومیت و ملیت و کشوری در آنجا حضور دارند عنصری که نام کشور را به همراه داشته باشد، کشوری دارای مکان و مرز بندی مشخص ، جدای از هویت ملی و قومی بدون شک دیگر هویت ها را هم در ذهن ما تداعی خواهد کرد . هویت دینی ، هویت فرهنگی ، اجتماعی، هویت هنری، هویت شهری و دیگر هویت هایی که هر فرد به صورت فردی واجتماعی می تواند داشته باشد .ویا دامنه .va برای سایت های مخصوص واتیکان www.vatican.va
2.2-2 محتوا :
می دانیم که اینترنت یک چند رسانه ای[16] است . یعنی مانند ظرفی است که پیام های متفاوت از جنس های متفاوت درون آن ریخته می شود که در اختیار مخاطبانی به مراتب گسترده تر(از لحاظ زمانی ومکانی) و با اختیارات بیشتر قرار می دهد. محسنیان راد(1383) به نقل ازهنرز[17](1996) آغازبحث تأثیر رسانه ها در شکل گیری تصورات ذهنی مشترک را، از اواسط دهه 1980 و از هنگام حضور تلویزیون ماهواره ای (DBS) در منازل می داند که باعث گردید افراد ـ بدون دروازه بانی و مداخله دولت ها ـ بیشتر از گذشته درک کنند که چیزهایی فراتر از فرهنگ محلی[18] آنها نیز وجود دارد، بدون اینکه با آن فرهنگ، هیچگونه ملاقات چهره به چهره ای داشته باشند . یکی از پیامدهای این امر، تقویت حس "ما" بودن [19]یا همان هویت فرهنگی[20] است . باید گفت با ایجاد هویت جمعی ، هویت فردی ومحلی از بین نمی رود ویا ضعیف نمی شود ما با هویت های همزمان و دو جهانی شدن(دکتر عاملی : 1383) مواجه شده ایم . جهان مجازی با تاثیر گرفتن از صنعت همزمان ارتباطات ، منشاء ظهور فرهنگ های آنی[21] و به دنبال آن هویت های خلق الساعه شده است که در دوره محدودی شکل می گیرد و با ظهور هویت های جدید به سرعت از بین می رود. (دکتر عاملی:1383) این به وجود آمدن واز بین رفتن هویت های جدید می تواند به این دلیل باشد که هویت ها پشتوانه ای ندارند وطبق مرزها و مکان ها شکل نگرفته اند .
هویت بر اساس مرز بندی ها در مکان شکل می گیرد نه صرفا مرز بندی سیاسی ، مرز های فرهنگی ، دینی ، شهری و ... نیز در این امر سهیم اند. وطبق این اظهارات در رابطه با هویت های همزمان باید گفت که برای بومی ومحلی کردن محتوا در اینترنت و فضای مجازی باید مرزهایی که در جهان واقعی وجود دارد به صورت مجازی در اینترنت باز سازی شود ونماد های هویت در آنجا مطرح شود ؛ تا بتوان هویت های مربوط به آن مرز ها را بازسازی کرد . همان طور که گفتیم جهان مجازی در موازات با جهان واقعی در حرکت است بنابراین با بازسازی هویت در جهان مجازی ، هویت ها در جهان واقعی هم تقویت می شوند .
دیگر اینکه درون فضای مجازی علاوه بر ترسیم مجدد مرزها ، فرهنگ محلی و فرهنگ اختصاصی هر گروه بازنمایی شود . در این مورد برخی سایت ها سعی کرده اند با اختصاص دادن بخش هایی از فضایشان به فرهنگ های local این امر را رعایت کنند . (مانند: Yahoo Asia) اما مشکلی که وجود دارد این است که مدیرت همچنان دست همان سایت یاهو می باشد . در این صورت چقدر امکان تولید و عرضه فرهنگ ناب محلی آسیایی امکان دارد وچقدر مرزهای آسیایی را برای ما ترسیم می کند ؟ راهی که در این باره وجود دارد این است که مدیریت های این قبیل سایت ها ویا حتی بخش های محلی به خود بومیان منطقه واگذار شود .
به نظر من مثلا یک سایت چینی باید مانند یک رستوران چینی که در کشوری غیر از چین مثلا آمریکا واقع شده ، باشد . با وارد شدن به این رستوران با تمام وجود حس می کنیم که در چین هستیم . بو ، دکوراسیون، نوع چیدمان ، غذا ، زبان ، چهره ،لباس و سایر چیزها باعث می شود که دقایقی که در این رستوران هستیم فراموش کنیم که در چین نیستیم ؛ و با خارج شدن از این رستوران به فضای قبلی با فرهنگی متفاوت برمی گردیم ، در آنجا ما هم مانند بقیه وفرهنگ حاکم رفتار می کنیم . به نظر من این یعنی دو جهانی شدن یعنی هویت های همزمان یعنی داشتن فرهنگ محلی در کنار فرهنگ جهانی !
نتیجه گیری :
طبق دیدگاه های نسبیت گرا ها جهانی شدن نمی تواند جامعه بشری را به سمت یکی شدن فرهنگی ببرد . با تکیه بر دیدگاه فیدرستون[22] که از طرفداران نظریه نسبیت گرا هست ، می توان از متمرکز شدن فرهنگ های پراکنده [23] که منعکس کننده جهانی شدن فرهنگ های محلی است سخن گفت . فرهنگ های پراکنده در گذشته ، پیوند های خود را با فرهنگ های مرکزی از دست می دادند ، ولی در پرتو جهانی شدن یک نوع متمرکز شدن و منسجم شدن و مرتبط شدن و شبکه ای شدن فرهنگ های پراکنده به وجود آمده است . (عاملی : 1383)
یعنی در واقع جهانی شدن تهدیدی برای فرهنگ وهویت محلی ما نیست؛( البته در صورتی که ما از آگاهی کافی برخوردار باشیم و بتوانیم به انتخاب درستی دست بزنیم) بلکه به قول گیدنز[24] جهانی شدن دلیلی برای بهبود هویت های فرهنگی محلی در قسمت های متفاوت جهان است(2000)
اما برای ایجاد این بهبود و بازسازی هویت های فرهنگی محلی در جایی مانند اینترنت نیازبه هزینه وهمت زیادی است .
برای به دست گرفتن مدیریت ومالکیت مسیرهای ارتباطی و محتوایی درفضای مجازی احتیاج به سرمایه گزاری کلانی است همچنین همت والایی را برای بازنمایی درست وصحیح از فرهنگ و هویت بومی درفضای بی حد وحصری مانند اینترنت را می طلبد تا بتوان ما هم با خیالی راحت مانند گیدنز جهانی شدن را دلیل بهبود ، نه وارد کردن خدشه وایجاد بحران برای فرهنگ وهویت محلی ، بدانیم .
پانویس:
1.Relativism Theory
hyper-globalizer
cultural meaning
Robertson
virtual
John Suler
Morley & Robins
Hall
glocalization
http://www.wordspy.com/
real world
Barth
Minnegal
data center
multy media
Hannerz
local culture
we-ness
identity cultural
simultaneous cultures
Featherstone
diasporic culture
Giddens
کتابنامه :
جلیلی، سمیه ، 1382، مواجهه با غرب ، سایت کانون غیردولتی توتم اندیشه ،
رابرتسون ، رونالد ، 1380، جهانی شدن-تئوری های اجنماعی وفرهنگ جهانی ،تهران، نشر ثالث
سولر، جان ، چهارراه جهان مجازی ، ترجمه کامبیز پارتازیان ، سایت آینده نگرwww.ayandehnegar.org
عاملی ، س. ر،1382، دو جهانی شدن وهویت های همزمان آینده ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی ، www.iranwsis.org
عاملی ، س. ر،1384، زیرساخت ها و خصوصیات فضای مجازی ، درس مطالعات فضای مجازی
عاملی ، س. ر، 1382 ، جهانی شدن ها : مفاهیم ونظریه ها ، ارغنون24
عاملی ، س. ر، 1384، هویت های فرهنگی قدیم و جدید ،رمزگشایی تمدنی ومعماری سنتی- مدرن و ملی- فراملی مهستان.
کمالی پور، یحیی، 1383، بومی کردن اینترنت ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی ، www.iranwsis.org
گل محمدی ، احمد ، 1381، جهانی شدن، فرهنگ، هویت ، تهران ، نشرنی.
محسنیان راد ، مهدی ،1383، جهانی شدن،فرهنگ وبازار پیام ، سایت ایران وجامعه اطلاعاتی www.iranwsis.org
مومنی ، مینو ،1384، اینترنت ملی تنها با یک میلیارد دلار، سایت آینده نگر
- ۸۵/۱۲/۱۱