نوجوانان در حال خداحافظی با شبکه‌های اجتماعی هستند
نظرسنجی گسترده بین‌المللی نشان می‌دهد تعداد فزاینده‌ای از نوجوانان به‌جای اتکا به والدین برای اعمال محدودیت، خود مسئولیت مدیریت زمان استفاده از تلفن هوشمند و شبکه‌های اجتماعی را برای حفظ تمرکز و سلامت روان بر عهده گرفته‌اند؛ تغییری مهم که بازتاب نگرانی‌ها درباره اثرات منفی تکنولوژی در نسل جدید است.
آخرین پژوهش جهانی انجام‌شده توسط شرکت تحقیقاتی GWI که داده‌های بیش از ۲۰ هزار نوجوان و والدین آنها در ۱۸ کشور را تحلیل کرده، حاکی از رشد قابل‌توجه روند «خودمحدودسازی» نوجوانان در استفاده از ابزار‌های دیجیتال است. بنابر این داده‌ها، سهم نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ ساله‌ای که به صورت عمدی در استفاده از تلفن هوشمند، رایانه یا تبلت وقفه ایجاد می‌کنند از سال ۲۰۲۲ نزدیک به دو برابر شده و این رقم هم‌اکنون به ۴۰ درصد رسیده است.
یافته‌ها بیانگر آن است که نوجوانان تحت تاثیر افزایش آگاهی عمومی درباره مخاطرات حضور افراطی در فضای مجازی، امروز بیشتر از قبل سعی دارند به طور فعال نحوه مصرف محتوای آنلاین خود را مدیریت کنند، موضوعی که دیگر تنها به خواست و مداخله والدین محدود نمانده است. کارشناسان حوزه روانشناسی کودکان و رسانه تاکید دارند که نوجوانان اکنون با آزمایش شیوه‌هایی، چون کاهش مدت زمان حضور در شبکه‌های اجتماعی، حذف اپلیکیشن‌های پرمصرف، خاموش‌کردن اعلان یا فعال‌سازی حالت مزاحم‌نشدن، عملاً راهبرد‌هایی برای حفاظت از امنیت ذهنی و عاطفی خود در پیش گرفته‌اند.
پروفسور سونیا لیوینگستون، مدیر مرکز آینده دیجیتال کودکان در مدرسه اقتصاد لندن، با اشاره به پژوهش‌های مشابه در حوزه سلامت روان دیجیتال تاکید کرده: «این تغییر الگو منعکس‌کننده پیامی است که نوجوانان با واسطه والدین، رسانه‌ها و تجارب شخصی درباره آسیب‌های احتمالی فضای مجازی دریافت کرده‌اند. آنها ضمن تلاش برای تداوم ارتباط با همسالان، تا حد ممکن از پیامد‌های منفی آن اجتناب می‌کنند.»
بر اساس این داده‌های تحقیقاتی، نوجوانان برای حفظ سلامت روان، تمرکز و پیشگیری از فرسودگی ناشی از فشار اجتماعی، ضمن فاصله گرفتن از برخی شبکه‌ها، دست به حذف دائمی یا موقت اپلیکیشن‌های خاصی زده‌اند. مطالعه دیگری که توسط سازمان مقررات رسانه‌ای بریتانیا (Ofcom) منتشر شده، تایید می‌کند که یک‌سوم کاربران ۸ تا ۱۷ ساله بر این باورند که زمان زیادی را پشت صفحه نمایش می‌گذرانند. همچنین تعداد زیادی از آنها طی یک سال گذشته اعلان‌ها را غیرفعال کرده یا حالت مزاحم‌نشدن را فعال نموده‌اند.
مطابق این بررسی، ۳۴ درصد نوجوانان به طور داوطلبانه از شبکه‌های اجتماعی فاصله می‌گیرند و ۲۴ درصد نیز اپلیکیشن‌ها را فقط به دلیل نگرانی از آثار روانی حذف می‌کنند. این در حالی است که این رفتار در سنین بالاتر کمتر دیده می‌شود؛ برای مثال فقط ۱۳ درصد از افراد بزرگسال اپلیکیشن‌ها را به علت سلامت روان حذف می‌کنند.
دیزی گرین‌ول، هم‌بنیانگذار جنبش «کودکی بدون تلفن هوشمند»، گزارش کرده است: «تعداد قابل توجهی از نوجوانان با آگاهی از این‌که شبکه‌های اجتماعی بی‌طرف نیستند، بلکه هدف آنها جذب و نگهداری کاربران است، خودمختارانه برای کاهش استفاده تصمیم گرفته‌اند. بسیاری از آنها خستگی ناشی از حضور مستمر و نیاز به بازپس‌گیری زمان و کنترل زندگی روزمره را مطرح می‌کنند.»
گرین‌ول می‌افزاید: «برخی نوجوانان این اقدام را نوعی مقاومت می‌دانند. آنها دریافته‌اند زمان، توجه و عزت نفس‌شان ارزشی تجاری برای شرکت‌های تکنولوژی دارد و فاصله‌گرفتن از فضای آنلاین را کنشی برای بازپس‌گیری کنترل شخصی می‌دانند.»
از سوی دیگر، پروفسور دیوید الیس، استاد علوم رفتاری دانشگاه بث، معتقد است نوجوانان نسبت به والدین‌شان سازوکاری قوی‌تر در کنترل زمان مصرف تکنولوژی یافته‌اند، هرچند که اثرات بلندمدت این ابزار‌ها بر رفتار روزانه کماکان جای سوال دارد. به اعتقاد او، اگرچه کاهش زمان استفاده از صفحه نمایش فرصت بیشتری برای فعالیت‌های فیزیکی و اجتماعی ایجاد می‌کند، اما تضمینی وجود ندارد که همه نوجوانان وقت آزاد یافته را به راهبرد‌های مثبت اختصاص دهند.
به گزارش گاردین، پژوهش‌های کیفی بیانگر آن است که بخشی از جوانان بین ۱۸ تا ۲۵ سال، معتقدند نسل والدین‌شان نسبت به پیامد‌های اعطای زودهنگام تلفن هوشمند آگاهی نداشته‌اند؛ برخی نیز تصمیم گرفته‌اند دسترسی کودکان خود به تلفن هوشمند را تا ورود به سنین نوجوانی به تعویق بیندازند.
بررسی دیگری در سطح بین‌المللی نیز نشان داده که نزدیک به ۵۰ درصد از جوانان ترجیح می‌دهند در جهانی بدون اینترنت زندگی کنند و نسبت مشابهی از تهیه و اجرای محدودیت‌های زمانی برای استفاده از فناوری (معروف به «منع دیجیتال») حمایت کرده‌اند. همچنین، بیشتر نوجوانان اذعان داشته‌اند پس از استفاده از شبکه‌های اجتماعی احساس منفی‌تری نسبت به خود پیدا می‌کنند و این پدیده بر اعتماد به نفس و رفاه آنان تأثیرگذار بوده است.
در کنار همه این موارد، دغدغه والدین نسبت به خطر اعتیاد فرزندانشان به شبکه‌های اجتماعی در حال افزایش است. طبق نتایج تحقیقات اخیر، اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی یکی از سه نگرانی اصلی والدین کودکان و نوجوانان در کنار موضوعات کلانی، چون تغییرات اقلیمی، جنگ و گرانی مسکن مطرح شده است.
۱۱ درصد والدین که سریال «نوجوانی» (Adolescence) محصول نتفلیکس را تماشا کرده‌اند، پس از مشاهده مضامین این برنامه درباره مخاطرات حضور افراطی نوجوانان در فضای آنلاین، تدابیر سختگیرانه‌تری برای کنترل زمان مصرف فرزندان خود اتخاذ کرده‌اند؛ با این حال، سهم بزرگ‌تری از والدین همچنان ترجیح می‌دهند فرزندانشان مسئولیت‌پذیری و مهارت‌های خودکنترلی را در قبال استفاده از تکنولوژی بیاموزند.
در مجموع، این تغییر رفتار تدریجی در نسل نوجوانان حکایت از گسترش نوعی فرهنگ خودمراقبتی و مسئولیت‌پذیری دیجیتال دارد؛ موضوعی که آینده مدیریت مصرف تکنولوژی را نه صرفاً در حوزه مقررات‌گذاری سازمانی یا خانوادگی، بلکه درون خودپنداره نسل جدید ترسیم می‌کند.