ITanalyze

عباس پورخصالیان - دو هفته پیش، درمورد کارکردهای فاوا در اقتصاد مقاومتی نوشتم و این‌بار برعکس: به کارکردهای اقتصاد مقاومتی در فاوا می‌پردازم.

در نخستین شماره عصر ارتباطِ اِمسال (منتشر شده به تاریخ 1396.01.19) «شاخص اقتصاد مقاومتی» (Resilient Economy Index) را شاملِ 3 نماگر پیشرانِ "اقتصاد ملی"، "کیفیت مخاطره" و "زنجیره تأمین" تشریح کردم و نشان دادم که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) به طور کلی و توسعه دولت الکترونیکی بالاخص، هم پیشران اقتصاد ملی است و هم به بهبود عامل‌های پیشرانِ دوم و سوم اقتصاد مقاومتی، یعنی: "کیفیت مخاطره" (Risk Quality) و "زنجیره تأمین" (Supply Chain) منجر می‌شود، و این یعنی:

•              کارکرد فاوا در اقتصاد مقاومتی، ارتقاء رتبه کشور از لحاظ شاخص اقتصاد مقاومتی در جهان است.

اما در این یادداشت، مایلم برعکس بپرسم: کارکرد تدبیر اقتصاد مقاومتی در فاوا، چیست؟

اگر ریشه تدبیر اقتصاد مقاومتی را Resilience بدانیم، پاسخ من به این پرسش، چنین است:

•              کارکرد تدبیر اقتصاد مقاومتی در فاوا، قابلیت فراهم‌سازی و نگه‌داشت سطح قابل قبولی از خدمات سامانه‌های فاوا در مواجهه با چالش‌های "بهره‌برداری بهنجار (Normal Operation)" است [رجوع شود به http://bit.ly/2nTLnTR].

یکی از حوزه‌هایی که به Resilience به شدت نیازمند است، حوزه فاوا است، زیرا بهره‌مندی روزافزون از سامانه‌های فاوا در سطح ملی و جهانی، در دولت، در اقتصاد، در حریم خصوصی و در عرصه عمومی، آسیب‌پذیری نهادها و نظام‌ها را بالا برده است و غلبه بر چالش‌های "بهره‌برداری بهنجارِ" سامانه‌های فاوا، ضرورتی حیاتی است.

آنچه در برهه کنونی: اوایل «سال اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال»، مطالعه پیرامون کارکردهای اقتصاد مقاومتی در فاوا را ضروری می‌نماید، فراوانیِ انبوهی از اظهار نظرهای عامیانه و نوشته‌های دست دومِ تاکنون شعارگون مانده کم‌فایده‌ای ست که گویندگان و نویسندگان آنها، نتوانسته‌اند نقبی به سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی بزنند و در عمل، از کارکردهای اقتصاد مقاومتی در مهندسی و مدیریت «رِزیلیِنسِ» دستگاه‌ها و نظامات کشور غافل مانده‌اند.

تدبیر اقتصاد مقاومتی یعنی تاب‌آورسازی نظام

«رِزیلیِنسِ» را در فارسی، تاب‌آوری می‌خوانند و هدف از آن را ت‌حمل‌پذیرکردن، اجتناب‌پذیرنمودن، ب‌ازگشت‌پذیرسازی (تاب) یعنی: تاب‌آورسازی ساختارها، سامانه‌ها، سازه‌ها و سازمان‌ها در نظر می‌گیرند. [ابوالفضل غیاثوند و فاطمه عبدالشاه، فصلنامه روند، سال 22، شماره 71، پائیز 94 صفحات 79 تا 106: "شاخص‌های تاب آوری اقتصاد"].

برای تاب‌آورسازی نظام‌های الکترونیکی کشور ضروری است از سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی استفاده شود تا جامعه اطلاعات کشور در هر شرایطی، انعطاف‌پذیر، تاب‌آور و علیه تخریب مصون باشد.

بخش فاوا نیازمند مهندسی و مدیریت تاب‌آوری است

جامعه اطلاعات کشور هر روز پیچیده‌تر از پیش می‌شود و مدیران و مهندسان بخش فاوای ما باید همچون همتایان‌شان در کشورهای دیگر، در پی کسب روش‌ها و مهارت‌هایی برای آینده‌نگری مخاطرات سایبری به منظور تاب‌آورسازی سازمان‌ها و سامانه‌ها در برابر رُخدادهای چالش‌برانگیز باشند. همه سازمان‌های دولتی و خصوصی از فاوا و دستاوردهای پیشرفته‌اش (خدمات سامانه‌های رایانه‌ای، فضای سایبر، وب، رسانه‌های اجتماعی و پایانه‌های دیجیتالی) به وفور استفاده می‌کنند، در حالی که هم فناوری، ماهیتاً گسست‌آفرین (disruptive) است و هم این که موارد تهدیداتِ درون‌زا و برون‌زای نظام‌های فنی- اجتماعی مبتنی بر فاوا، کم و کم‌اهمیت نیستند.

اگر مدیران سامانه‌های فاوا و مهندسان طراح این سامانه‌ها، از ابتدای هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی، سامانه‌ها را علیه هر تهدیدی (حتی مخاطراتی که ممکن بود رُخ بدهند ولی تاکنون رُخ نداده‌اند) مصون سازند و اگر مدیران و کارکنان فعال در بخش، در فاز بهره‌برداری عملیاتی نیز همواره آگاه و از پیش مترصد چرخه‌های گسست و وقوع انواع مخاطرات ناگهانی باشند، این کوشش‌ها به تداوم بهره‌برداری بهنجار از خدمات، بقای بالنده نظام و ثبات رشد اقتصاد فاوا در هر شرایطی منجر خواهند شد، به گونه‌ای که سامانه‌های فاوا هیچگاه دچار وقفه و انقطاع نشوند و پیوستار فعالیت عادی دولت و هزاران کسب وکار، حفظ شود.

 برای آن که جامعه اطلاعات کشور از وقفه و انقطاع مصون شود، نباید و نمی‌توان وضعیتی آرمانی بدون هیچ تهدید و چالش را تصور کرد، بلکه باید با آینده‌نگری و پیش‌بینی سناریوهای چالشی، برغم وقوع تهدیدها و چالش‌ها، راهبرد برون‌رفت نرم از یکایک آنها را تدوین و آماده اجرا کرد و به این ترتیب، تأسیسات، سامانه‌ها و در مجموع، کل نظام فنی- اجتماعی مبتنی بر فاوا و عرصه‌های مرتبط با فضای سایبری کشور را فعال مایشاء نگه‌داشت.

به عبارت دیگر: کارکردهای اقتصاد مقاومتی در عرصه فاوا را می‌توان تدبیر نهادینه شده برای احتراز از نقصان، تحمل نقصان در صورت بروز، پشتیبانی بموقع و انعطاف‌پذیری، تاب‌آوری، بازیافت سریع به وضعیت بهنجار در ارایه‌ خدمات دانست.

بازاندیشیِ مفهوم "اقتصاد مقاومتی" و درک همیافت آن: رزیلینس

ارزیابی مخاطرات گذشته و مطالعه رخداده‌های فاجعه‌بار پیشین به منظور درک علل آنها و چگونگی مقابله آتی با آنها، هنر تاکنونی عموم مدیران و مهندسان امنیت برای ایمن‌سازی سامانه‌های مبتنی بر فاوا بوده است. اما رویدادهای آینده، تکرار رویدادهای گذشته نیستند و تنها بکمک مدیریت مخاطره نمی‌توان بر آنها غلبه کرد. به بیان دیگر: ارزیابی و مدیریت مخاطره، لازم است اما کافی نیست! حوزه مهندسی/مدیریتیِ اقتصاد مقاومتی، فراتر از ارزیابی مخاطرات دیرآشنا و آماده‌سازی نظام برای مقابله با آنها، به آینده‌نگری حوادث و سازوکارهای اجتناب‌پذیری، تحمل‌پذیری، بقاپذیری (Survivability) و بازیافت‌پذیریِ (Recoverability) نظام از بلایا می‌پردازد.

از این منظر، اقتصاد مقاومتی و ایمنی نظام‌ها، برآیندِ آینده‌نگری تهدیدها و مقابله با حوادثی است که هنوز رُخ نداده‌اند، به علاوه درک چرایی عدم وقوع تاکنونی آنها، فهم چگونگی دیدبانی، پیشگیری و مواجهه و چیستی تجهیزات و مهارت‌های لازم برای بقاپذیری!

لذا، مدیریت و مهندسی تاب‌آوری (رزیلینس) در پی کسب روش ها و مهارت‌هایی برای آینده نگری مخاطرات و نقصان‌ها (اریک هُلناگِل، 2006) و تفوق بر آنها ست. 

از منظر مهندسی تاب‌آوری: تخریب، فروپاشی، نقصان و از کارافتادگی سامانه‌های فاوا، ماحصل وفاقی‌ست که میان مؤلفه‌های فنی و اجتماعی نظام فنی- اجتماعی کل برقرار است. این مؤلفه‌ها «اعضای یک پیکرند» و نقصان در پیکره نظام کل، نتیجه کارکردهای نامناسب نظام نیست، بلکه برایند نقصان در مؤلفه‌هاست.

درواقع منظور از اقتصاد مقاومتی، قابلیت تاب آورسازی و بازگشت‌پذیری سریع یک پیکره به وضع بهنجارِ پیش از تهدید و قبل از شوک وارده، با آمادگی داشتن برای مقابله با مخاطرات آینده، بدون درجازدن بدلیل ایستادگی و با کنترل‌پذیری در شرایط سخت و بحرانی است.

اقتصاد مقاومتی و تکینگی: دو مفهوم متضاد

برای درک بهتر مفهوم اقتصاد مقاومتی باید مفهوم متضاد آن: "تـَکینگی" (Singularity) را درک کرد. "تـَکینگی" حالت قرار گرفتن و طی طریق کردن در جاده‌ای یک‌طرفه و بی بازگشت است. دو نشانه که با آنها می‌توان وضعیت"تـَکینگی" را در روند و جریان حیات هر سامانه پویا شناسایی کرد، عبارتند از: بازگشت‌ناپذیری سامانه از وضعیت کنونی به وضعیت پیشین، و  نامتعین و غیر قابل پیش‌بینی بودن آینده سامانه. بروز و ظهور جمع این دو نشانه در سامانه‌های پویا، هشداردهنده است و اغلب مُبَیّن این است که تدابیر اقتصاد مقاومتی نیز احتمالاً بی اثر خواهند بود.

دو نوع تکینگی در عرصه فاوا قابل تفکیک‌اند: تکینگی منفی و تکینگی مثبت.

اگر فرهنگ‌های سازمانی را به فرهنگ بالارونده و فرهنگ پائین‌رونده تقسیم کنیم، سازمان و سامانه‌ای که دارای فرهنگ بالارونده است و می‌کوشد همواره بالارونده بماند، در شرایط «تکینگی مثبت» است ولی، برعکس: سازمان و سامانه‌ای که دارای فرهنگ پائین‌رونده است و مدیران و کارکنانش نمی‌کوشند بالارونده شوند لاجرم همواره پائین‌رونده می‌مانند و در معرض تکینگی منفی و افول قرار می‌گیرند.

نمونه تکینگی مثبت را می‌توان در روند توسعه بیکران فضای سایبر و صنعت فاوا مشاهده کرد [به همین دلیل، ناسا در همکاری با شرکت‌های سیلیکان ولی، نام یکی از نهادهای آموزشی-پرورشی خود را Singularity University  گذاشته است."دانشگاه سینگولاریتی" نهادی خصوصی با کارکرد «اتاق تفکر سیلیکان ولی» و «زایشگاه و انکوباتورِ» کسب و کارهای نوآور است که در سال 2008 تأسیس و راه‌اندازی شد. در این زمینه رجوع شود به وبگاه: su.org].

نمونه تکینگی منفی را نیز می‌توان در بیماران مبتلا به نارسایی سیستم دفاعی بدن مشاهده نمود که در پی اندک عفونتی، فوت می‌کنند. دستاورد بزرگ اقتصاد مقاومتی و رزیلینس، پرهیز از تکینگی منفی است.

کارکردهای اقتصاد مقاومتی در فاوا

تدبیر به خدمت گرفتن اقتصاد مقاومتی در شبکه‌های مخابراتی-اطلاعاتی، موضوعات بسیار گسترده‌ای را برای مدیران و مهندسان شبکه‌سازی خدمات فاوا مطرح می‌کند. برای مثال: بمنظور افزایش تاب‌آوری شبکه ملی اطلاعات، مهندسان و مدیران مربوطه در سازمان فناوری اطلاعات (یا شرکت ارتباطات زیرساخت) باید به این اقدامات روآورد:

•              نخست فهرستی از تهدیدها و چالش‌های احتمالی تقلیل‌دهنده عملکرد این شبکه را گرد ‌آورید.

•              سپس resilience metrics شامل شاخص‌های اندازه‌گیری تاب‌آوری شبکه در برابر هر تهدید و چالش را تعریف ‌کنید.

•              ضمناً، برای پایش شاخص‌های تاب‌آوری نیز، به Resilient Control System Development (توسعه سامانه کنترل تاب‌آوری) نیاز است.

•              برای پرورش نیروی انسانی لازم برای تاب‌آورسازی نظام، ایجاد رشته‌های مهندسی و مدیریت تاب-آورسازی فاوا و"توسعه سامانه کنترل تاب‌آوری" در دانشگاه‌های کشور ضروری است.

•              سازمان ملی استاندارد نیز ضروری است معیارهای تاب‌آوری و اصول سامانه‌های کنترل تاب‌آور را در همکاری با سازمان فناوری اطلاعات ایران استاندارد کند یا استانداردهای بین‌المللی موجود در این زمینه را بررسی، بومی‌سازی و به عنوان استاندارد ملی تصویب و ابلاغ نماید.

•              در نهایت باید فهرستی حاوی انواع شرایط سخت و حوادثی که عملکرد سامانه‌های فاوا را به چالش می‌کشند، تهیه کرد و هر حادثه را با تعریفی استاندارد از دیگر حوادث منفک نمود؛ برای مثال: حمله سایبری، گسست یا انقطاع، بلایای طبیعی و انسانی، نقصان و از این قبیل شرایط سخت باید به دقت تعریف شوند.

جمع‌بندی

هدف از اجرای اصول اقتصاد مقاومتی در سامانه‌ها و نظام‌های فنی- اجتماعی مبتنی بر فاوا، انعطاف‌پذیرسازی و ارتقاء توان تاب‌آوری سامانه‌های ارایه‌‌کننده خدمات و حفظ سطح قابل قبولی از سرویس‌دهی در مواقع مواجهه با چالش‌های بهره‌برداری بهنجار است. تهدیدات و چالش‌ها برای ارایه‌ خدمات فاوا می‌توانند از اشتباه در پیکربندی ساده تجهیزات تا حملات هدفمند دشمنان و بلایای طبیعی در مقیاس بزرگ را دربرگیرد.

بدین منظور، فرهنگ رفتاری حافظان امنیت باید هم‌راستا با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی متحول گردد؛ ارزیابی پاسداران امنیت از خود باید مورد بازاندیشی قرار گیرد؛ مدل تضمین ایمنی نظام باید روزآمد شود؛ رفتار عرضه‌کنندگانِ اطلاعاتِ امنیتی و انتظامی باید تغییر یابد؛ شیوه فعالیتِ مدیریتِ امنیت و ایمنی باید بهتر شود؛ در منابع امنیت و ایمنی نظام باید تحولی اساسی رُخ دهد؛ تا پایداری سامانه‌های مبتنی بر فاوا و نظام کل برغم وقوع هرنوع حادثه ناگهانی با هر میزان شدت، تضمین شود و به منظور تحقق این «بایدها» ضروری است کارگروه فرماندهی اقتصاد مقاومتی در سازمان فناوری اطلاعات تشکیل شود.

در این وضعیت، اگر از مواجهه صرفاً شعارگون با سیاست‌های اقتصاد مقاومتی عبور نکنیم و بگذاریم اقتصاد فاوا به وضعیت افول بی‌بازگشت برسد، ممکن است فرصت از دست برود و آینده اقتصاد فاوا نیز قابل پیش‌بینی نباشد، آنوقت است که دیگر دیر است و مرحله تـَکینگی آغاز شده است. برای دوری جستن از تکینگی، روی آوری عملی به اقتصاد مقاومتی در عرصه فاوا ضروری است.

هنر آن است که از فرصت‌ها به معنای حقیقی کلمه استفاده و تهدیدها را نیز به فرصت تبدیل کنیم، به گونه‌ای که در کشور در پایان سال 96، تفاوت‌های محسوسی پیدا شود و البته برای تحقق امیدها باید تلاش، کار شبانه روزی و سعی و کوششی بی وقفه انجام داد.