فضای مجازی و حوزه‌های در حال تغییر
احسان شاقاسمی - دانشجوی کارشناسی ارشد ارتباطات - دانشگاه تهران - در فوریه سال 2006 تعداد کاربران اینترنتی در جهان از مرز یک میلیارد نفر گذشت. در فاصله سالهای 2000 تا 2006 رشد تعداد کاربران اینترنتی در جهان بیش از200 درصدبوده است. آمار در مورد ایران کمی متفاوت است. بین سالهای 2000 تا 2006 تعداد کاربران اینترنتی در ایران بیش از 3100 درصد افزایش یافته است و در حال حاضر به بیش 5/11 میلیون نفر بالغ می شود . در این مقاله ابتدا تاریخچه ای از پیدایش و همچنین گسترش فضای مجازی ارائه خواهم داد و در ادامه فرهنگ مجازی را توضیح خواهم داد. پس از آن پدیده های نوظهور در فضای مجازی را بر خواهم شمرد و در پایان تفاوتهای روانشناختی موجود میان فضای مجازی و رسانه های پیش از آن هم مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
فضای" مجازی
وقتی صحبت از فضای مجازی به میان می آید مردم اغلب به کامپیوتری فکر میکنند و اینکه به اینترنت متصل است در حالیکه این فقط بخش بسیار کوچکی از فضای مجازی راتشکیل میدهد.
از نگاه دیوید بل (2001) فضای مجازی فقط مجموعهای از سخت افزار نیست بلکه مجموعهای از تعاریف نمادین است که شبکهای از عقاید و باورها را در قالب داد و ستد بیت رد و بدل میکنند. این نام نخستین بار بوسیله ویلیام گیبسون در رمان نورومانسر (1984) ابداع شد (هولمز، 2005). همانطورکه کاترین هایلس (1996) نشان میدهد دیدگاه گیبسون خودبخود به وجود نیامده بود و دگرگونی های مبتنی بر فناوری انجام شده در دهه های 1980 و1990 نقش زیادی در ظهور این اصطلاح داشت (به نقل از ویتاکر، 2004).
کلمه فضای مجازی (سایبر اسپیس) از درون کلمه سایبرنتیکس که در سال 1948 بوسیله نوربرت وینر ابداع شده بود پدید آمد. سایبرنتیکس علم نظریه کنترل است و در مورد سیستم های پیچیده بکار می رود (ویتاکر, 2004). کلیه سیستمهایی که با روشهای خودفرمایی اداره می شوند در واقع سیستمهای سایبرنتیکی هستند.
گاهی اوقات کلمه سایبرنتیکس در معنایی غیر از معنای اولیه آن مثلاً به معنای قانونگذاری و قانونمندی بکار میرود (دامسایر ,1993 و بیر 1994). دلیل این نوع نامگذاری به پیچیدگی این نوع قوانین مربوط می شود. ارتباط واژه ای فضای مجازی (سایبراسپیس) و سایبرنتیکس هم به مسئله پیچیدگی بر می گردد.
علیرضا دهقان (1384) معتقد است فضای مجازی یک شبکه گسترده جهانی است که شبکه های مختلف رایانه ای در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی را با استفاده از سخت افزار ها و نرم افزار های گوناگون و با قرارداد های ارتباطی به یکدیگر وصل می کند فرهنگ مجازی گاهی درکنار اصطلاح فضای مجازی به اصطلاح فرهنگ مجازی برخورد می کنیم.
مسائلی که برای نظریه پردازان در حوزه فرهنگ در فضای مجازی مطرح میشوند شامل مسائلی همچون شکل گیری فرهنگ جدید, بازنمائی و درک از واقعیت مجازی و هویت می شوند (بل ، 2001) . اهمیت و قدرت اشکال اجتماعی مانند اجتماعات مجازی و گفتمان فضای مجازی در فرهنگ عامه و حوزه های دیگر هم بخش دیگری از حوزه مطالعاتی این نظریه پردازان را تشکیل می دهند (باربارا کندی ودیوید بل2001 , بل 2001 واندرو هرمن وتوماس سویفت 2000).
پس از ظهور فرهنگ مجازی کم کم سر و کله خرده فرهنگ های مجازی هم پیدا شد. جماعت های مجازی و آنلاین که به زیر شاخه های مختلف تقسیم می شوند باعث ظهور این خرده فرهنگ ها شده اند. بل (2001) فرهنگ مجازی را مصنوع فضای مجازی می داند. کلماتی که روی صفحه کامپیوتر پدیدار می شوند تشکیل جماعت می دهند. این جماعتهای مجازی فرهنگ خاص خود را دارند و هویت ها هم در این جماعت ها دوباره تعریف می شوند.
نکته مهم در باره این هویت ها این است که در فضای مجازی چنین هویت هایی به شدت انعطاف پذیر و فریبنده می شوند. فرهنگ مجازی در چنین فضایی شکل می گیرد. رینگولد ( 1999) معتقد است عامه مردم در برخورد با فضای مجازی همان کاری را خواهند کرد که با بقیه فناوری های ارتباطی کرده بودند یعنی متخصصان ارتباطات را شگفت زده خواهند کرد. اما باید اذعان کرد که پیش بینی اینکه فرهنگ مجازی چه مسیری را طی خواهد کرد بسیار مشکل است. پدیده های جدید در فضای مجازی به موازات ظهور فضای مجازی و در حوزه ارتباطات با واسطه کامپیوتری رفته رفته نظریه ها و پدیده های جدیدی به شرح زیر ظهور کرده اند:
سایبرفیمینیسم : در سال 1998 شرکت داده های بین المللی اعلام کرد که در چند سال آینده تعداد زنان کاربر اینترنت در ایالات متحده از مردان بیشتر خواهد شد در حالیکه زنان در ابتدا کمتر از سه درصد کاربران اینترنت در آمریکا را تشکیل می دادند. سایبر فمینیسم در ابتدا به انگیزة مخالفت با گفتمانهای ضد فمینیستی ظاهر شد (ویتاکر،2002). گروهی از پیشروان حوزة سایبرفمینیسم مانند پلانت (1996و 1997) و هاراوی (1991) ادعا کردند ذهنیت زنانه می تواند منطق فناوری را دگرگون کرده و خسارات ناشی از آن را کم کند. آنها معتقد بودند باید از فضای مجازی برای همه گیر کردن گفتگو در مورد اموری مانند هویت, ارتباط, قدرت و جنسیت استفاده کرد.
آنها این کار را نه تنها برای بررسی نظریه ها بلکه به عنوان روشی برای باز تعیین نقش زنان در ابتدای قرن بیستم توصیه میکنند (ویتاکر,2001). مسئله رابطه جنسیت با استفاده از فضای مجازی را بعداً در بخش شکاف آگاهی بیشتر مورد بررسی قرار خواهیم داد.
قدرت مجازی :جردن (1999) مفهوم قدرت مجازی را تعریف کرد و آن را به سه قسمت تقسیم کرد: فردی, اجتماعی و تصوری. این نوع از قدرت در مورد فرد وقتی اتفاق می افتد که او به توانایی لازم برای دسترسی و استفاده از امکانات برای تماس با دیگران برسد. زمانی که برای یک گروه این توانایی بوجود بیاید نوع اجتماعی این نوع از قدرت ایجاد می شود. قدرت مجازی تصوری زمانی واقع می شود که یک ایدئولوژی, جنبش یا حرکت اجتماعی به امکانات جدید ارتباطی دسترسی پیدا کند.
سایبر پانک : ترکیبی از دوکلمه سایبرنتیکس و پانکس و یک ژانر زیر شاخه از داستانهای تخیلی است. اینگونه داستانها بیشتر بر روی مسائلی همچون هکرها , فناوری های ارتباطی پیچیده , کامپیوتر ها , هوش مصنوعی و غیره متمرکز می شوند. دو دهه قبل نخستین نمونه از این نوع داستانها پدیدار شدند و بسیار مورد استقبال قرار گرفتند. از پیشرو ها در زمینه نظریه پردازی در حوزة سایبر پانک می توان از ویلیام گیبسون , رودی راکر , جان شرلی , وبروس استرلینگ نام برد.
روابط مجازی : در این پدیده دو یا چند نفر از طریق کامپیوتر با هم ارتباط برقرار میکنند و برای هم پیام هایی تحریک کننده و حتی غیر اخلاقی و جنسی می فرستند. روابط مجازی انواع مختلف صوتی , تصویری , نوشتاری و . . . دارد.
سایبورگ : ترکیبی است از دو کلمه سایبرنتیک و ارگانیزم و به ترکیبی از فناوری و زیست شناسی اطلاق می شود.
کافه مجازی : به معنی کافی نت ایرانی است و به کافه ای که امکانات اینترنتی را در اختیار مردم قرار می دهد اطلاق می شود.
دموکراسی سایبر: دموکراسی سایبر مفههومی است که در آن اینترنت به عنوان عامل ارتقا دهنده مشارکت و به تبع آن دموکراسی دیده می شود جان هارتلی ، 2005).
سایبردرام : مفهوم سایبر درام را مورای (2002) مطرح کرد. از نظر او ظرفیت های موجود در فضای مجازی باعث می شود بقیه رسانه ها از جمله تلویزیون رفته رفته خود را در شکل جدید در فضای مجازی مطرح کنند.
اعتیاد اینترنتی : یونگ (1996) معتقد است اعتیاد اینترنتی به معنای استفاده بیش از حد از اینترنت است که گاهی به بیماری های جسمی یا روانی منجر می شود. از دید او اتاقهای گفتگو منبع اصلی اعتیاد اینترنتی هستند. برخی محققان مانند شرر (1997) معتقدند اعتیاد به اینترنت با اعتیاد به مواد مخدر نه به لحاظ پیامدهای روانی و نه به لحاظ پیامدهای جسمی قابل مقایسه نیست و بنا بر این بکار بردن لفظ اعتیاد برای استفاده بیش از حد از اینترنت چندان منطقی به نظر نمی رسد.
افسردگی اینترنتی : واقعیت در مورد اینترنت این است که گاهی این رسانه جدید باعث بروز یک سری پیامدهای روانی برای کاربران می شود. به عنوان مثال اینترنت امروزه بخش بزرگی از زمانی را که می توانیم با خانواده بگذرانیم به خود اختصاص می دهد. مواردی از افسردگی بر اثر استفاده مداوم از اینترنت مشاهده شده که ثابت می کند این افسردگی چیزی بیش از یک فرض است (سورین و تانکارد، 2001).
قماربازی اینترنتی : قمار بازی اینترنتی هر نوع فعالیتی است که از طریق اینترنت صورت می گیرد وشامل نوعی شرکت درقرعه ، شرط بندی یا انجام فعالیتی مبتنی بر بخت و اقبال با هدف رسیدن به پول ، جایزه ، یا نوعی امتیاز است (علیرضا دهقان ، 1384). ویژگیهای روانشناختی و انسانی فضای مجازی نظریه های ارتباطی با روانشناسی ارتباط نزدیکی دارند. مساله تاثیر در بیشتر این نظریه ها به عنوان ستون فقرات محسوب می شود. حال به اجمال ویژگیهای روانشناختی فضای مجازی را بررسی می کنیم.
کاهش احساسات : بدلیل اینکه اغلب ارتباطات در این فضا بصورت نوشتاری است اغلب، فاقد احساسی است که در فضای واقعی از طریق قدم زدن، سخن گفتن و . . . بدست می آید. افراد با وجود امکانات ارتباطی در فضای مجازی دیگر اهمیتی به کیفیت روابط نمی دهند و این مسئله به کاهش بیشتر احساسات منجر می شود.
متن گرایی : علیرغم امکانات چند رسانه ای موجود در فضای مجازی هنوز هم قسمت عمده ای از ارتباطات درفضای مجازی را ارتباطات متنی در قالب ایمیل و چت تشکیل می دهد. ارتباطات متنی می تواند شکل جدیدی از هویت مجازی را شکل دهد.
انعطاف پذیری هویتی : افراد در فضای مجازی بدلیل نبود راهنماهای چهره ای می توانند بازنماییهای متفاوتی از خود ارائه دهند.
دریافت های جایگزین : در ارتباطات مجازی شما می توانید دیوارها را بشکنید، به حوزه خصوصی دیگران وارد شوید و حرفهایی که حاضر نیستند در ارتباط چهره به چهره به شما بگویند را بشنوید.
جایگاههای مساوی شده : با کمی چشم پوشی میتوانیم مدعی شویم که جایگاه طرفین گفتگو در ارتباطات مجازی برابر است. برخی از متخصصان به این ویژگی فضای مجازی دموکراسی شبکه می گویند.
فرامکانی : نقش جغرافیا در تعیین ارتباطات مجازی بسیار کمتر از نقش آن در ارتباطات واقعی است. بعنوان مثال یک مرد تاجر در آلمان می تواند از طریق یک پایگاه ارائه دهنده خدمات اینترنتی در استرالیا با یک متخصص امور تبلیغاتی در ایران ارتباط برقرار کند. انعطاف پذیری موقت : ارتباطات همزمان یعنی اینکه دو نفر در یک زمان از طریق اینترنت با هم ارتباط برقرار کنند. در اینگونه ارتباط ما با افراد مختلف و گوناگونی ارتباط برقرار می کنیم و رفته رفته یاد می گیریم که با هر کسی چگونه باید ارتباط برقرار کرد.
گونه گونی اجتماعی : در اتاقهای گفتگو، افراد مختلف با جایگاههای اجتماعی متفاوت در مورد یک یا چند موضوع خاص به گفتگو می نشینند و نظرات خود را بیان می کنند.
قابلیت ذخیره سازی : یکی از خصوصیات برجسته ارتباطات مجازی قابلیت ذخیره سازی محتوای آن است.
واپاشی رسانه ای : وقتی کامپیوتر ما دچار مشکل می شود یا ارتباط اینترنتی ما مختل می شود بناگاه به عمق روابط خود با فضای مجازی پی می بریم. وابستگی شدید ما به فضای مجازی باعث می شود که بخش های مهمی از فعالیت روزمره خود را در این فضا انجام دهیم و مختل شدن یکی از کارکردهای این فناوری های فراهم کننده فضای مجازی می تواند پدیده "چاله سیاه" را بوجود بیاورد. این پدیده زمانی اتفاق می افتد که به دلایل فنی یا غیر فنی دسترسی خود را به شبکه از دست میدهیم وخود را در آشفتگی از دست دادن یکی از ابزار های موثر شناخت می یابیم.
نتیجه گیری: هرچند گفته می شود که رسانه ها ذاتاَ با هم متفاوتند اما واقعیت این است که فضای مجازی ، رسانه ای از جنس دیگر است.ایجاد پدیده های جدید اجتماعی مثل اجتماعات مجازی ، فرهنگ مجازی ، اعتیاد اینترنتی ، قمار بازی اینترنتی و . . . که در دنیای رسانه های سنتی قابل تصور نبود ، این مساله را به خوبی ثابت می کند.این رسانه جدید باعث ایجاد تغییرات اساسی در حوزه های مختلف زندگی انسانی شده و با کمک ویژگی های روانشناختی منحصر به فرد خود در سالهای آینده تغییرات زیادی در روش زندگی بشر و ایجاد خواهد کرد. قابلیت های مشارکتی و کم هزینه فضای مجازی در سالهای آینده به تغییر شکل در حوزه عمومی و مجازی تر شدن آن منجر خواهد شد. بدلیل ساختار متفاوت این رسانه ، این تغییرات آنچنان عمیق خواهند بود که تغییرات ناشی از ظهور رسانه های جدید مثل سینما و تلویزیون ، در مقابل آن کم عمق و سطحی خواهند بود.
منابع لاتین
Bell , David , 2001 , An introduction to cyberculturse , USA , Routledge
ranston Gill and Straford Roy , 2001 , The media student’s book , London , Routledg
3-Bruhn Jensen Klaus , 2002 , A handbook of media and communication research , qualitative and quantitative methodologies , London , Routledge
4-Crowely David and Heyer Paul , 1999 , Communication in history technology , culture , society , USA , Longman
5-Feldman Tony , 1997 , Introduction to digital media , London and New York , Routledge
6- Hablesgray , Chris , 2003 , cyborg citizen , London , Routledge
7-Hartley , John , 2005 , Communication , cultures and media studies , London and New York , Routledge
8-Holmes David , 2005 , Communication theory , media , technology and society , London , Thousands oaks , Sage publications
9-Lindlof R Thomas and Taylor C Bryan 2002 Qualitative communication research methods London SAGE Publications
10-Meyer Thomas , 2002 , Media democracy How the media colonize politics , Melden , Polity press
11- Severin , J , Werner and Tankard W James , 2001, Communication Theories: Origins, Methods and Uses in the Mass Media, 5/E ,Texas , Longman
12-Slevin , James , 2000 , The Internet and society ,Cambridge , Blackwell publishers
13-Williams , Kevin , 2003 , Understanding media theory , London , Routledge 14-Wilson R James and Wilson S Roy , Mass media mass culture an introduction Boston , Mc Graw Hill
15-Whittaker Jason 2004 The cyberspace handbook , London and New York Routledge
16-Whittaker , Jason ,2002 , The internet : the basics , New York , Routledg
این مقاله بخشی است از مقاله ای با عنوان " نظریه های ارتباطات در فضای مجازی " که بزودی در مجله gmj منتشر خواهد شد .
منابع فارسی:
1. دهقان ، علیرضا ، 1384 ، قمار بازی اینترنتی ، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ، شماره پیاپی 2 و 3 ، صفحات 72-45
2. سورین ورنر , تانکارد جیمز ,1382 , نظریه های ارتباطات , ترجمه دکتر علیرضا دهقان , تهران , انتشارات دانشگاه تهران
سایر منابع:
http://www. internetworldstats. com/stats. htm
www. wikipedia. com
- ۸۵/۱۲/۰۹