ITanalyze

در چنین اوضاع و احوالی، تازه‌ترین «لحظۀ اینترنت» در سیاست خارجی ایالات متحدۀ آمریکا روز چهارم آوریل 2022 کلید خورد و «دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی» (CDP: The Bureau of Cyberspace and Digital Policy) در وزارت امور خارجۀ آمریکا تشکیل شد که یکی از اهدافش ترویج دیپلماسی سایبری در سفارت خانه‌ها و کنسولگری‌های امریکا و مجامع بین المللی است.

همزمان با انتشار خبر مذکور در رسانه‌های غربی، خبرگزاری دولتی و نیمه دولتی کشور نیز به پخش آن پرداختند ولی از آن زمان تاکنون هیچ واکنش معناداری از سوی متولیان امر مشاهده نشده است!

• تعریف «لحظۀ اینترنت»

اصطلاحِ «لحظۀ اینترنت» (Internet Moment) به موقعیتی اشاره دارد که در آن شرایط:

1) فرایندِ نوپدید مهمی ‌در رابطه با فناوری یا کاربری اینترنت کلید خورده باشد؛

2) توجه ویژۀ عموم متولیان آگاه و کاربران و کارشناسان بیدارِ اینترنت، به حال و آیندۀ اینترنت معطوف شده باشد؛ و

3) زمامداران، نگران خط مشی مناسب در مواجهۀ فنی و حقوقی و قانونی با چالش‌های این فرایند نوپدید باشند.

• تعریف دیپلماسی سایبری

دیپلماسی سایبری را می‌توان به عنوان «دیپلماسی در حوزه سایبری و استفاده از منابع دیپلماتیک و انجام کارکردهای دیپلماتیک برای تأمین منافع ملی با توجه به فضای سایبری» تعریف کرد (بارینها و رنارد، 2017).

 [Barrinha, A., & Renard, T. (2017). Cyber-diplomacy: the Making of an International Society in the. Global Affairs, 352-364]

• خاستگاه «لحظۀ اینترنت»

به دلیلِ هنوز US-centric بودنِ اینترنت جهانی و زمامداری نهادهای آمریکایی بر اینترنت جهانی (نهادهایی از قبیلِ: ICANN، IAB، IANA، IESG، IETF، IRTF، ISOC، NRO، RIRs و W3C) خاستگاه اولیۀ برآمدنِ «لحظه اینترنت»، معمولاً کشور ایالات متحده آمریکاست!

ولی به دلیل این که متولیان ما نوعاً درگیر و دل بستۀ مسائل داخلی کشور و تا حدود زیادی ناآگاه از فعالیت‌های مجامع و نهادهای مذکور هستند، «لحظه اینترنت» و وقوف دیرهنگام از آن، خاستگاهی ثانویه هم دارد که محدودند به فصلنامه‌های مطالعات دانشگاهی، وبگاه‌های مراکز پژوهشی و ادوارنامه‌های بیشتر ژورنالیستیِ کشور، رسانه‌هایی که پراکنده، بر سبیل اتفاق و غیر سیستماتیک دربارۀ این یا آن «لحظه اینترنت» چیزی می‌نویسند و چیزکی منتشر می‌کنند.

در چنین شرایطی در کشور نمی‌توان نهاد سطح بالایی را پیدا کرد که واکنش به موقع در قبالِ «لحظه اینترنت» داشته باشد چه رسد به آن که پیشاپیش مترصد «لحظه اینترنت» بوده و فراکنشی در قبالِ آن داشته باشد.

• ضرورت آینده نگریِ «لحظه اینترنت»

ضرورت آینده نگریِ «لحظه اینترنت» از درخواست غافلگیر نشدن و کارآمد و بموقع، فراکنشی مناسب نشان دادن به رویدادها و فرایندهای آتی ناشی می‌شود.

به تجربه ثابت شده است جوامعی که بموقع به آینده نگریِ «لحظه اینترنت» نمی‌پردازند، مترصد پدیداری آن نیز نیستند، و لاجرم غافلگیر شده و مجبورند جانمایی نقش خود را در آینده نگاری دیگران باز یابند.

این است تفاوت میان آینده‌نگری (Foresight) و آینده‌نگاری (Futuristics)!

• غفلت عمومی‌ در قبال نخستین «لحظه اینترنت»

سی سال پیش، نخستین «لحظه اینترنت» در سیاست داخلی و خارجی ایالات متحدۀ آمریکا به همت اَلگور، معاون اولِ کلینتون کلید خورد.

او که در دوران نمایندگی‌اش در مجلس سنا به شناخت زودهنگامِ پتانسیلِ عظیم اینترنت برای ایجاد زیرساخت جهانی اطلاعات و ارتباطات بعنوان موتور رشد اقتصاد سیاسی ملی آمریکا و دیگر کشورها رسیده بود، در آغاز دوران معاونتش در دور اول دولت کلینتون و در زمانی که اینترنت هنوز جهانی نشده بود، به حمایت از آزادسازی و توسعۀ جهانی اینترنت برخاست و با تأمین بودجه برای گسترش آن، به یک بازیگر کلیدی در ترویج بزرگراه ملی اطلاعات (National Information Highway) در سطح جهان تبدیل شد.

در آن زمان متولیان شرکت مخابرات ایران (هنگامی‌که هنوز دولتی بود) اگرچه پروژۀ اتصال کاربران کشور به اینترنت موجود در ایالات متحدۀ آمریکا و به «شِبهِ اینترنتِ» موجود در فرانسه (موسوم به Telenet) را به موقع اجرا کرده بودند، اما نسبت به شناخت درست پتانسیلِ عظیم اینترنت برای ایجاد زیرساخت ملی اطلاعات و ارتباطات جهانی بعنوان موتور رشد اقتصاد سیاسی کشور در غفلت محض به سر می‌بردند.

این شد که شرکت مخابرات ایران، فراهم‌آور شبکۀ اینترنت در کشور شد اما پژوهشگاه دانش‌های بنیادی و مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران، مالکِ «ایرنیک» متولی رجیستری ملی (.ir) و اینترفیس میان اینترنتِ داخل و خارج کشور شد؛ فلدا مهم‌ترین نقطۀ مرزی اینترنت کشور در نهادهایی نامربوط و خارج از اختیار وزارت پست و تلگراف و تلفن وقت (که به همین دلیل خیلی دیر به وزارت ارتباطات و فناری اطلاعات کنونی تبدیل شد) مترکز شد؛ نهادهایی ذیل ساختار سازمانی وزارت عتف!

در حالی که نه مجلس شورای اسلامی ‌به حقوق و قوانین مالکیت و مدیریت «.ir» اشراف داشت و نه دانشکده‌های ارتباطات و حقوق بین‌الملل در دانشگاه‌های ما به اهمیت سازماندهی سیستماتیکِ نهادهای جامعۀ اطلاعات کشور در عصر اینترنت واقف بودند.

• نمونه‌های دیگری از غفلت در قبال «لحظه اینترنت»

از سال 1992 به بعد، متولیان آگاه و کاربران بیدار اینترنت تاکنون بارها با فرایند «لحظه اینترنت» رو به رو بوده و مواجه شده‌اند. برای مثال:

–           در زمان آزاد شدن استفاده از وب جهانگستر (WWW) در سال 1993 در سراسر اینترنت جهانی- منهای ایران! زیرا که اگرچه شرکت مخابرات ایران (دولتی)، خدمات اینترنت را وارد و واگذار می‌کرد اما تا سال 1374 خورشیدی، اینترنت مخابرات ایران، فاقد WWW بود و درنتیجه، واسط کاربری آن، گرافیکی نبود و برقراری ارتباط بین کاربر و منابع جهانی مشکل بود.

لذا این مرکز محاسبات دانشگاه شریف بود که به عنوان فراهم‌آور خدمات اینترنت با استفاده از کابل فیبر نوری تهیه شده توسط شرکت مخابرات بین مرکز محاسبات دانشگاه شریف و مرکز CERN در وین (اتریش)، اینترنت مجهز به WWW  را ارایه می‌کرد. به عبارت دیگر: مجهز شدن اینترنت مرکز محاسبات دانشگاه شریف به WWW هم از روی تصمیم آگاهانه نبود بلکه اتفاقی بود!

تا سال 2000 میلادی، نه متولیان فراهم‌آوری شبکۀ اینترنت در شرکت مخابرات وقت و نه فراهم‌آوران خدمات اینترنت در دانشگاه شریف، از اهمیت اخذ مجوز رجیستری ملی «.ir» از مقامات جامعۀ اینترنت آمریکا، بی‌خبر بودند.

تحریم اعلام شده از سوی بوش پسر در سال 2000 م (1379 خورشیدی) علیه ایران و متعاقب آن قطع اینترنت دانشگاه شریف از سوی مرکز CERN در دانشگاه وین، مسبب خیر شد: قطع اینترنت ایران، ضربۀ هشیارکننده‌ای بود برای مدیریت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تا از اهمیت اخذ مجوز رسمی ‌رجیستری ملی «.ir» از ICANN (The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers)به نفع وزارت عتف آگاه شود.

• پیدایش مرورگر Netscape که کوتاه مدت پس از 1993 معرفی شد و در آغاز قرن بیست و یکم با رواج مرورگر مایکروسافت محو شد، نمونه‌ای دیگر از «لحظه اینترنت»  بود که ما در غفلت محض سپری‌اش کردیم و لذا کشور هنوز فاقد مرورگر ملی است!
• راه‌اندازی «ChatGPT» توسط مایکروسافت بعنوان روبات مکالمۀ برخط دوطرفه بین کاربر و هومص (هوش مصنوعی) در اواخر سال 2022 نمونه‌ای دیگر از «لحظه اینترنت» بود که نه تنها ما بلکه بسیاری از غول‌های اینترنتی آمریکا را غافلگیر کرد.

• جدیدترین نمونۀ «لحظه اینترنت»

جدیدترین نمونۀ «لحظه اینترنت»  در سیاست خارجی آمریکا یک سال و نیم پیش، روز چهارم آوریل 2022، رخ داد؛ هنگامی‌که به مناسبت تشکیل دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی، بلینکن، وزیر امور خارجۀ آمریکا، بیانیه‌ای را با این مطلع منتشر کرد: «این وزارت با خوشحالی اعلام می‌کند که دفتر فضای مجازی و سیاست دیجیتالی از امروز شروع به کار کرد»

از جمله مأموریت‌های این دفتر، ایجاد سواد سایبری بیشتر در هر سفارت ایالات متحده تا سال 2024 است، به علاوۀ پرداختن به چالش‌های امنیت ملی، اغتنام فرصت‌های اقتصادی و پیگیری ارزش‌های ایالات متحده مرتبط با فضای سایبری، اشاعۀ فناوری‌های دیجیتالی و اِعمال سیاست‌های دیجیتالی با هدف ترویج دیپلماسی سایبری در سطح جهان است.

• واحدهای تشکیل دهندۀ «دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی»

بدنۀ دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی از سه واحد سیاست‌گذاری تشکیل شده است:

1) واحد امنیت فضای سایبری بین المللی؛

2) واحد سیاست اطلاعات و ارتباطات بین المللی؛ و

3) واحد آزادسازی دیجیتالی است.

مدیریت این دفتر را یک «سفیرکبیر» که مورد تایید سنا است، بر عهده دارد.

از چهارم آوریل 2022 تاکنون، «جنیفر باخوس» (Bachus)، یکی از اعضای ارشد سرویس خارجی، به عنوان معاون اصلی و دبیر کل دفترCDP  فعالیت می‌کند، و تحت مدیریت وی:

• «میشل مارکوف» به عنوان سرپرست واحد امنیت فضای سایبری بین المللی و معاون وزیر،
• «استفان اندرسون» به عنوان سرپرست واحد سیاست اطلاعات و ارتباطات بین المللی و معاون دستیار وزیر و
• «بلیک پترسون» به عنوان سرپرست واحد آزادی دیجیتالی  و هماهنگ‌کننده عمل می‌کنند.

• پیشینۀ «دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی»

پیشینۀ تشکیل «دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی» به تصویب لایحۀ قانون دیپلماسی سایبری در سال 2021 بر می‌گردد.

کلیات این قانون به تصویب قانون‌گذاران ایالات متحدۀ آمریکا رسیده است، اما هنوز نهایی نشده است.

هدف از این لایحه، ایجاد دفتر سیاست بین‌المللی فضای مجازی در وزارت امور خارجه برای ترویج زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات باز، تسهیل همکاری‌های دیپلماتیک، اجماع سازی قابل اعتماد در سطح جهان برای اینترنت بدون محدودیت و ایمن در همۀ کشورها.

بر اساس این لایحه، همچنین کمیته‌ای برای هماهنگی توسعه و اجرای سیاست‌های بین‌المللی فضای سایبری تشکیل شد و دفتر سیاست بین‌المللی فضای سایبری، سیاست‌ها را در طیف متنوعی از حوزه‌های تحت تأثیر فضای سایبری هدایت می‌کند و به دنبال بهبود توانایی ایالات متحده برای جلوگیری از و پاسخ به حملات سایبری و ارتقای راهبری بین‌المللی آمریکا در امنیت سایبری است.

• بازهم مواجهۀ ایدئولوژیکی با «لحظه اینترنت»

در ایران به غیر از شکل گیری «#هسته_سپهرا» و ایجاد وبگاه http://cpolicy.ir برای تحلیل اخبار و رویدادهای فضای سایبری در اینترنت جهانی به منظور تدوین «خط مشی فضای مجازی» کار دیگری در قبال تشکیل دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی ایالات متحده، صورت نگرفته است.

این «#هسته_سپهرا» نیز در واقع از مجموعۀ هسته‌های علمی ‌مرکز رشد دانشگاه امام صادق به وجود آمده است. «#هسته_سپهرا» نیز  با رویکرد اندیشکده‌ای (as a Think-Tank) تأسیس شده است.

این اندیشکده تاکنون سعی داشته است در «پروندۀ ویژۀ بررسی بیانیۀ آیندۀ اینترنت» با هدفِ فتح بابِ گفت وگو پیرامون این بیانیه، محورهای اصلی سند و ارزش‌هایی همچون «جریان آزاد داده»، «رقابت و مساله انحصار»، «حقوق بشر» و «دموکراسی» که در متن بیانیه به آن‌ها اشاره شده را در قالب 5 یادداشت تحلیلی مورد بررسی و واکاوی قرار دهد. تولیدات «#هسته_سپهرا»  به تدریج از طریق کانال آن در پیام‌رسان «بله» منتشر می‌شود.

• کپی چینی از «دفتر فضای سایبری و سیاست دیجیتالی»

«کمیسیون مرکزی امور فضای سایبریِ» چین یک نهاد تدوین و اجرای سیاست‌ها در فضای سایبری است که زیر نظر کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست چین با هدف مدیریت مسایل مرتبط با اینترنت، از جمله گسترش خدمات برخط، رفع نگرانی‌های امنیتی اینترنت، و بسط اهلیت و صلاحیت گسترده در مورد سیاست‌های مربوط به اینترنت ایجاد شده است.

بازوی اجرایی این کمیسیون، «دفتر کمیسیون مرکزی امور فضای سایبری» است.

این دفتر، «مرکز اطلاع رسانی افکار عمومی» را ایجاد کرده است که با رسانه‌های دولتی در زمینۀ سانسور هماهنگی می‌کند.

کارکرد این کمیسیون در طول سال‌ها گسترش یافته و اکنون نقش مهمی ‌در دولت چین ایفا می‌کند.

اداره فضای سایبری چین و دفتر کمیسیون مرکزی امور فضای سایبری ح‌ک‌چ، بازوی اجرایی آن، یک نهاد با دو نام هستند.

کمیسیون مرکزی امور فضای سایبری در ابتدا به عنوان «گروه مرکزی پیشرو برای امنیت سایبری و اطلاعات» در سال 2014 تأسیس شد و در سال 2018 به «کمیسیون مرکزی امور فضای سایبری» ارتقا یافت.

اداره فضای سایبری چین ریشه در دفتر تبلیغات خارجی حزب سابق دارد که تحت عنوان «دفتر اطلاعات شورای دولتی» فعالیت می‌کرد.

در مارس 2023 (و آغاز بهار 1402 خوشیدی)، چین اصلاحات ساختاری گسترده‌ای را اعلام کرد که برخی از وظایف «دفتر کمیسیون مرکزی امور فضای سایبری» را به یک Data Bureau یا «دفتر دادۀ» جدید که توسط کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی اداره می‌شود، منتقل می‌کند.

• یک چه باید کردِ بزرگ

در پایان این یادداشتم، یک «چه باید کرد؟» بزرگ برای ما می‌ماند که نمی‌دانیم کسی باید به آن پاسخ دهد.

تا هنگامی‌که در قبال عمده ترین مسائل مان بموقع فراکنشی (proactive) و میان‌کنشی (interactive) عمل نمی‌کنیم در مواجهه با لحظه لحظه‌های مهم اینترنت تنها می‌توانیم واکنشی (reactive) عمل کنیم، عندالوقتی و فی‌البداهه!