فیلترینگ هوشمند، ارثیه‌ای برای دولت بعد؟
نادر نینوایی - در خصوص فیلتر شدن سایت‌ها، برنامه‌ها و اپلیکیشن‌ها همواره با این مشکل مواجه بوده‌ایم که برخی سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی که مثلا 95 درصد مطالب آن کاملا علمی و مفید است و 5 درصد مطالب غیراخلاقی یا ناصحیح را شامل می‌شده به کل فیلتر شده است.
دلیل این امر این است که سیستم فعلی فیلترینگ ایران تمام سایت یا یک شبکه اجتماعی که میلیون‌ها نفر در حال استفاده صحیح از آن هستند را به یکباره فیلتر می‌کند و به قول برخی تر و خشک را با هم می‌سوزاند؛ همین موضوع نیز باعث شد که بحث فیلترینگ هوشمند برای نخستین بار حدود دو سال پیش و از اوایل کار دولت یازدهم در کشور مطرح شود.
با آمدن اپلیکیشن اینستاگرام اما بحث فیلترینگ هوشمند بیشتر اوج گرفت چرا که این مخالفت به جد وجود داشت که به بهانه وجود چند صفحه غیر اخلاقی در این اپلیکیشن، هزاران صفحه این اپ که اطلاعات مفیدی را ارایه می‌کردند از دسترس خارج شده و اینستاگرام به کلی فیلتر شود.
در سمت دیگر ماجرا پاسخ وزارت ارتباطات برای برون رفت و حل این مشکل همواره تاکید بر فیلترینگ هوشمند بوده است. به این ترتیب در دو سال اخیر محمود واعظی وزیر ارتباطات بارها از اجرایی شدن یک فاز طرح فیلترینگ هوشمند سخن گفته است اما در عمل هیچ نتیجه ملموسی از این طرح در دسترس نیست.
علاوه بر این، اظهارات مسوولان وزارت ارتباطات در مورد اجرایی شدن فیلترینگ هوشمند بسیار مبهم بوده و البته شاهد موازی‌کاری‌های دیگر در این حوزه نیز بوده و هستیم. مجموع مسایل و حواشی پیرامون فیلترینگ هوشمند، سرنوشت این طرح را به وضعیتی مشابه سرنوشت شبکه ملی اطلاعات، ایمیل ملی و سیستم عامل ملی و غیره تبدیل کرده است.
وضعیتی که با برداشت‌هایی کاملا متناقض برخی معتقد به وجود، اجرا و موفقیت آن هستند و برخی نیز معتقد به فقدان، عدم اجرا و شکست آن هستند.
*تاریخچه اجرای فیلترینگ هوشمند
محمود واعظی، وزیر ارتباطات ۱۳بهمن۱۳۹۳ از پایان گرفتن مرحله نخست فیلترینگ هوشمند و آغاز مرحله دوم آن خبر داد. در همان زمان بود که مرکز ملی فضای مجازی، اعلام کرد بهره‌برداری از اولین نرم‌افزار فیلترینگ هوشمند ایران آغاز شده است و چندماه بعد نیز از سوی وزارت ارتباطات اعلام شد گام اول پیاده‌سازی فیلترینگ هوشمند که با کمک دانشگاه‌ها طراحی شده، در یکی از شبکه‌های اجتماعی موبایلی اجرا شده است.
اولین شبکه‌ای که هدف فیلترینگ هوشمند قرار گرفت، شبکه اینستاگرام بود که ظاهرا پس از گذشت چندی از اجرای این نوع فیلترینگ، واعظی اعلام کرد مرحله اول فیلترینگ روی اینستاگرام ٨٣درصد موفق بوده است.
وزیر ارتباطات در این مقطع معتقد بود فیلترینگ هوشمند یک‌طرح ١٠ماهه است و وعده اجرایی شدن آن را در مدت مذکور داده بود. البته با وجود گذشت بیش از یک سال از این اظهار نظر همچنان این طرح اجرایی نشده است. به گفته وزیر ارتباطات، فاز اول این طرح یک‌ماه، فاز دوم سه‌ماه و فاز سوم می‌بایست شش‌ماه طول می‌کشید.
بماند که قوه قضاییه و دادستانی یکی از نهادهای پیگیر و خواستار اجرای فیلترینگ هوشمند بوده و برای این طرح چندین ضرب‌الاجل برای وزارت ارتباطات نیز تعیین کردند که بعدها و به دلایل نامشخصی با اتمام چند باره مهلت‌ها، خود ایشان نیز قید پیگیری آن را زدند.
*فیلترینگ هوشمند، موفق یا ناموفق؟
اگرچه وزیر ارتباطات هر چند مدت یک بار خبر از افتتاح فاز جدیدی از پروژه فیلترینگ هوشمند را می‌دهد و از موفقیت آمیز بودن این پروژه صحبت می‌کند اما بسیاری از مسوولان و کارشناسان درگیر با مقوله فیلترینگ همواره نظری مخالف با او را ابراز می‌کنند.
برای مثال چندی پیش عبدالصمد خرم آبادی ، معاون قضایی دادستان کل کشور در امور فضای مجازی و دبیر کمیته فیلترینگ درخصوص اعمال فیلترینگ هوشمند در شبکه های اجتماعی موبایلی با بیان اینکه طرح مذکور یکی از مطالبات قدیمی دادستانی کل کشور از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بوده است افزود: سامانه فیلترینگ هوشمند وزارت ارتباطات تاکنون نتوانسته انتظارات مردم و مقامات قضایی را برآورده کند و علیرغم تبلیغات وسیع وزارت ارتباطات در مورد فیلترینگ هوشمند ، عملاً اقدامات آنها تاکنون نتیجه قابل قبولی نداشته است.
وی گفت فاز اول فیلترینگ هوشمند صرفاً روی سایت و نرم افزار اینستاگرام انجام شد که چندان موفقیت آمیز نبود و نتوانست جلوی موج عظیم انتشار محتوای مجرمانه در این شبکه را بگیرد.
خرم آبادی این را هم گفته بود که با شعار نمی‌توان جلوی انتشار محتوای مجرمانه را گرفت.
محمد علی اسفنانی یکی دیگر از اعضای غیر دولتی کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه فضای مجازی (کارگروه فیلترینگ) درست نظری مخالف محمود واعظی را بیان کرده و ضمن اعلام این که پروژه فیلترینگ هوشمند در مواردی موفق نبوده، گفته است: "برآورد‌ها نشان می‌دهد اجرای پروژه فیلترینگ هوشمند در مواردی موفقیت آمیز نبوده است و نتوانسته آن طور که انتظار می‌رفت موثر واقع شود."
*مبهم بودن طرح فیلترینگ هوشمند
با وجود اظهار نظرهای امیدوارکننده وزیر ارتباطات و سایر مسوولان وزارتخانه واقعیت امر این است که نزدیک به دو سال از آغاز به کار پروژه فیلترینگ هوشمند گذشته است اما با توجه به نامشخص بودن خروجی و ابعاد این طرح، ظاهرا فیلترینگ هوشند نیز همچون شبکه ملی اطلاعات در حال تبدیل شدن به یکی از مناقشات این وزارتخانه با نهادهای دیگر می‌شود.
علی اکبرجلالی کارشناس فناوری اطلاعات و ارتباطات و استاد دانشگاه علم و صنعت در این زمینه گفته است: “امروز همچنان ما به‌عنوان کارشناس نمی‌دانیم دولت قصد فیلتر کردن چه چیزی را در طرح فیلترینگ هوشمند دارد.”
وی خاطرنشان ساخته است: "زمانی که جزییات این طرح برای مردم بیان نشود این طرح جایی در ذهن افکار عمومی نخواهد داشت و مبهم‌ترین طرح حوزه IT در دولت خواهد بود و دولت باید این مساله را به‌عنوان امری مهم در زندگی مردم بداند و باید شفاف‌سازی بیشتری در این زمینه صورت بگیرد."
البته علاوه بر مبهم بودن زمان دقیق عملیاتی شدن این طرح و چند و چون سیستم فیلترینگ، بر سر این که عاقبت چه نهاد یا سازمانی می‌بایست این طرح را عملیاتی کرده و مسوولیت آن را به عهده بگیرد نیز بحث‌هایی مطرح است.
اواسط سال گذشته یک نرم‌افزار فیلترینگ هوشمند با حمایت شورای عالی فضای مجازی و توسط موسسه تبیان و با همکاری دانشگاه شهید بهشتی ساخته و رونمایی شد. در آن مقطع انتظاری دبیر وقت شورای عالی فضای مجازی می‌گفت اطلاعی از فعالیت وزارت ارتباطات در زمینه فیلترینگ هوشمند ندارد و قصد داشت که از طریق شورای عالی این طرح را به سرانجام برساند. انتظاری حتی در آن مقطع ابراز امیدواری کرده بود که به زودی با اجرای کامل این پروژه سیستم نهایی فیلترینگ کشور به اجرا درآمده و سیستم قبلی متحول شود.
اما همچنان با وجود گذشت یکسال و نیم از این اظهار نظر هنوز نه سیستم فیلترینگ هوشمند ملی راه افتاده است، نه سیستم قبلی متحول شده است و نه مشخص است که جایگاه وزارت ارتباطات، موسسه تبیان یا شورای عالی فضای مجازی در این رابطه چگونه است و به واقع کدامیک از این نهادها مسوول رسیدگی به پروژه فیلترینگ هوشمند است.
*دعوت جدید ورود مجریان بیشتر به پروژه
آنطور که گفته شد، اواخر سال 93 وزارت ارتباطات برای پیشبرد پروژه فیلترینگ هوشمند با 3 دانشگاه و پژوهشگاه قراردادهایی را منعقد کرد. اگرچه هیچگاه نام دانشگاه‌های درگیر این پروژه و میزان پیشرفت و توفیق آنها مشخص نشد.
کمی بعد از 3 دانشگاه ظاهرا به 11 دانشگاه ارتقا پیدا کردند. اما باز هم مشخص نبود مشخصا این دانشگاه‌ها که به صورت موازی در حال کار روی این پروژه هستند یا یک طرح کلی وجود داشته و تقسیم کار مشخصی شده است.
در جدیدترین اظهار نظر اما آنطور که معاون رگولاتوری وزیر ارتباطات اعلام کرد، از 200 میلیارد تومانی که در بودجه برای فیلترینگ هوشند پیش‌بینی شده بود، 110 میلیارد تومان در اختیار 11 دانشگاه قرار گرفته است.
رییس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در حاشیه سفر استانی نیز بدون ارایه هر گونه جزییاتی به کلی‌گویی بسنده کرد و گفت: 11 دانشگاه در حال بررسی هستند تا فیلترینگ هوشمند را روز به روز توانمندتر سازند تا در این جنگ الکترونیک آنلاین موفق باشند.
اما این پایان ماجرای پیچیده سرنوشت طرح فیلترینگ هوشمند نبود و اظهار نظر اخیر وزیر ارتباطات، طرح مذکور را پیچیده‌تر هم کرد. به تازگی محمود واعظی نیز در حاشیه سفر استانی در جمع اساتید و هیات علمی دانشگاه شیراز اعلام کرد که از دانشگاهیان دعوت می‌کند که برای انجام فیلترینگ هوشمند مشارکت کنند!
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در این جلسه گفته بودجه‌ای در خصوص فیلترینگ هوشمند اختصاص یافته است و امید دارد این موضوع توسط دانشگاهیان دنبال شود و در این کار هم هیچ محدودیت مالی برای وزارت ارتباطات وجود ندارد.
عجیب بودن این موضوع نیز از آن جهت است که تنها کمی قبل‌تر از آن محمود واعظی در اظهار نظری گفته بود: 11 دانشگاه در زمینه فیلترینگ هوشمند شبکه‌های اجتماعی در حال فعالیت هستند و به نتایج مطلوبی نیز دست یافته‌اند و امیدواریم که بتوانیم این طرح را به خوبی اجرا کنیم.
ضمن آنکه بر اساس برنامه زمانبندی اعلام شده از سوی وزیر ارتباطات، اگرچه اصلا مشخص نیست پروژه فیلترینگ هوشمند چیست، مجری یا مجریان چه کسانی هستند و اصولا قرار است این طرح چه زمانی و در چند فاز به سرانجام برسد، طرح فیلترینگ هوشمند ظاهرا تا کنون باید تمام شده باشد.
به هر روی، باتوجه به ابهام‌های فراوان و اظهار نظرهای ضد و نقیض و گمراه‌کننده مسوولان پیرامون طرح فیلترینگ هوشمند به نظر می‌رسد، این طرح نیز سبک و سیاقی مشابه طرح‌هایی همچون جویشگرهای بومی و شبکه ملی اطلاعات داشته و سرنوشت نامعلومی خواهد داشت.
در این میان برخی گمانه‌زنی‌ها و احتمالات حکایت از آن دارد که دولت فعلا بنا و قصدی برای اجرایی کردن طرح فیلترینگ نداشته و ترجیح می‌دهد به واسطه فشارهایی این موضوع مسکوت بماند. برای مثال اگر فیلترینگ هوشمند عملکرد موفقی نداشته باشد، با انتقاداتی و فشارهایی از سوی موافقان فیلترینگ کلی مواجه می‌شود. اگر هم فیلترینگ هوشمند فرضا موفق باشد، فشار کاربران برای رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و سایر نرم‌افزارهای فیلتر شده آغاز می‌شود که این موضوع دولت را با چالش‌های جدیدی مواجه خواهد کرد.
از این رو به نظر می‌رسد فیلترینگ هوشمند نیز ارثیه‌ای برای دولت بعدی باشد. (منبع:عصرارتباط)