ITanalyze

محمدسام نیکوزاد - شهر اطلاعاتی در واقع همین شهری است که در حال حاضر شهرنشینان را در خود جای داده اما تفاوت آن با شهر های گذشته در ابزار و شیوه های گوناگونی خلاصه می شود که برای اطلاع رسانی به ساکنان و مسافران به کار رفته است؛ پس در شهر اطلاعاتی الزاما با آسمان خراش ها و معماری فضایی سر و کار نداریم و به جز دغدغه های فناورانه، نگرانی های گذشته و فعلی جوامع شهری همچنان پابرچاست.
● سیمای "شهر اطلاعاتی" چگونه باید باشد؟

پاسخ این سوال کمی تناقض به همراه دارد: سیمای شهر اطلاعاتی، هم با شهرهای گذشته متفاوت است و هم با آن ها همخوانی دارد.

شاید مهمترین موضوعی که در طراحی یک شهر اطلاعاتی مورد مناغشه و اختلاف نظر کارشناسان قرار گیرد، همان موضوع زیبایی چهره شهر باشد و پاسخ گویی به این سوال که کاربری فناوری اطلاعات تا چه حد چهره شهرها را دگرگون خواهد کرد.

شهر اطلاعاتی در واقع همین شهری است که در حال حاضر شهرنشینان را در خود جای داده اما تفاوت آن با شهر های گذشته در ابزار و شیوه های گوناگونی خلاصه می شود که برای اطلاع رسانی به ساکنان و مسافران به کار رفته است؛ پس در شهر اطلاعاتی الزاما با آسمان خراش ها و معماری فضایی سر و کار نداریم و به جز دغدغه های فناورانه، نگرانی های گذشته و فعلی جوامع شهری همچنان پابرچاست.

در بخش مربوط به چگونگی کاربری فناوری اطلاعات در محیط های شهری و هماهنگ سازی آن با زندگی بشری، تئوری های متناقضی وجود دارد که کمتر روی اجرایی به خود دیده اند و بازهم همان تقابل همیشگی هنر و مهندسی حرف اول را می زند که در نهایت، تفاوت رویکرد اندیشمندان و صاحب نظران، نتیجه ای جز طرح های گنگ و نامفهوم که به صورت ناقص و غیرکاربردی ارایه شده اند نداشته است.

البته نو بودن تعاریف مربوط به جامعه اطلاعاتی خود می تواند مهمترین دلیل باشد برای نبود طرحی جامع و کاربردی در این عرصه و مطالعاتی بودن طرح های حاضر.

آن چه همچنان می تواند مورد بحث باشد، زیبایی شهرها در عصر اطلاعات است که همواره ذهن شهرسازان را به خود مشغول کرده است.
● مفهوم فراموش شده

بسیاری از کارشناسان علوم شهری، خصوصا آنهایی که به معماری سیمای یک شهر بیش از سایر اجزاء آن اهمیت می دهند، معتقدند "زیبایی شهری" یک مفهوم فراموش شده است و بدین ترتیب یکی از مهمترین چالش های این حوزه رنگ و بوی جدی تری به خود می گیرد.

به اعتقاد آن ها، بشر در عصر حاضر بیش از حد مقهور فناوری های نوین شده اند و از این رو است که به مفاهیمی چون زیبایی اعتنایی ندارد.

جهانشاه پاکزاد -عضو هیات علمی دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی- معتقد است یک طراحی خوب شهری به مردم انبساط خاطر می دهد و آنها را به محیط و شهر علاقمند می کند و در نتیجه زیبایی یک شهر از لحاظ بصری کافی نیست؛ بلکه باید با خواسته های ما هماهنگ و برای ما قابل قبول باشد. زیبایی فقط در یک چیز نیست و در همه جا ممکن است باشد. تنوع هم همه جا هست. اما این طراح است که تنوع را کشف و. طراح به عنوان تسهیل کننده و محرک عمل می کند.

به اعتقاد وی، زیبایی، مانند هر پدیده دیگری سه مؤلفه فرم، عملکرد و معنا دارد. فرم صورت یک پدیده است که شامل شکل، ساختار، وزن و حجم است. عملکرد همان استفاده ای است که برای انسان و بشریت دارد و معنا مؤلفه ای است که ما را به دنیاها و عالم های دیگر وصل می کند. نقش یک طراح شهری مثل نقش یک برنامه ریز، زمین شناس و پزشک است. وظیفه یک طراح شهری به عنوان یک هماهنگ کننده، این است که سه مؤلفه فرم، عملکرد و معنا را در جهت ارتقای کیفیت و هر چه نزدیک ترشدن به ایده آل ها بکار بگیرد.

او نقش مردم را به عنوان افرادی که زیبایی را می شناسند و خلق می کنند در زیبایی شهرها تعیین کننده می داند: ملت، از رئیس جمهور تا پایین ترین رده و از فرهیخته ترین تا بی سوادترین، همگی خلق می کنند. آنها با ایجاد فضایی که مانند آینه ای تمام نماست، روی شهر تأثیر می گذارند. این تأثیر به شرایط اقتصادی و اجتماعی و غیره بستگی دارد؛ به عبارت دیگر این شرایط اقتصادی، اجتماعی و از این قبیل است که بر روی چیزهایی که در حد توان، خلق می شوند، تأثیر می گذارند. بدین گونه است که شهر آینه تمام نمای جامعه می شود.

پاکزاد معتقد است برای یک شهر زیبا و این که طراحی کلاسیک برتر است یا مدرن، باید دید توقع چیست؛ یک اتوبان یا یک فرودگاه که پدیده های جدیدی هستند، سنتی طراحی نمی شوند. ولی طراحی مسجد یا فرهنگسرا می تواند سنتی باشد.

از نگاه او در طراحی شهری که از نو ساخته می شود باید دید توقع و تصویر ذهنی آدمها از یک شهر چیست. طراحی یکسان و هماهنگ، برای یک منطقه تجاری مناسب نیست و ممکن است به خستگی و دلزدگی بیانجامد. یک منطقه تجاری باید زنده باشد. اما یک منطقه مسکونی باید آرام تر باشد. پس به طرحی نیاز دارد که این آرامش را هر چه بیشتر القا کند.
● شهر و زیبایی

چندی پیش در نشست “شهر و زیبایی” که در خانه هنرمندان برگزار شد، برخی از کارشناسان و صاحب نظران حوزه شهری در باره موضوعاتی چون زیبایی شناسی و فضاهای شهری، زیبایی شناسی شهری از دیدگاه مردم، زیبایی شناسی و انسجام در شکل شهر مفاهیم ، زیبایی شناسی شهری و نقش عناصر طبیعی در زیبایی شناسی شهری به سخنرانی پرداختند.

پاکزاد در این جلسه با اشاره به این که معمولا "زیبایی" برای کارها و حالات مختلفی به کار برده می شود گفت: هر انسانی در ذهن خود از هر پدیده ای ایده آلی دارد . زمانی به پدیده ای زیبا می گوییم که با ایده آل ذهن ما نزدیکی و قرابت داشته باشد. به عبارت دیگر زیبایی انبساط خاطری است که از تطابق و یا نزدیکی وضعیت عینی ادراک شده با ایده آل های فرد دست می دهد.

وی در ادامه گفت: در بین تئوریسین های معماری اطلاعات بالقوه ،محیط، اطلاعات بالفعل و موثر بر ذهن ،فضا و اطلاعات پردازش شده، مکان (تصویر ذهنی) نامیده می شود. بر این اساس اتاق در ذهن هر فردی که ذهن پردازشگری دارد با سالن فرق می کند.

پاکزاد با اشاره به این که اصول زیبایی شناختی هر پدیده ای با پدیده ای دیگر تفاوت گفت: در شهر سازی نمی توان اصولی را که برای زیبا سازی یک میدان به کار برده می شود برای یک خیابان به کار برد.

وی یکی از مشکلات شهر سازی در ایران را فراموش کردن بحث معنا در کنار فرم و عملکرد دانست و گفت: معنا مولفه ای است که ما را بر اساس روال طبیعی به دنیاهای دیگر وصل می کند. وقتی صحبت از خانه سنتی می کنیم، منظور وصل شدن به خاطرات پدر بزگ و درخت انار و اتاق های تو در تو و ... است. مشکل شهرسازان کنونی فراموش کردن معنا است. اتاق و سالن برایشان یک چیز است. فلکه و میدان را به یک اسم به خورد ساکنان شهر می دهند . در حالی که میدان محل تجمع افراد و فلکه محل توزیع خودروها است. حال باید بگوییم فلکه ونک یا میدان ونک؟

وی با ارائه انواع فضا های شهری و سلسله مراتب آن ها گفت: به عنوان یک شهروند عادی از هر کدام از این فضاها انتظار کارکرد خود را داشته باشیم . اگر قرار است در جایی بلوار ساخته شود سر سبز بودن اش ملاک است حال شما ببینید چه چیزی را به عنوان بلوار به خورد ما می دهند.
● زیبایی در فضاهای شهری

حسن احمدی -عضو هیات علمی دانشکده معماری دانشگاه علم و صنعت- در باره زیبایی شناسی و فضاهای شهری گفت: دو دیدگاه عمده در مورد نقش فضاهای شهری در زیبایی شهری وجود دارد: اول این که صرف وجود فضاهای شهری در شهر زیبایی آفرین است و دیگر اینکه فضاهای شهری باید واجد شرایط زیبایی شناسانه باشند تا بتواند به زیبایی شهر کمک کند.

وی با اشاره به اینکه اصولا زیبایی های بصری شهر در فضاهای شهری تجلی پیدا می کند گفت: پاریس را برج ایفل و شانزه لیزه زیبا کرده است و خیابان باب همایون و میدان حسن آباد و توپخانه و... فضا های شهری هستند که تهران قدیم را زیبا می کردند.

احمدی در باره عینی یا مفهومی بودن زیبایی نیز معتقد است که دو دیدگاه وجود دارد:. برخی معتقد اند زیبایی پدیده ای است ذهنی و افراد بر اساس حس زیبایی و تجربه شخصی به آن می رسند. عده ای دیگر هم معتقد اند که زیبایی واقعیتی عینی است و خارج از ذهن انسان ها وجود دارد؛ به این اعتبار که تعداد زیادی از مردم می توانند بر سر زیبا بودن پدیده ای متفق القول باشند. اکثر اندیشمندان این حوزه معتقدند ویژگی هایی در فضاهای گذشته وجود دارد که می توان آن را برای خلق فضای زیبای امروزی استفاده کرد. بر این اساس معیار های زیبایی شناسی را می توان در وحدت و ترکیب، نظم، هماهنگی، تناسب و مقیاس، تقارن و تعادل، ریتم، تباین، قلمرو و محصوریت خلاصه کرد.
● انسجام در شکل شهر

نوین تولایی -عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی- با اشاره به این که رشد شهر و اجزای آن در اغلب موارد باعث چند گانگی و آشفتگی فضایی در آن شده است گفت: جدا از زیبایی در چهار حوزه همگرایی با عوامل طبیعی ، همگرایی با توده و فضا ، همگرایی کل ها در مقیاس خرد و کلان و همگرایی با هنجارهای اجتماعی و فرهنگی نمود پیدا می کند.

در برخی از شهرها سعی شده است این انسجام حفظ شود اما در بسیاری دیگر غفلت از یکی از این همگرایی ها آشفتگی را برای شهر به همراه داشته است. تولایی در باره عوامل ایجاد ناهماهنگی در فضاهای شهری گفت: گریز از قواعد شهر های گذشته ، پیروی از قواعد غیر خودی ، کثرت ضوابط ساخت و ساز ، تلقی نادرست از شهر، تغییر شکل تندروانه ، تشدید تخریب و ساخت و ساز قبل از رسیدن به قواعد ساخت از عوامل چندگانگی در شهر اند . در برخی موارد هم مهندسان شهر ساز با تلقی “شکل هندسی” بودن شهر بر این آشفتگی می افزایند.وی راه حل رفع این جدایی را در افزایش توانایی و مهارت برای انسجام این اجزاء نوظهور و گاه پراکنده در یک کل منسجم دانست. و گفت: انسجام فرایند سازمان دهنده نظم در فضا است.

به عبارت دیگر انسجام درصدد است تا عناصری را که پراکنده در شهرها است برای رسیدن به زیبایی به وحدت برساند. در این بین علم کشف رابطه ها را بر عهده دارد و هنر نحوه ارائه آن را.او در باره منابع الهام دهنده زیبایی گفت: رویکرد های مختلفی در مورد منابع الهام وجود دارد . طبیعت یکی از این منابع است؛ برخی معتقداند تعمق در آفرینش از طریق یگانگی با طبیعت، آگاهی از روند های آن و تقلید از اشکال مختلف اش می توتند منشاء الهام باشد؛ در نهایت نیز این قوانین همگرایی در طبیعت است که ارزش زیبایی شناختی دارد.

وی ادامه داد: برخی از متفکران این حوزه شیوه تفکر انسان را منبع الهام دهنده نظم می دانند. آنها معتقد اند انسان باید شهر را به صورت یک کل واحد ببیند. بنابراین اولین واحد بنیادین شهرسازی "کل" می شود و نه جزء ؛ به عبارت دیگر رشد اجزاء شهر با حفظ وحدت کل بدست می آید.

برخی نیز زمان را منبع الهام می دانند به این معنا که آنها بر گسترش مرحله به مرحله شهر و تاثیر تاریخ در توسعه آینده اعتقاد دارند. این دسته از افراد قواعد زیبایی شناسی را از شکل گذشته شهر ها به دست می آورند.

محصور بودن در فضا ، تداوم و استمرار ، ریتم دار بودن اجزاء در درون کل شهر ، توازن توده و فضا ، همپوشانی بصری از جمله اصولی است که “الهام گیرندگان از زمان” از گذشته استخراج می کنند.

یکی دیگر از منابع نظم دهنده همخوانی با “زمینه”ی کالبدی ، تاریخی ، اجتماعی و فرهنگی است که میزان و رابطه اجزاء شهر را در طول زمان بررسی می کند. فرهنگ نیز از گذشته الهام دهنده بوده است. در این روش تجربیات شخصی و تاثیرات حسی بر قضاوت زیبایی شناختی اثر می گذارد.

او معتقد است برای رسیدن به هنجار ها و ارزش های زیبایی شناختی در شکل شهر ، نیاز به شناخت انواع انسجام و کاربرد های آن و استفاده از مدلی کامل و جامع داریم.
● ساماندهی سیمای شهری

آن چه در قالب تصویر به چشم می آید شامل توده و فضای بین ساختمان ها و نمای آن ها می شود. شاید به جرأت بتوان گفت که هویت کالبدی یک شهر را سیمای آن ترسیم می کند. این سیمای شهری محصول زمان خاصی نیست بلکه تحولی زنده و تداوم یابنده در طول حیات شهر است.

در کالبد و سیمای شهر خطرات جمعی شهروندان و حافظه تاریخی شهر مستتر شده اند و با گذر زمان روایتگر گذشته و هویت شهر به نسل های بعدی خواهند بود. با این حال آنچه در بسیاری از شهرهای امروز امروزی کشورمان مشهود است، فقدان سبک و قاعده ای خاص در زمینه پرداختن به مسائل مرتبط با سیمای شهری است؛ روندی که آشفتگی و نابسامانی را در سیمای شهری سبب شده و از این زاویه تأثیر نامطلوبی را به صورت خودآگاه و ناخودآگاه بر حوزه های ادراک روانی شهروندان و نیز روان شناسی محیطی بر جای گذاشته است.

به نظر می رسد زمینه های آشفتگی در سیمای شهرها را از محورهای زیر می توان جستجو کرد:

۱) الزامات قانونی و مقررات مرتبط؛

۲) روش های نظارت و کنترل توسط نهادهای مسئول شهری؛

۳) مدیریت و اجرای طرح های بهسازی سیمای شهر؛

۴) فرایند تهیه طرح های مرتبط با سیمای شهر از زاویه مبانی نظری و روش شناختی؛

۵) روش و بینش رایج طرح های جامع و تفصیلی شهرها در پرداختی به مقوله سیمای شهری؛

۶) الگوهای ساخت وساز و اجرا و نوع مصالح؛

۷) الگوهای طراحی و معماری ابنیه؛

۸) محدودیت های مالی و فنی در اجرا؛

با توجه به محورهای گفته شده به نظر می رسد در حال حاضر شهرداری ها به عنوان عامل اصلی کنترل و نظارت بر چگونگی شکل گیری سیمای شهری با مسائل متنوعی روبرو هستند.

طیف گسترده ای از معضلات از آلودگی های بصری ناشی از الگوهای رایج تبلیغات در شهر گرفته تا طرح های بهسازی منظر شهری در مقیاس شهر ها. مسایلی که هم در حوزه خرد و هم در مقیاس کلان در شهر نمود یافته اند و بخش عمده ای از دغدغه های مدیریت شهری را بخود اختصاص داده اند.

امروزه مدیران و متخصصان و شهروندان همگی بر این موضوع که نمای سیمای شهر نیازمند بهسازی هستند اتفاق نظر دارند؛ اما مساله اصلی چگونگی برخورد با این موضوع و ابزارها و روش های مورد توافق و کارآمد است.

روش و بینشی که با درک واقعیت های اجتماعی ـ فرهنگی و شناخت مکانیزم های پیدا و پنهان شهر، اقداماتی مؤثر را در زمینه ارتقای کیفیت های فضایی ـ کالبدی سیمای شهرها سبب شود و زمینه ارتباط تأثیرگذار و دو سویه مردم ـ به عنوان صاحبان شهر ـ و شهر را فراهم آورد.

به نظر می رسد در شرایط حاضر، اگر بتوان درک صحیحی از وضع موجود و نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدید های آن به عمل آورد، می توان چشم اندازی را به سوی تهیه و تدوین الگوها و ضوابط انعطاف پذیر، در عین حال کارآمد و تأثیرگذار در زمینه بهسازی سیمای شهرها خلق کرد.

انجام این مهم بی تردید تنها با بر هم نهی تمام توان تخصصی و تجربه های عملی و علمی صاحبنظران شهری و امکانات و تجربیات مدیریتی و اجرایی مدیران شهرداری ها امکان پذیر است. همچنین برای اجرایی شدن فرایند ساماندهی سیمای شهری نیز می بایست ضمن شناخت تمامی موانع اجرایی، قانونی، مالی و فنی، شرایط تحقق و امکان پذیری این گونه طرح ها را افزایش داد.

تشکیل کارگروه های معماری و طراحی شهری (جهت تدوین ضوابط و اصول اجرایی سیمای مطلوب شهری)، رسمیت یافتن دانش طراحی شهری در نظام برنامه ریزی و کنترل ساخت وساز شهر و تعریف جایگاه و اهمیت سیمای شهری در ذهن مجریان و مدیران شهر می توانند راهکارهایی مؤثر در دستیابی به الگویی کارآمدتر در پرداختن به مسئله سیمای شهر باشند.