جرم و گمنامی در فضای مجازی
وحیده محمد‌میرزایی - شبکه جهانی دیجیتال در قرن بیست و یکم همان نقشی را ایفا می کند که کارخانه ها در زمان انقلاب صنعتی ایفا کرده اند .آن زمان مردم زندگی روستایی را رها کرده و به کار منظم در کارخانه ها و زندگی در شهرها روی آورده و برای ظهور اشکال تازه ای از دولتها مبارزه کردند . اکنون نیزبا تاثیر شبکه های تبادل اطلاعات ،جامعه جهانی ناگزیر است ساختار سیاسی و نگرش کلی خود را درباره تمامی ساختارهای اجتماعی تغییر دهد." «مانوئل کاستلز»
چکیده
فضای مجازی یک نوع اجتماع و همسایگی بزرگی است که میلیون ها کامپیوتر و استفاده کتتدگان آن را در سراسر جهان به هم می پیوندد . با غلبه اینترنت بر زندگی روزانه ی انسانها طبیعی به نظر می رسد که بسیاری از مشخصه های جامعه سنتی به درون اینترنت کشیده شوند و در آتجا شکل گیرتد. امروزه ، امور زیادی از قبیل خرید و فروش ، تحصیل، مشاوره خانوادگی ، ازدواج وحتی مشاوره های پزشکی میان پزشکان و بیماران در اینترنت انجام می گیرد . از ابن رو هیچ جای تعجبی نیست که مجرمان اینترنتی در فضای مجازی مرتکب جرم شوند . به خصوص گمنامی این فضا بر گسترش این نوع جرایم دامن می زند ، در این فضا کمتر هویت واقعی مشخص می شود و افراد باکتمان هویت خویش به راحتی مرتکب انواع جرائم می شوند این مقاله در یچه ایست کوچک به معرفی جرم مجازی و عناصر آن و رابطه آن باگمنامی .
مقدمه
بشر در طول حیات خود با دوره های گوناگونی از تحول و تکامل مواجه بوده است . زمانی کشاورزی محوریت داشت ، اما بشر پس از مدتی به این نتیجه رسید که با تحقق یک جامعه صنعتی می تواند به آرزوهای خود دست یابد . لذا تمام هم خود را در این راه نهاد و دورانی صنعتی را رقم زد که اوج آن را در سده نوزدهم میلادی شاهد هستیم . اما از اواخر قرن بیستم ، زمزمه های محوریت یافتن عنصر دیگری شنیده شد . این عنصر که در همان دوران صنعتی واجد ارزش بودن خود را به اثبات رسانیده بود، به تدریج با پا گذاشتن به سده بیستم موقعیت خود را تثبیت کردو تا آنجا پیش رفت که به دوران صنعتی پایان داد و بشر را وارد عصر پسا مدرنی یا پسا صنعتی کرد.این عنصر با ارزش اطلاعات نام دارد و حدود یک قرن است که بشر تلاش خود را صرف تجلی آن در تمامی عرصه های سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی کرده است . بی تردید هر کاری ابزاری می خواهد و ابزار تحقق یک جامعه به واقع اطلاعاتی2 ، فناوری اطلاعات و ارتباطات3 است . دلیل اشاره به عامل ارتباطات در کنار اطلاعات ، به لحاظ جایگاه ویژه آن در توسعه و تکامل است . ارتباط و به تبع آن ابزارهای ارتباطی،از همان ابتدا از عناصر حیاتی محسوب می شدند و می توان گفت اگروجود نداشتند بشر هیچ گاه نمی توانست به این حد از رشد و بالندگی برسد . اوج این رشد و بالندگی را می توان در ظهور شبکه های اطلاع رسانی رایانه ای جهانی دانست که از دهه نود میلادی به بعد ، تحولی بنیادین را در دو حوزه رایانه4 و مخابرات5 رقم زدند . این شبکه ها که خود از بسیاری سیستمهای رایانه ای متصل به یکدیگر تشکیل شده اند ، به مدد فناوریهای پیشرفته مخابراتی با یکدیگر ارتباط برقرار کرده و فضایی با ویژگی های کاملا متمایز از دنیای فیزیکی به وجود آوردنده اند که عده ای آن را فضای مجازی6 نامیده اند و عده ای هم عنوان فضای سایبر7 را برای آن برگزیده اند 8.(جلالی فراهانی،1383 ) این فضا فضای گمنامی است ، افراد در آن خود را با حرف معرفی می کنند و کسی به طور حقیقی دیگری را نمیشناسد . افراد در این فضا از طریق شبکه های بین المللی دور هم جمع می شوند ، جرم هم یکی از دیده های اجتماعی است و اافراد از زمانی که دور هم جمع شده اند جرم نیز با آنان همراه شده است ، در این فضا افراد به طور مجازی دور هم جمع می شوند پس می توان حدس زد که این عرصه هم مانند دیگر عناصر زندگی اجتماعی ، از گزند این پدیده بسیار انعطاف پذیر و لاینفک اجتماع به نام جرم در امان نمانده است .
با توجه به این مقدمات ، دراین مقاله در پی این هستم که بدانم جرم اینترنتی یا جرم در فضای مجازی یا به عبارت بهتر جرم مجازی چیست و چه عناصری دارد که آن را ازجرم واقعی متمایز می کند ؟ و این جرم چه رابطه ای با گمنامی این فضا دارد ؟ و چه محدودیتهای در برخورد با آن وجود دارد ؟
اینترنت و فضای مجازی
اینترنت شبکه شبکه ها است . شبکه گسترده جهانی که شبکه های مختلف رایانه ای در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی را با استفاده از سخت افزار ها ونرم افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر متصل می کند . این شبکه جهانی از طریق خطوط تلفن ، رایانه های شخصی و شبکه های رایانه ای را به یکدیگر متصل می کند و با اختصاص نشانی های الکترونیکی مشخص به هر یک از آنها برقراری ارتباط سریع و گسترده را میان کل کسانی که به شبکه متصل هستند ، فراهم می کند و تبادل اطلاعات را میان آنان را به صورت متن ، صدا ؛ تصویر و فیلم میسر می سازد . (عراقچی، 1377) اینترنت به عنوان یک وسیله ، دارای قابلیت عظیمی برای افزایش تنوع اطلاعات و سرگرمی های در دسترس افراد و سازمان های سراسر جهان است . این وسیله یک فضایی را برای افراد به وجود می آورد که هر شخصی که به آن دسترسی دارد می تواند در حالتهای مختلفی که در محیط آن- لاین 9 وجود دارد شرکت کند و دیدگاه ها ونظراتش را در قالب متن ، صدا ، تصویر یا صوت بیان کند و نیز می تواند به حجم گسترده ای از اطلاعات و برنامه های ارائه شده از سوس دیگران دسترسی یابد . به همین دلیل ، اینترنت قابلیت عظیمی برای ایجاد یک جامعه پویا دارد ؛
جامعه ای که در آن آزادی بیان و پویایی فرهنگی ، اجتماعی ، مذهبی و زبانی افزایش می یابد . با این حال ، باید به نقش منفی وبحرانی که این دسترسی و مشارکت فعال به این فن آوری نوین ایجاد می کند ، توجه کنیم . محیط سایبر یا فضای مجازی هم از دستاوردهای این وسیله ارتباطی جدید است که فضایی مجازی و غیر ملموس موجود در فضای شبکه های بین المللی است که در این محیط تمام اطلاعات راجع به روابط افراد ، فرهنگها ، ملتها و کشورها و به طور کلی هر آنچه درکره خاکی به صورت ملموس و فیزیکی وجود دارد در یک فضای مجازی به شکل دیجیتالی وجود دارد و قابل استفاده و دسترس استفاده کنندگان و کاربران است به طریق رایانه ، اجزای آن و شبکه های بین المللی به هم مرتبط هستند .10
جرم و جرایم اینترنتی11
"جرم یک نوع ضررو ضربه اجتماعی است که قانون آن را مستحق مجازات می داند ".12مانند دزدی ْ، قتل ،کلاهبرداری ،غارت و موارد دیگر . به تازگی واژه جدیدی به نام جرایم در شبکه های رایانه ای نمود پیدا کرده است که دلالت بر استفاده از تکنولوژی رایانه ای برای ارتکاب جرم و یا اعمال غیر قانونی دارد . به عبارت دیگر جرایم اینترنتی به فعالیتهایی اطلاق می شود که در آن کامپیوترها،تلفن ها و سایر عناصر تکنولوژیکی برای اهداف نامشروع مانند دزدی ، کلاهبرداری ، ضررهای الکترنیکی ، سوء استفاده های جنسی از بچه ها و زنان به کار گرفته می شوند تا همان ضربه و ضررهایی که در جرائم سنتی نیز شناسایی شده اند و یا انواع جدیدی از ضررها که در مقوله ی جرائم سنتی قرار نمی گیرند ، صورت گیرند . از انواع این جرائم جدید می توان به ورود غیر مجاز به اطلاعات کامپیوتری و پخش ویروس ها اشاره کرد. کارشناسان جرائم اینترنتی در آمریکا13 برای مفهوم سازی این جرایم ،طبقه بندی به شرح زیر از آنها ارائه می دهند و این گونه جرایم را در سه طبقه جای می دهند تا تمایز وتشابه آن ازجرایم سنتی مشخص گردد:
طبقه اول جرایمی هستند که در آنها کامپیوتر هدف جرم واقع می شود . مانند دزدی اطلاعات که یکی از بزرگترین نگرانی ها را برای بسیاری از دولتها و شرکتها است در اینجا مجرم سعی می کند به صورت غیر مجاز به کامپیوتر و سیستم های اطلاعاتی افراد و یا دولتها دست یابد و از آنها سوء استفاده کند.
طبقه دوم جرایمی هستند که مجرمان ازکامپیوتر به عنوان ابزار و وسیله ارتکاب جرم استفاده می کنند و همان جرایم سنتی را که در عالم واقع نیز اتفاق می افتد ، مرتکب می شوند.
طبقه سوم جرایمی هستند که در آنها استفاده کردن از کامپیوتر در ارتکاب جرم ، غیر مهم است اما آن را آسان می سازد . برای نمونه ، وقتی مجرمان از کامپیوتر برای ارسال نامه ، نقشه و یا فرستادن عکسهای مستهجن استفاده می کنند تا قربانیان خود را به دام بیندازند و یا آنان را در عالم واقع به صحنه جرم بکشاند.14
عناصر اصلی جرایم اینترنتی
برای درک ماهیت جرایم اینترنتی و تمیز آن از جرایم غیر اینترنتی ، بحث در مورد عناصر اصلی این جرایم ضروری به نظر می رسد . این عناصر به شرح زیر هستند:
مجرم
یکی از عناصر اصلی جرم ، مجرم و انگیزه وی می باشد . در بسیاری از جرایم اینترنتی ، به خصوص در جرایمی که کامپیوتر و سیستم های رایانه ای هدف جرم واقع می شوند، مجرم فرد جوانی است که برای ماجراجویی ، تفریح و سرگرمی به صورت غیر قانونی وارد کامپیوتر افراد یا شرکتهامی شود و مشکلاتی را برای افراد و استفاده کنندگان آن شبکه ها ایجاد می کنند . خود نمایی و مورد تحسین قرار گرفتن در میان همسالان ، یکی از انگیزه های مهم برای مجرمان جوان است15 . اما گاهی اوقات مجرم فرد بزرگسالی است که به دنبال کسب اطلاعات مهم و دزدیدن و فروختن آنهاست. در این مواقع و در اینگونه جرایم ، مجرمان به طور عمده افرادی هستند که در شرکتها و کمپانی ها شاغل هستند و دسترسی به اطلاعات آن شرکتها برایشان سهل الوصول است ، لذا سیستم را از درون مورد حمله قرا می دهند.
محل جرم در هنگام وقوع جرم
محل و جایگاه فیزیکی مجرم در ارتباط با صحنه جرم یکی از ویژگی های جرایم اینترنتی است که آن را به شدت از سایر جرایم جدا می کند . در بیشتر جرایم سنتی ، مجرم در صحنه ی جرم حضور فیزیکی دارد و یا ارتباط وی با صحنه ی جرم برای ماموران پلیس قابل اثبات است . از این رو ، ماموران می توانند مجرم را دستگیر کنند و او را مورد محاکه قرار دهند ؛ اما در مورد جرایم اینترنتی چنین نیست ، چون مجرم در محل جرم حضور فیزیکی ندارد، لذا دستگیری او مشکل است . حتی در بیشتر موارد ممکن است مجرم از کشور و از یک نقطه ی دور عمل کند.
قربانی
با توجه به ماهیت جرایم اینترنتی ، در بیشتر مواقع قربانیان دولتها ، آژانس ها و کمپانی های مختلف هستند که هر کدام برنامه و منافع خاص خود را دنبال می کنند . این امر بعضی وقتها موجب کندی روند قانون گذاری علیه جرایم اینترنتی می شود 16. در صد بزرگی از جرایم اینترنتی نیز علیه افراد صورت می گیرد ؛ اما از آنجا که قدرت و نفوذ آنان نسبت به دولتها و کمپانی ها ناچیز است ، در عمل کمتر مورد توجه قرا می گیرند .
تهدید
تا همین اواخر مردم و حتی دولتها ، جرایم اینترنتی را به عنوان یک تهدید بزرگ و جدی به حساب نمی آوردند . از این رو ، در ساخت های امنیتی ملی و بین المللی کمتر به آنها توجه می شد . در عوض آنچه که توجه دولتها را به ویژه در سطح بین المللی به خود جلب می کرد ، قاچاق اسلحه و مواد مخدر بود . یعنی به جرایم اینترنتی که بیشتر در حوزه تجارت مفاسد اخلاقی و فساد پولی بوده است ، کمتر توجه می شد. در حالی که تهدید ناشی از اینگونه جرایم بسیار پویا بوده است . همان طور که بوزان و همکارانش بحث می کنند ، تهدید جرایم اینترنتی یک مجموعه متنوع و نامتجانس است ؛ زیرا تعداد زیادی از افراد در بخش های مختلف، از نظامی گرفته تا بخش اجتماعی ، کنش متقابل دارند17. در حالی که در یک مجموعه متجانس ، تهدید به یک یا چند عامل و بازیگر اجتماعی به یک یا دو بخش محدود می شود . از این رو ، تهدید های ناشی از جرایم اینترنتی را باید بسیار جدی گرفت و با آن مقابله کرد.
جهانی شدن و تسهیل جرایم اینترنتی
ورود اینترنت و رایانه به زندگی نسل امروز حتی بر ساختارهای سیاسی و اجتماعی جامعه نیز تاثیر گذاشته است و به عنوان یک وسیله ارتباطی جدید و پویا ، امکاناتی را فراهم ساخته است که از طریق رسانه های ارتباطی گذشته غیر ممکن بود . اما در کنار گسترش این خدمات و منابعی برای خدمات بهتر ارتباطی ، تفریحی ، آموزشی ، نگرانی هایی در کل جهان درباره محتوای این خدمات به وجود آمده است . بعضی معتقدند که برای کنترل محتوای اینترنت هیچ کاری نمی توان کرد.، در حالی که برخی بر این باورند که تنها از طریق همکاری های بین المللی می توان این مشکل را حل کرد . جهانی شدن و فن آوری های نوین ارتباطی منافع زیادی ، اعم از اقتصادی ، آموزشی و فرهنگی ، را برای جامعه های بشری به ارمغان آورده است .(علیوردی نیا،1384) اما در عین حال، جهانی شدن باعث ایجاد فرصتهای جدید برای جرایم مختلف شده است . پیشرفتهای تکنولوژیکی و جهانی شدن وسایل ارتباط جمعی ازجمله اینترنت ، علاوه بر ایجاد فرصتهای قابل توجه برای توسعه اجتماعی ، فرصتهای بسیاری را برای شکل های نوین و سنتی جرم ایجاد کرده است . در مقایسه با جرایم معمولی ، جرایمی که با استفاده از امکانات اینترنتی انجام می شود ، مستلزم استفاده از منابع نسبی کمتری است و ارتکاب این دسته از جرایم می تواند در فضایی صورت گیرد که افراد مختلف در آن حضور فیزیکی ندارند . همچنین در بسیاری از کشورها این گونه تخلف ها یا به دقت تعریف نشده اند و یا اینکه به هیچ وجه تعریف نشده اند ؛ از این رو ، مخاطره های درگیر شدن در این دسته از تخلف ها و نیز احتمال رد یابی و دستگیری مجرمان بسیار کم است 18. اینترنت تا حدودی متفاوت از سایر رسانه های اطلاع رسانی است ، زیرا مخاطبان آن می توانند خاص یا بسیار عام باشند ، تبادل اطلاعات در آن بسیار سریع و آسان اتفاق می افتد و هویت تولید کنندگان اطلاعات و مصرف کنندگان آن به طور نسبی پنهان است .
گمنامی در فضای مجازی
اینترنت به عنوان یک دنیای جدید ومحیطی گسترده ، فضایی را خلق کرده است که وسعت آن با کره خاکی برابری می کند . فضایی بسیار گسترده که حتی می توان آن را دنیایی جدید خواند ، دنیایی که بشر موفق به خلق آن شده است 19. این فضا هویت نامشخص و به صورت مستمر متحولی را ، به ویژه برای برای نسلی که در مقایسه با نسل قبل با محرکهای فراوانی مواجه است ، می آفریند . اینترنت فضای آزاد گلخانه ای را ایجاد ایجاد می کند که معلمان و مراجع قدرت به آن دسترسی ندارند و بر آن تاثیر نمی گذارند . اینترنت انقلابی عظیم در دنیای ارتباطات است که مرز جغرافیایی نمیشناسد20.اینترنت با امکان برقراری ارتباط به طور همزمان میان بسیاری از افراد در اقصا نقاط جهان ، با در هم شکستن فواصل زمانی و مکانی ، با تبدیل افراد به پیام های روی صفحه و متونی که می توانند همچون نقابهایی بر چهره افراد عمل کنند ، سازنده فضای مجازی است ، این فضا فضای گمنامی استدر این فضا هیچ مخزن مرکزی ، محل کنترل و یا کانالهای ارتباطی مشخصی ندارد به همین علت امکان کنترل محتوای آن وجود ندارد . ناشناس ماندن در اینترنت ، برای مجرمان اینترنتی بالقوه ، فرصتهای جدیدی فراهم می کند . هویت یک مجرم اینترنتی می تواند با استفاده از سرویس دهنده های مختلف ویا با استفاده از نامهای مختلف مکتوم باقی بماند.ناشناس ماندن ، مجرم را در یک موقعیت برتر قرار می دهد .(راودراد،1384)گمنامی ، بی چهرگی و بی نامی افراد در اینترنت نه تنها پیگرد قانونی جرم و مجرمان را در فضای رایانه ای مشکل می سازد ، بلکه زمینه گسترش آنها را نیز فراهم می کند .(محمدی،1384)
محدودیتهای برخورد قانونی با مجرمان اینترنتی
برخورد قانونی با مجرمان اینترنتی محدودیتهای زیادی دارد که شامل موارد زیر است:
در حال حاضر برای برخورد با مجرمان اینترنتی محدودیتهای قضایی وجود دارد. قوانین فعلی در مورد رسانه‌ها، قابل کاربرد در فضای مجازی نیستند . در بسیاری مواقع فرد مجرم ممکن است در کشور دیگری باشد و در این صورت به همکاری های بین المللی نیاز است .
وجود سرویس هایی که زمینه ارتباطات بی نام وناشناس ماندن افراد را فراهم می آورند . اگرچه ، این بی نامی منافع زیادی برای کاربران دارد که شامل حفظ حریم خصوصی آنان هم می شود ، اما به مجرمان هم امکان سوء استفاده را می دهد . آنان می توانند بدون اینکه شناخته شوند ،به راحتی مرتکب جرم شوند.
در بسیاری از جاها ، به دلیل جدید بودن تکنولوژی ، هنوز پلیس آموزش دیده و همین طور امکانات مناسب تکنولوژیکی برای مبارزه با جرایم اینترنتی وجود ندارد . برای مثال ، در گزارش ، سال 1999 دادستانی کل آمریکا نمونه ای آمده است که در آن زنی به پلیس محلی شکایت می کند که مردی اطلاعات وقیحانه ای را در مورد دختر نه ساله این زن در اینترنت منتشر و در آن شماره تلفن منزل را نیز قید کرده است . تلفن های غیر اخلاقی به این خانواده در طول 24 ساعت آنان را کلافه کرد. اما پاسخ پلیس به آنان این بود که شماره تلفن خود را عوض کنند . دلیل این ساده انگاری پلیس هم این بود که در آن محل خاص پلیس هیچ گونه آشنایی با اینترنت و راههای مقابله با تهدیدات اینترنتی نداشته است .(راود راد ،1384)
نتیجه گیری
عصر بزرگراههای ارتباطی و گسترش فضای مجازی با همه امیدها برای تسریع و بهبود ارتباط انسان ها در سطوح محلی، ملی و بین المللی مدت ها است که از راه رسیده است . تکنولوژی های جدید ارتباطی و اطلاعاتی جنبش جهانی یی در حوزه ارتباطات و انتقال محتواها و پیام های ارتباطی در سریع ترین زمان ممکن است ، به وجود آورده اند . در عین حال ، همین تکنولوژی جدید موجب تسهیل انجام اعمال خلاف قانون و رشد جرایم با استفاده از شیوه های جدید تر شده اند . همان طور که در مورد تکنولوژی های دیگر هم صادق است ، تکنولوژی ارتباطی جدید از یک طرف امکان بهبود روابط انسانی را افزایش داده ، و از طرف دیگر تهدیدهای تازه ای برای آن فراهم آورده است .(راودراد،1384) اینترنت هم مانند تمام زاییده های دنیای نوین چاقوییست دو لبه .هنوز دولتها به دلیل سرعت رشد کما بیش غیر قابل پیش بینی اینترنت چه از حیث گستردگی جغرافیایی و به خصوص از حیث شیوه های گوناگون انتقال اطلاعات و ایجاد تشکل های آزاد در اینترنت نمی توانند برتمام آن به طور کامل تسلط داشته باشند و این برای تمام آنانکه می خواهند پیامشان را آزادانه به گوش دیگران برسانند هدیه ای فرخنده است . این فضا با امکاناتی که در اختیار مجرمان قرار می دهد ، از یک سو ارتکاب جرایم را سهل تر می سازد و نسبت به دنیای فیزیکی خسارات بسیار بیشتری را وارد می کند و از سوی دیگر به لحاظ فرامرزی بودن آن و امکان ارتکاب جرم بدون نیاز به حضور فیزیکی مجرمان ، تعقیب و پیگرد و در نهایت دستگیری آنها با مشکلات بسیاری همراه شده است .21 این فضا به عنوان یک جهان مجازی تنها عیبش این است که یک نهاد قضایی مجازی ندارد و نمی تواند داشته باشد ، پس در چنین فضایی امکان اثبات هیچ اتهامی وجود ندارد.اینترنت دارای ساخت جهانی است و همین ویژگی مساله کنترل را آشکار می سازد . از این رو ، همکاری های میان کشور ها را در سطح بین المللی می طلبد . اما مادامی که یک رویکرد مشترک در میان ملتها برای برخورد با جرایم و مجرمان اینترنتی وجود نداشته باشد ، حتی اگر مجرمان شناسایی هم شوند ، باز این شانس را خواهند داشت که آزاد بمانند و به کار خود ادامه دهند.
منابع
جلالی فراهانی ، امیر حسین . پیشگیری از جرایم رایانه ای ، مجله حقوقی دادگستری ، شماره 47، 1383
راود راد ، اعظم . مسائل اجتماعی زنان در اینترنت ، فصلنامه ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره 2و3 ،1384، صص90-74
صادقی فسایی، سهیلا . محمدی ، شهریار . نگاهی جرم شناسانه بر جرایم ، امنیت و کنترل در اینترنت ، فصلنامه ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره 2 و 3 ، 1384، صص113-94
عراقچی ، سید عباس . اینترنت: عرصه ای جدید در تعامل فرهنگ ها ، مجله سیاست خارجی ، شماره 2، سال دوازدهم ، 1377
علیوردی نیا ، اکبر. اینترنت و سوء مصرف مواد مخدر ، فصلنامه ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره 2 و 3 ، 1384، ص170-156
- ۸۵/۱۲/۲۰