نحوه واگذاری آدرس‌های اینترنتی در ایران
حمید علیپور، مدیرکل دفتر تحقیق و توسعه شرکت فناوری اطلاعات - بزرگراه فناوری - امروز شاهد توسعه روزافزون پدیده‌ای هستیم که اینترنت نام گرفته است. این شبکه در ابتدا با مقاصد نظامی ایجاد شد ولی با رشد و توسعه‌ای، ورای تصور و مقاصد اولیه نه‌تنها مرزهای جغرافیایی بلکه مرزهای کاربردی مختلف را درنوردید و اکنون می‌رود تا به بستر کلیه ارتباطات مخابراتی بدل شود.
با توجه به اهداف اولیه و طراحی پروتکل‌های شبکه، فضای آدرس‌دهی محدودی برای آن در نظر گرفته شد که موجب بروز مشکلاتی در توسعه این شبکه شده است. مشکل کمبود آدرس‌ها ابتدا در دهه 90 مورد توجه قرار گرفت. در آن زمان آدرس‌های IP به پنج کلاس مطابق جدول یک تقسیم شده بود.
در این حالت در صورتی که یک سازمان نیاز به بیش از 256 آدرس داشت، باید یک کلاس B با فضای آدرس‌دهی 65536 آدرس دریافت می‌کرد که در اکثر مواقع بیش از تعداد آدرس‌های مورد نیازش بود. در سپتامبر 1993 براساس RFC 1519 آدرس‌های بدون کلاس معرفی شدند که واگذاری آدرس‌ها با حجم کمتر را ممکن کرد و به‌طور موقت مشکل کمبود آدرس‌ها را رفع کرد ولی سؤالی که هنوز باقی است آن است که آدرس‌ها تا چه زمان جواب‌گوی نیاز توسعه شبکه خواهند بود. قبل از پرداختن به پاسخ این سؤال نگاهی خواهیم داشت به نحوه توزیع آدرس‌های IP در جهان.
نحوه توزیع آدرس‌های IP در جهان
از نظر نوع استفاده از آدرس‌ها، دو دسته آدرس وجود دارد. دسته اول آدرس‌های عمومی هستند که در سطح شبکه جهانی قابل مسیریابی‌اند. این آدرس‌ها لازم است یکتا باشند و امکان استفاده مجدد از آن‌ها در شبکه‌های متصل به شبکه جهانی وجود ندارد. در صورتی که دو دستگاه در شبکه جهانی دارای آدرس یکسان باشند، تداخل در مسیریابی به‌وجود خواهد آمد. دسته دوم آدرس‌های خصوصی هستند که مطابق جدول دو مشخص شده‌اند. امکان مسیریابی این آدرس‌ها در شبکه جهانی وجود ندارد ولی در صورتی که تجهیزاتی نیاز به برقراری ارتباط در سطح شبکه جهانی نداشته باشند، می‌توانند از این آدرس‌ها استفاده کنند. به منظور عدم تداخل در مسیریابی و یکتایی آدرس‌های عمومی، مجامع جهانی تشکیل شده‌اند که کار اختصاص، واگذاری و ثبت آدرس‌ها را انجام می‌دهند. کلیه آدرس‌های عمومی قابل استفاده برای آدرس‌دهی اجزای شبکه در اختیار موسسه‌ای به‌نام IANA قرار دارد. این موسسه آدرس‌ها را در بلوک‌هایی معادل فضای آدرس‌دهی یک کلاس A به دفترهای ثبت منطقه‌ای (RIR: Regional Internet Registry) اختصاص می‌دهد.
این موسسات نیز به نوبه خود آدرس‌ها را در بلوک‌های کوچک‌تر به دفاتر ثبت محلی (LIR: Local Internet Registry) اختصاص می‌دهند، سپس این دفاتر با توجه به نیاز اثبات شده متقاضیان آدرس‌ها را به آنان واگذار می‌کنند. درحال حاضر پنج دفتر ثبت منطقه‌ای فعال است که هر یک در محدوده جغرافیایی تحت پوشش خود به‌طور انحصاری به واگذاری آدرس‌های اینترنتی می‌پردازند. محدوده جغرافیایی تحت پوشش این دفترها در شکل یک نشان داده شده است.
ARIN در منطقه آمریکای شمالی، LATNIC در منطقه آمریکای لاتین، َAfriNIC در محدوده قاره آفریقا، APNIC در محدوده آسیا و اقیانوسیه و RIPE در محدوده اروپا، خاور نزدیک و خاورمیانه فعالیت می‌کنند. کشور ایران نیز در محدوده جغرافیایی RIPE واقع شده است، از این رو در ادامه به معرفی RIPE می‌پردازیم.
معرفی RIPE
در 22 ماه مه 1989 تعدادی از اپراتورهای شبکه اینترنت اروپا در شهر آمستردام گردهم آمدند و RIPE را تشکیل دادند. این گردهمایی در زمانی بود که جنگ بین دسته پروتکل‌های TCP/IP و OSI تشدید شده بود. در آن زمان عقیده اکثریت در اروپا این بود که OSI خوب و TCP/IP بد است. اولین اجلاس با 14 شرکت‌کننده و به‌مدت نیم روز تشکیل شد، اهداف اصلی RIPE تبادل اطلاعات و تجربیات بین شرکت‌کنندگان و تشکیل یک بانک اطلاعاتی مرکزی برای ذخیره‌سازی اطلاعات اجرایی تعیین شد.RIPE به‌عنوان انجمنی باز، متشکل از اپراتورهای شبکه اینترنتی و به منظور انجام هماهنگی‌ها، تبادل تجربیات و ثبت اطلاعات عملیاتی در یک بانک اطلاعاتی تعریف شد.
در سال‌های بعد محدوده عمل RIPE از اروپا فراتر رفت و شامل خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا نیز شد و تعداد بیشتری از اپراتورهای شبکه به جمع RIPE پیوستند. با توجه به وسعت فعالیت‌ها در RIPE و عدم امکان ادامه فعالیت‌های اجرایی آن به‌طور داوطلبانه RIPE NCC به‌عنوان موسسه‌ای غیرانتفاعی جهت انجام فعالیت‌های اجرایی تاسیس شد که بودجه آن از محل پرداخت حق عضویت اعضا تامین می‌شود و واگذاری آدرس‌های اینترنتی و مشخصه‌های شبکه به اعضا را به‌عهده دارد و از سیاست‌های تدوین شده RIPE پیروی می‌کند. با توجه به تجربه موفق به نمایش گذاشته شده توسط RIPE در سال‌های بعد مشابه با RIPE NCC که به‌عنوان یک دفتر ثبت اینترنتی منطقه‌ای عمل می‌کند در منطقه آسیا پاسیفیک APNIC و در منطقه قاره آمریکا و جنوب آفریقا ARIN تشکیل شد. پس از مدتی آمریکای لاتین از ARIN جدا و LACNIC تشکیل شد و در ادامه قاره آفریقا از ARIN و RIPE جدا و AfriNic تشکیل شد.
RIPE در هر سال سه اجلاس برگزار می‌کند و در هر منطقه جغرافیایی من‌جمله خاورمیانه یک اجلاس منطقه‌ای در سال برگزار می‌شود. تاکنون دو اجلاس منطقه‌ای در خاورمیانه برگزار شده که اجلاس اول در دبی و اجلاس دوم در قطر برگزار شده است. همچنین یک بار در سال و معمولا هم‌زمان با برگزاری یکی از اجلاس‌های RIPE اجلاس عمومی RIPE برگزار می‌شود که در آن ضمن انجام انتخابات برای تعیین اعضای هیات‌مدیره که دوره خدمت آنان به پایان رسیده گزارش عملکرد و برنامه مالی سال آتی RIPE با اکثریت آرای شرکت‌کنندگان در جلسه به تصویب می‌رسد.
وضعیت موجودی آدرس‌های IPv4
همان‌طور که گفته شد کلیه آدرس‌های عمومی قابل واگذاری در اختیار IANA است. بخشی از آدرس‌ها جهت اختصاص به دفترهای ثبت منطقه‌ای در اختیار دفترهای ثبت منطقه‌ای است که پس از اختصاص آن‌ها، دفتر ثبت منطقه‌ای یک بلوک آدرس جدید از IANA دریافت می‌کند. دفترهای ثبت محلی در ابتدای تشکیل یک بلوک آدرس از دفتر ثبت منطقه‌ای دریافت می‌کنند. حداقل اندازه این بلوک در منطقه RIPE معادل فضای آدرس‌دهی 20 کلاس C است. پس از واگذاری 80 درصد این آدرس‌ها، دفتر ثبت محلی می‌تواند درخواست دریافت بلوک جدید را ارسال کند. اندازه بلوک بعدی نسبت عکس با زمان مصرف بلوک قبلی دارد. اگر بلوک دریافتی در زمان دو سال واگذار شده باشد معمولا حداکثر بلوکی با ابعاد بلوک قبلی اختصاص خواهد یافت ولی اگر سریع‌تر آدرس‌ها واگذار شده باشد دفتر ثبت محلی با ارایه دلایل توجیهی می‌تواند درخواست دریافت بلوکی بزرگ‌تر را مطرح کند. به این ترتیب یک دفتر ثبت محلی هرچه سریع‌تر آدرس‌های دریافتی را مصرف کند آدرس بیشتری دریافت خواهد کرد.
همان‌طور که در نمودار زیر مشخص شده است حدود 46 درصد آدرس‌ها واگذار شده‌اند. جمعا 14 درصد آدرس‌ها قابل واگذاری نیستند. به‌طور متوسط پنج درصد آدرس‌ها در اختیار دفترهای ثبت محلی هستند و تنها 35 درصد آدرس‌ها در دست IANA است.
در صورتی که نمودار مصرف آدرس‌ها را رسم و منحنی‌ها را امتداد دهیم می‌توانیم برآوردی از زمان اتمام آدرس‌های IP ارایه دهیم. بر این اساس مطابق شکل دو در سال 2020 آدرس‌های در دست IANA به اتمام خواهد رسید. در سال 2022 آدرس‌های در اختیار دفترهای ثبت منطقه‌ای به اتمام خواهد رسید و در سال 2028 کلیه آدرس‌های در دست دفترهای ثبت محلی واگذار خواهد شد و در سال 2029 مصرف‌کنندگان انتهایی تمامی آدرس‌های خود را مصرف خواهند کرد و امکان ورود تجهیزات جدید به شبکه مقدور نخواهد بود.
همان‌طور که در جدول سه مشاهده می‌شود درحال حاضر در کشور ما تعداد 30 دفتر ثبت محلی فعال هستند. این دفترها جمعا 970752 آدرس را دریافت کرده‌اند که بسیار اندک است. یک دلیل عمده برای کم بودن آدرس‌های دریافت شده در ایران پایین بودن نسبی ضریب نفوذ دسترسی به اینترنت است ولی این تنها دلیل کم بودن آدرس‌های دریافتی نیست. دلیل دیگر آن است که اکثر کاربران اینترنتی در کشور از طریق خطوط تلفنی به شبکه متصل می‌شوند که نیاز به آدرس‌های عمومی را کاهش می‌دهد. برخی از دفترهای ثبت محلی اطلاع ندارند که باید آدرس‌های واگذار شده را ثبت کنند و پس از ثبت 80 درصد این آدرس‌ها امکان دریافت آدرس‌های جدید را دارند و به این ترتیب به آدرس‌های اولیه دریافتی اکتفا می‌کنند. برخی از دفترهای ثبت آدرس‌ها را می‌فروشند و مبلغ دریافتی از مشترکان براساس میزان آدرس‌های واگذار شده است که این امر درخواست آدرس را کاهش می‌دهد و در نهایت آنکه برخی از سرویس‌دهندگان با به‌کارگیری نرم‌افزارهای پراکسی یا NAT از آدرس‌های خصوصی برای ارتباط با شبکه جهانی استفاده می‌کنند.
- ۸۵/۰۷/۱۰