راهبرد بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات در برنامه پنجم
ایران کشوری است که با توجه به گستردگی جغرافیایی و اقلیمی، استان‌های آن دارای توسعه‌یافتگی متوازن نیستند و به نوعی شاهد وجود شکاف‌های اجتماعی و اقتصادی بین آنها هستیم. دسترسی به اطلاعات و کاهش شکاف دیجیتالی می‌تواند سایر شکاف‌ها را ترمیم و موجبات رشد و توسعه را در استان‌های محروم فراهم کند.
بررسی تحولات منتهی به سال 1386
مطابق با سند ملی توسعه بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات در برنامه چهارم توسعه کشور شاخص‌هایی برای اندازه‌گیری میزان پیشرفت برنامه‌های بخش به تفکیک زیربخش‌های مخابرات، پست و فناوری اطلاعات تعیین شده که در زیر به آخرین وضعیت اجرای برنامه در سال 1386 می‌پردازیم.
فرصت‌ها
حاکمیتی بودن شبکه مادر مخابراتی زیرساخت کشور، موقعیت جغرافیایی مناسب برای ارایه سرویس به کشورهای هم‌جوار، افزایش اپراتورها و تشدید نیازها و تقاضای ارتباط زیرساختی، وجود جمعیت جوان و تحصیلکرده در حوزه ICT، ظهور فناوری شبکه‌های نسل آتی (NGN)، ابلاغ سیاست‌های کلی اصل 44 و تغییر نگرش مدیریت کلان کشور به فعالیت‌های بخش غیردولتی، روند کاهشی قیمت فناوری طی زمان، تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان جوان رشته‌های مرتبط در داخل کشور، امکان صدور خدمات فنی و مهندسی و حضور در بازارهای مخابراتی و فناوری اطلاعات برخی کشورهای همسایه و کمتر توسعه یافته، نیاز وسیع کشور به خدمات تلفن همراه و سرویس‌های ارزش افزوده ثابت و همراه و فناوری اطلاعات، مهیا بودن شرایط ارتقای جایگاه و ساختار تخصصی بخش با امکان جذب نیروی متخصص داخلی و خارجی در روند شتابان توسعه، وجود شرکت‌های متعدد داخلی و توانمند تولیدکننده بخش عمده تجهیزات تلفن ثابت، گرایش افراد جامعه به سوی استفاده از خدمات ارتباطی نوین، موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه و امکان حمل و ترانزیت مرسولات پستی، گسترش تقاضای نقل و انتقالات مالی (سرویس‌های پست مالی)، گسترش استفاده از نظام زنجیره تأمین به ویژه خدمات پست لجستیک، بالا بودن حجم صادرات، واردات، محمولات و مرسولات پست در داخل و خارج کشور، موقعیت مناسب جغرافیایی کشور در زمینه ترانزیت محمولات، بار و مرسولات پستی و آمادگی سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به سرمایه‌گذاری در حومه پایتخت با شرایط و قوانین مناطق ویژه اقتصادی از مهم‌ترین فرصت‌های این بخش به شمار می‌رود.
قوت‌ها
برخورداری از منابع انسانی با تجربه و متخصص در حوزه فنی زیرساخت، برخورداری از امکان جذب منابع مالی برای توسعه، برخورداری از شبکه ارتباطات زیرساخت یکپارچه، امن و توسعه‌پذیر با مدیریت متمرکز در سطح کشور، وجود روحیه کار گروهی در سطح شرکت، وجود تجربه توسعه، منابع مالی مناسب و پیمانکاران با تجربه، برخورداری از زیرساخت‌های مخابراتی قوی و گسترده تلفن ثابت و ضریب نفوذ رضایت‌بخش، پوشش مناسب اپراتور اول تلفن همراه در جاده‌های اصلی و 80 درصد جمعیت کشور، رفع انحصار و وجود فضای رقابتی در حوزه تلفن همراه، وجود سرمایه انسانی توانمند در حوزه پست، وجود شبکه پستی گسترده در سطح کشور، متنوع بودن خدمات پستی قابل ارایه و توسعه خدمات پستی جدید با ارزش افزوده مبتنی بر فناوری‌های نوین، برخورداری از پایگاه اطلاعاتی کدپستی 10 رقمی و در اختیار داشتن بانک اطلاعاتی اماکن تجاری، اداری و مسکونی در سطح کشور، امکان استفاده از خدمات اتحادیه‌های جهانی و منطقه‌ای پست به دلیل عضویت در آنها، وجود فرودگاه بین‌المللی پیام که فرودگاهی مستقل و اختصاصی است و در وسعت حدود 10 هزار هکتار در منطقه استراتژیک خاورمیانه واقع و به عنوان یک فرودگاه باری و پستی شناسایی شده است، قابلیت جذب سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی، اتمام فاز اول هاب پستی و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم، وجود منطقه ویژه اقتصادی پیام به وسعت 3600 هکتار در محدوده فرودگاه بین‌المللی پیام با امکان جذب سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی و امکان پردازش صادرات غیرنفتی و کسب مجوز از پست جهانی برای ایجاد و بهره‌برداری از هاب پستی منطقه از جمله نکات قوت بخش محسوب می‌شود.
البته به‌کارگیری سیستم مدیریت منابع انسانی، وجود سیستم حسابداری مبتنی بر قیمت تمام شده، ضرورت توجه به فرآیند تحقیق و توسعه، لزوم وجود سیستم یکپارچه آمار و اطلاعات، حضور مستمر و قوی در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی، لزوم وجود اهداف و استراتژی‌های مشخص و نظام برنامه‌ریزی و اجرایی توانمند، ایجاد شرایط مناسب برای حضور بیشتر بخش غیردولتی، لزوم استانداردهای ملی در پست متناسب با استانداردهای جهانی، لزوم شناخت بازار و راهبرد بازاریابی یکپارچه و... از مواردی است که باید مورد توجه بیشتر قرار گیرند.
چشم‌انداز ملی و جهانی آینده
تلفن ثابت
ضریب نفوذ تلفن ثابت در سال 2007 در جهان برابر 19.27 درصد بوده است. شایان ذکر است این ضریب در سال 2002 برابر 17.33 درصد بوده است. همچنین ضریب نفوذ تلفن ثابت در قاره‌ها به این شرح است:
قاره آفریقا: طی سال 2007 در قاره آفریقا بیشترین ضریب نفوذ تلفن ثابت مربوط به کشور موریس با 28.45 درصد و جزایر سیشل با 26.24 درصد است و همچنین مصر با 14.87 درصد و موریتانی با 14.56 درصد در رتبه‌های بعدی هستند.
میانگین ضریب نفوذ تلفن ثابت در آفریقا 3.24 درصد بوده که بسیار پایین است و کشورهای این قاره روند روبه رشد دایری تلفن ثابت را در سال‌های اخیر داشته‌اند.
قاره آمریکا: طی سال 2007 در قاره آمریکا بیشترین ضریب نفوذ مربوط به برمودا با 89.52 درصد، جزیره ویرجین با 64.12 درصد، کانادا با 55.48 درصد، آمریکا با 53.35 درصد و باراباس با 50.04 درصد است. در ضمن روند رو به کاهش ضریب نفوذ تلفن ثابت در کشورهای کانادا و آمریکا مشهود است.
قاره آسیا: طی سال 2007 در قاره آسیا، بیشترین ضریب نفوذ مربوط به کشور کره جنوبی با 65.5 درصد، تایوان با 62.5 درصد، هنگ‌کنگ با 53.77 درصد، سنگاپور با 41.91 درصد، ژاپن با 40.04 درصد، ماکائو با 37 درصد و سپس ایران با 33.47 درصد در مقام هفتم آسیا قرار دارد و بعد از کشورمان کشورهای ویتنام، امارات، چین، بحرین و... قرار دارند.
قاره اقیانوسیه: طی سال 2007 در اقیانوسیه بیشترین ضریب نفوذ تلفن ثابت مربوط به کشور استرالیا با 47.55 درصد، نیوزیلند با 41.81 درصد و گوام با 41.01 درصد است که همگی با کاهش قابل توجه ضریب نفوذ تلفن ثابت نسبت به چند سال قبل مواجه شده‌اند و روند منفی رشد شاخص یادشده در این کشورها مشهود است.
قاره اروپا: طی سال 2007 در اروپا کشورهایی که بیشترین ضریب نفوذ تلفن ثابت را داشتند به ترتیب عبارت‌اند از: سوییس با 65.91 درصد، آلمان با 65.07 درصد، گروئنلند با 62.8 درصد، ایسلند با 62.01 درصد، سوئد با 60.38 درصد، مونته‌نگرو با 58.88 درصد، مالت با 56.59 درصد، فرانسه با 56.45 درصد، انگلستان با 55.43 درصد و یونان با 53.92 درصد.
شایان ذکر است با بررسی روند دایری تلفن ثابت در اکثر کشورهای یادشده روند نزولی یا عدم افزایش ضریب نفوذ تلفن به‌خصوص در چند سال اخیر قابل مشاهده است که به عنوان نمونه ضریب نفوذ تلفن ثابت انگلستان در سال 1999 به میزان 57.82 درصد بوده که در سال 2007 به 55.43 درصد تقلیل یافته است. همچنین در سوییس ضریب نفوذ تلفن ثابت از 70.61 درصد در سال 1999 به 65.91 درصد در سال 2007 کاهش یافته و در آلمان ضریب نفوذ تلفن ثابت از 66.26 درصد در سال 2005 به 65.07 درصد در سال 2007 رسیده است.
این عدم رشد و کاهش ضریب نفوذ تلفن در کشورهای پیشرفته جهان نشان‌دهنده جایگزینی فناوری‌های جدید به خصوص ارتباطات سیار به همراه سرویس‌های بسیار متنوع با سیستم‌های قبلی است.
طبق بررسی در وضعیت مخابراتی کشورهای منطقه شامل خاورمیانه، آسیای میانه، قفقاز و سایر کشورهای همسایه طی سال 2004، کشورهای بحرین، قطر، امارات متحده عربی و ترکیه به ترتیب با ضریب نفوذ تلفن ثابت به میزان 26.76، 65/25، 27.72 و 26.48 درصد نسبت به ضریب نفوذ ایران به میزان 23.42 درصد در وضعیت بهتری قرار داشته‌اند.
در سال 2005 ایران به ضریب نفوذ 27.31 درصد رسید و پس از امارات متحده عربی با 27.51 درصد ضریب نفوذ تلفن در مکان دوم منطقه قرار گرفت. در سال 2006 و 2007 ایران با ضریب نفوذ به ترتیب 31.19 و 33.47 درصد در بین کشورهای منطقه اول بوده است. در ضمن به نظر می‌رسد رشد کشورهای ترکیه، امارات متحده عربی، کویت و بحرین در این شاخص متوقف شده است.
همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت تحقق برنامه‌های تدوین شده برای سال‌های پایانی برنامه چهارم و برآورد برنامه پنجساله پنجم ضریب نفوذ تلفن ثابت کشور از مرز 40 درصد بگذرد.
ارتباطات سیار
بخش ارتباطات سیار در جهان و کشور ایران در سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است. در پایان فصل اول سال 2008 تعداد مشترکان این خدمات در جهان از مرز 3.5 میلیارد مشترک فراتر رفته است. در پایان فصل سوم سال 2006 این تعداد در حدود 2.5 میلیارد مشترک بوده است؛ یعنی درکل جهان در مدت حدود یک سال و نیم، تعداد مشترکان حدود یک میلیارد مشترک افزایش یافته است. از این تعداد 1460 میلیون مشترک در منطقه آسیا- اقیانوسیه، 483 میلیون مشترک درمنطقه اروپای غربی، 403 میلیون مشترک در منطقه اروپای شرقی و 189 میلیون مشترک در منطقه خاورمیانه بوده‌اند همچنین پیش‌بینی می‌شود در پایان سال 2012 این تعداد به حدود 5.8 میلیارد نفر برسد.
در پایان فصل اول از سال 2008 بالاترین ضریب نفوذ مربوط به اروپای غربی با 121.2 درصد است و در مرحله بعد اروپای شرقی با حدود 99.9 درصد و پس از آن آمریکای شمالی با 84.8 درصد قرار دارد. ضریب نفوذ کل جهان 52.94 و ضریب نفوذ خاورمیانه 62.44 درصد است. پیش‌بینی می‌شود در 2012 ضریب نفوذ در آمریکای شمالی و جنوبی و در خاورمیانه به بیش از صددرصد برسد و ضریب نفوذ جهان بیش از 80 و ضریب نفوذ اروپای غربی بیش از 140 درصد باشد.
فناوری اطلاعات
براساس آمار اعلامی اتحادیه بین‌المللی ارتباطات، ضریب نفوذ اینترنت در ایران 40 درصد کمتر از کشورهای پیشرفته است. ضریب نفوذ اینترنت در ماه دسامبر 2007 به 25.6 درصد و تعداد کاربران اینترنت در ایران به 18 میلیون نفر رسید. این در حالی است که براساس همین آمار، ایران در سال 2002 (1381 شمسی) با ضریب نفوذ 7.5 درصد، حدود 5.5 میلیون نفر کاربر اینترنت داشته و این رقم در سال 2005 (1384 شمسی) معادل 10.8 درصد و 7.5 میلیون نفر بوده است (محاسبه اهداف کمی برنامه بخش مخابرات براساس ضریب نفوذ 27.5 در سال 1387 تهیه شده است).
آمار کاربران اینترنت در جهان در ماه دسامبر 2007 به عدد 1.248.357.426نفر و ضریب نفوذ اینترنت در جهان به طور متوسط به 19 درصد رسیده است. این در حالی است که متوسط ضریب نفوذ اینترنت در 35 کشور آسیایی 12.4 درصد وتعدادکاربران اینترنت در این منطقه 495 میلیون نفر بوده است. متوسط ضریب نفوذ اینترنت در منطقه خاورمیانه نیز 17.3 درصد و تعداد کاربران اینترنت معادل 33.5 میلیون نفر است. به این ترتیب با تجزیه و تحلیل این آمار می‌توان اذعان داشت که ضریب نفوذ اینترنت در ایران در ماه پایانی سال 2007 از میانگین آسیا و متوسط جهانی بالاتر بوده است.
راهبردها
1- تقویت و تکمیل زیرساخت‌های ارتباطی موجود کشور با مراکز غیرمتمرکز شبکه زیرساخت، ارتقای کیفیت، ضریب امنیتی، پایداری و ایمنی سیستم‌های موجود و در حال توسعه با تأکید بر مدیریت بحران.
2- ایجاد ساختار مناسب به منظور ایفای وظایف حاکمیتی اعم از سیاستگذاری، هدایت و نظارت بر شبکه‌های مخابراتی.
3- تعیین تعرفه‌های ارتباطی به‌صورت واقعی و قابل انعطاف و به‌کارگیری روش‌های نوین بازاریابی و...
4- استفاده از سیستم‌های مبتنی بر IP، شبکه‌های نسل جدید (NGN) و سرویس‌های جدید مانند VPN.
5- ایجاد هاب منطقه‌ای اینترنت با استفاده بهینه از ظرفیت‌های اتصالات بین‌الملل و تأمین مسیرهای پشتیبان.
6- ارایه خدمات پستی غیرپایه در فضای رقابتی و بسترسازی لازم برای ورود شرکت پست به بازار سهام.
7- تأکید بر بهبود مستمر فرآیندها و سیستم‌ها و کیفیت خدمات پستی و استفاده از فناوری‌های نوین و مناسب.
8- توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز هاب پستی و تعامل با سایر هاب‌های پست دنیا.
9- توسعه، بهبود و ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز فرودگاه بین‌المللی پیام و توسعه پذیرش پروازهای بین‌المللی.
10- بسترسازی برای مشارکت بخش غیردولتی داخلی و خارجی در بخش.
11- افزایش سهم بهره‌وری در تولید ارزش افزوده بخش.
12- افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و حضور مؤثر در اتحادیه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.
منبع: نشریه برنامه معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری
- ۸۸/۰۴/۱۹