هوش مصنوعی؛ معاونت علمی یا وزارت ارتباطات؟
احمد محمدغریبان - مقوله هوش مصنوعی با وجود فرصت‌های بی‌شمار، برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلان از سوی غول‌های سایبری دنیا و کشورهای همسایه، در ایران نیز اگرچه به عنوان یکی از اولویت‌های راهبردی در دستور کار دارد، اما مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر، شاهد موازی‌کاری‌های ساختاری و مدیریتی هستیم که می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این فرصت تاریخی وارد کند.
در این میان دو نهاد یعنی وزارت ارتباطات و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری که از قضا هر دو زیرمجموعه‌های دولتی نیز به شمار رفته و بخشی از مدعیان تولی‌گری در این عرصه هستند، هر یک به گونه‌ای مدعی پیشبرد اهداف ملی در زمینه هوش مصنوعی شده‌اند. این در حالی است که نبود تقسیم کار روشن و هماهنگی کافی، نه تنها منجر به اتلاف منابع خواهد شد بلکه حرکت ایران در مسیر توسعه این فناوری راهبردی را نیز کند و پرهزینه کرده است.
اگرچه این ناهماهنگی‌ها در تعریف حدود و مسئولیت‌ها، گاه به نقطه تقابل میان این دو نهاد دولتی نیز شده است. در یک نمونه حسین افشین، معاون علمی رییس‌جمهور در اظهارات اخیر خود در پاسخ به گلایه شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه هوش مصنوعی درباره وضعیت اینترنت در کشور، گفته: «بحث اینترنت صرفاً در حیطه مسئولیت وزارت ارتباطات قرار دارد. ما مدافع این هستیم که توسعه اقتصاد دیجیتال و هوش مصنوعی حتماً نیازمند اینترنت پرسرعت و باکیفیت و آزاد است.»
همچنین دستیار معاون علمی رئیس جمهور نیز در پاسخ به سوال مدیران شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه هوش مصنوعی، گفته: «وزارت ارتباطات تاکنون برنامه‌ای برای تحقق واقعی اینترنت پرسرعت و پایدار که پیش‌نیاز اصلی هوش مصنوعی است ارائه نکرده است.»
اگرچه این اظهارات صریح، با پاسخ و واکنشی از سوی وزارت ارتباطات همراه نشد اما نشان از بازگشایی یکی از معضلات قدیمی و تکراری در ساختار حکمرانی فناوری ایران یعنی موازی‌کاری و اقدامات جزیره‌ای است.
به شکل ساختاری وزارت ارتباطات، ذاتاً نهادی اجرایی و زیرساختی است. مأموریت این وزارتخانه توسعه پهنای باند، بهبود زیرساخت‌های شبکه‌ای، حمایت از اپراتورها و تضمین دسترسی به فناوری‌های ارتباطی است. اما در دولت جدید این وزارتخانه با وجود تداوم مشکلات باقی‌مانده در حوزه ماموریتی خود به ویژه سرعت و کیفیت اینترنت، تلاش دارد تا وارد حوزه سیاستگذاری و هدایت فناوری‌های نوظهور از جمله هوش مصنوعی نیز بشود.
اما از سوی دیگر، معاونت علمی و فناوری، ماهیتی علمی-پژوهشی دارد. این نهاد متولی حمایت از نخبگان، شرکت‌ها، هدایت پژوهش‌های فناورانه و ایجاد زیست‌بوم نوآوری در کشور است. تمرکز این معاونت بر توسعه دانش‌بنیان و حمایت از ایده‌های فناورانه با رویکرد بلندمدت، کاملاً با ماهیت نیازهای توسعه هوش مصنوعی همخوان است.
همچنین مطابق قانون برنامه پنجساله هفتم پیشرفت، به صراحت مقوله هوش مصنوعی در صدر وظایف و تکالیف معاونت علمی قرار دارد.
اگرچه نظر به ماموریت‌ها و تکالیف قانونی دستگاه‌ها و همچنین ماهیت چندوجهی توسعه هوش مصنوعی، ارتباط تنگاتنگی باید میان این دو نهاد علمی و زیرساختی برقرار باشد، اما این امر به هیچ وجه نباید به منزله موازی‌کاری یا ناهماهنگی‌های هزینه‌ای، مدیریتی، سیاستگذاری و هدایتگری این عرصه باشد.
لذا در زمینه هوش مصنوعی وزارت ارتباطات باید بر ماموریت اصلی و تخصصی خود یعنی توسعه مراکز داده، پهنای باند و بسترهای زیرساختی متمرکز باشد و راهبری، اجرای طرح‌ها، سیاستگذاری کلان و حمایت از توسعه فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی زیر نظر معاونت علمی قرار گیرد.
این در حالیست که بخشی از این ناهماهنگی‌ها و نتایج آن در حیطه اختیارات و مسوولیت رییس جمهوری است.
سوم آبان سال ۱۴۰۳ رییس جمهور، عارف معاون اول خود را مسوول تعیین ریاست سازمان ملی هوش مصنوعی کرد که تا کنون خبری از پیشرفت امور برخلاف سرعت تحولات این عرصه نیست.
مسعود پزشکیان همچنین در ۲۵ آذرماه سال قبل به وزیر ارتباطات ماموریت داد که ساختار رویکرد کشور به هوش مصنوعی را با استفاده از تجربیات بین‌المللی تدوین کند.
کمتر از یک ماه بعد یعنی ۱۸ دی‌ماه سال قبل، مسعود پزشکیان، معاونت علمی را مکلف بر رفع موانع و تأمین الزامات هوش مصنوعی در کشور کرد.
کلام پایانی اینکه ایران اگر قصد دارد در مسیر رقابت جهانی در زمینه هوش مصنوعی حرفی برای گفتن داشته باشد، باید هرچه سریع‌تر بازنگری اساسی در تقسیم کار ملی انجام دهد و سپردن هدایت علمی، سیاستگذاری کلان و توسعه راهبردی هوش مصنوعی به معاونت علمی و فناوری، یک ضرورت حیاتی است که اگر جدی گرفته نشود، فرصت طلایی پیش‌رو را به تهدیدی خطرناک برای توسعه ملی تبدیل خواهد کرد. (منبع:عصرارتباط)