شبکه‌های اجتماعی و انتخابات؛ آگاهی یا ضدآگاهی؟
احمد محمدغریبان - بالاگرفتن رقابت‌های انتخاباتی برای تعیین چهاردهمین رییس جمهوری در ایران، به شکل معمول و طبیعی منجر به جذب و مراجعه بخش‌های زیادی از جامعه به فضای مجازی اعم از سایت‌های خبری، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها برای کسب اخبار، اطلاعات و به شکل خلاصه شناخت و آگاهی شد.
اگرچه این رویه برای کسب آگاهی در خصوص سایر مسایل و موضوعات حساس و کلان ملی همچنان نیز ادامه خواهد داشت و البته چنین رفتاری محدود به ایران نیست و در دنیا نیز رفتار مشابهی انجام می‌شود.
در این میان اینکه چنددرصد از مردم دنیا برای کسب اخبار و اطلاعات به رسانه‌های رسمی یا غیررسمی مراجعه می‌کنند، موضوعی است که در هر کشور متفاوت است.
امروزه تحقیقات نشان می‌دهد رواج «اطلاعات نادرست» یک تهدید جدی انگاشته می‌شود به نحوی که 85 درصد از شرکت‌کنندگان در بررسی‌های اخیرِ شرکت تحقیقاتی Ipsos که به سفارش یونسکو و در 16 کشور که در آستانه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری خود هستند، نشان می‌دهد که از تاثیرگذاری «اطلاعات نادرست» نگران هستند. همچنین 87 درصد از پاسخگویان هم تایید کرده‌اند که اطلاعات نادرست قبلاً تأثیر زیادی بر زندگی سیاسی-ملی آنها داشته است و در انتخابات 2024 نیز این تاثیرات ادامه خواهد داشت.
در ایران نیز بنا به آمار ارایه شده از سوی معاونت اجتماعی پلیس فتا، ۸۰درصد مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها تولید می‌شود، توسط ۲۰ درصد کابران انجام می‌گیرد.
اما کاربران ایرانی در این مورد خاص، متفاوت‌تر از مردم سایر کشورهای دنیا هستند.
سال قبل در گزارشی که در هفته‌نامه عصر ارتباط منتشر شد، نتایج پیمایش ارزش‌های جهان که بین سال‌های 2017 و 2022 انجام شد، نشان می‌داد به طور متوسط 61 درصد از جمعیت بین 16 تا 60 سال در کشورهای پردرآمد، از اینترنت برای دسترسی به اخبار روزانه استفاده می‌کنند.
این در حالیست که پاسخگویان در کشورهایی مانند سنگاپور، ویتنام و ایران به طور متوسط، استفاده مشابه یا بالاتری، در مقایسه با شهروندان آلمانی داشته‌اند و در واقع ایران به عنوان یک کشور استثنا در دنیا شناخته شد که «اخبار و سیاست» اصلی‌ترین و بیشترین عامل جذب ایرانی‌ها به شبکه‌های اجتماعی بود.
در این میان اما افراد آگاه و بی‌طرف که از سطح سواد رسانه‌ای بالاتری برخوردار هستند، وجود انبوهی از محتوا در قالب عکس، آمار، فیلم، متن و … را که در ایام انتخابات ریاست جمهوری و در شبکه‌های اجتماعی به گستردگی عرضه می‌شد را فاقد صحت تشخیص دادند.
به عبارتی دیگر همچنان حجم ترویج ناآگاهی بر آگاهی در شبکه‌های اجتماعی، به دلایل متعدد، می‌چربد.
در چنین شرایطی معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه با ارایه گزارشی از فعالیت ستاد‌های پیشگیری از جرایم و تخلفات انتخاباتی طی هفته گذشته گفت: «قبل از انتخابات حدود ۶۰۰ نفر از افرادی که در فضای مجازی فعالیت خلاف قانون داشتند، به صورت حضوری و تلفنی، توجیه شدند؛ در روز هشتم تیر که روز انتخابات بود ۶۸۵ نفر به همین شکل ارشاد شدند؛ همچنین ۶ نفر که علی‌رغم تذکراتی که به آنها داده شده بود دست از رفتار‌های مجرمانه‌شان برنداشته بودند، احضار شدند.»
اما پرسش اینجاست که آیا این مدل مواجهه و آمار ارایه شده به راستی مانعی بر گسترش اخبار جعلی و ضدآگاهی در شبکه‌های اجتماعی است؟ آن هم در شرایطی که میلیون‌ها ایرانی با فیلترشکن و هویت‌های ناشناخته در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و بخش قابل توجهی از ترویج اطلاعات نادرست از خارج از مرزهای ایران نیز به شکل فردی و حتی با حمایت‌های مادی، معنوی و هدفمند دولت‌های دیگر کشورها انجام می‌شود.
اگرچه همانطور که ذکر شد این مساله یک چالش جهانی است و بسیاری از کشورهای دنیا دریافته‌اند که راه‌کار مهار این معضل دستگیری افراد نیست. چراکه کشورهای اروپایی و آمریکا این رویه را به واسطه بکارگیری هوش مصنوعی و ساخت شبانه‌روزی کمپین‌ها و ارتش‌هایی از بات‌ها در خارج از مرزهایشان، امری بی‌فایده و بی‌پایان می‌دانند.
به همین جهت آنها به سمت الزام و اجبار مالکان پلتفورم‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در حذف فوری و شناسایی اطلاعات نادرست رفته‌اند. اگرچه این مدل هم به شکل کامل مهارکننده این پدیده نبوده و در ایران نیز اصولا اجرای چنین روشی امکان‌پذیر نیست.
لذا در چنین شرایطی به نظر می‌رسد موثرترین و بهترین راه‌کار برای غلبه‌کردن آگاهی بر ضدآگاهی در فضای مجازی، فرهنگ‌سازی، افزایش سواد رسانه‌ای، صداقت، افزایش اعتماد و حمایت و دادن مجال و میدان بیشتر به رسانه‌های رسمی است تا به این ترتیب در آینده‌ای که با موج بکارگیری هوش مصنوعی برای اخبار نادرست و جعل عمیق مواجه هستیم، آمادگی بیشتر و بهتری داشته باشیم.