ITanalyze

عباس پورخصالیان - گذار از دولت الکترونیکی به «دولت باز» در ایران حداقل دو مانع جدی دارد: 1) اتلاف داده‌ها در فرایند برگیری، ؛ و 2) داده‌های تاریک و مشکلات برگیری و تحلیل آنها.

من پیش از این، درمورد تصمیم اخیر دولت به ایجادِ "مرکز داده دولت به نشانی data.gov.ir"، در یادداشتی که تحت عنوان «ارتقایِ e-Gov. به Open Gov.  در ایران» در همین هفته‌نامه منتشر کردم، متذکر شدم که اگر "مرکز داده دولت" ایجاد شود و توسعه یابد، دولت الکترونیکی ایران گامی به پیش می‌نهد و به «دولت باز» تبدیل می‌شود.‌

اکنون می‌توان پرسید: میزان باز بودن و گشودگیِ "مرکز داده دولت" به چه سنجه‌هایی ربط دارد؟

بدون شک، شکل‌گیری دولت باز در ایران با موانعی جدی رو به رو ست که دست‌کم دو مانع معمول درکشور، اتلاف داده‌ها در اثر بی‌سروسامانی دیوان-داری و بی‌اعتنایی به داده‌برگیری سامان‌مند است.

اما مهم‌تر از جلوگیری از اتلاف داده‌ها و بازیافت و روشن‌سازی داده‌های تاریک، مردمی‌سازی دولت‌مداری باز (Open Governance) است که از طریق بسیج دانشگاهیان، جامعه مدنی و بخش خصوصی در فرایند گشایش هرچه بیشترِ عرصه عمومی ممکن می‌گردد.

معضلی به نام «اتلاف داده‌ها»

بنا به تعریف: اتلاف داده‌ها (Data Loss ) ناشی از نوعی خطا در سامانه‌های اطلاعات است که در آن، اطلاعات در اثر قطع فعالیت و ازکارافتادگی دستگاه-های ذخیره‌سازی، انتقال، پردازش و تحلیل معدوم می‌شوند درحالی که داده-های همزمان یا قبلاً ذخیره‌سازی، انتقال، پردازش و تحلیل شده در سامانه-های پشتیبان (systems backup) نیز به عللی بدون بازیافت از دست می‌روند.

طی چهل سال فعالیتم در بخش‌های مختلف فاوای کشور، بارها شاهد تلف شدن داده‌ها و اطلاعات به دلایل مختلف بوده ام. برای مثال، در شرکت دولتی مخابرات ایران، داده‌های دیجیتالی ترافیک تلفنی خطوط ارتباطی، بجای آن که دیجیتالی احصا و دیجیتالی پردازش شوند، توسط چاپگر روی کاغذ، درج می‌شدند و درنتیجه، کوه عظیمی از کاغذ تولید می‌شد که بررسی و تحلیل آن از توان مهندسان ترافیک تلفنی خارج بود و این کوه کاغذی چون جاگیر بود، پس از مدتی بدون استفاده، دور ریخته می‌شد. دلایل دیگری که موجب اتلاف داده‌ها می‌شدند و شاید هنوز می‌شوند، عبارتند از: 

•             فقدان ظرفیت لازم برای تحلیل داده‌ها،

•             تجدید ساختار و در نتیجه ایجاد ساختارهای جدیدی که مدیران تازه-کارشان، ارزش داده‌ها و اطلاعات ذخیره شده را دست کم می‌گیرند،

•             تغییر فناوری و گسست‌آفرینیِ فناوری‌های جدید که با گسست مدیریت‌های مستعجل تشدید می‌شود،

•             جابجایی بایگانی‌ها و انحلال سازمان‌ها که باعث از دست رفتن داده‌ها، اطلاعات و دانش سازمان می‌شوند.

در فرایند خصوصی‌سازی شرکت دولتی مخابرات ایران و تقسیم آن به چند شرکت، بایگانی‌ها، داده‌گان‌ها، و بانک‌های اطلاعات که برای خریداران نه تنها ارزشی مشهود نداشتند بلکه دارای بار مالی نیز بودند، در بهترین حالت، چندپاره شدند، و در بدترین حالت از میان رفتند.

نمونه دیگر اتلاف داده‌ها که همگی تجربه اش کردیم: انحلال سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در تمام استان‌های کشور در دوران دولت دهم است که طی آن، داده‌های دولتی/ مدیریتی ذی‌قیمت بی‌شماری تلف شدند و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزیِ مجدداً برقرار و رسمی شده در دولت یازدهم را تا حدود زیادی فلج کرده اند.     

مشکلی به نام «داده‌های تاریک»

چون مبتکر اصطلاح "داده‌های تاریک" شرکت گارتنر است؛ می‌توان به اصل تعریف گارتنر پرداخت و گفت: داده‌های تاریک عبارتند از

"the information assets organizations collect, process and store during regular business activities, but generally fail to use for other purposes."

به عبارت دیگر: داده‌های تاریک (یا تیره) داده‌هایی هستند که از طریق پردازش‌های مختلف در و از شبکه‌های رایانه‌ای احصا می‌شوند؛ اما به دلایلی بررسی نمی‌شوند و برای تصمیم‌گیری‌ها مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

یکی از دلایل به وجود آمدن داده‌های تاریک، توانایی عظیم سامانه‌های فاوا برای گردآوری سریع داده‌های حجیم و محدود بودن ظرفیت سازمان برای تحلیل آنها است.

به برآورد آی.بی.اِم : تقریبا 90 درصد از اطلاعات تولید شده توسط حسگرها و مبدل‌های آنالوگ به دیجیتال، هرگز استفاده نمی‌شوند.

چنین تخمین زده می‌شود که اکثر شرکت‌ها تنها 1٪ از داده‌های خود را تجزیه و تحلیل می‌کنند و اغلب داده‌ها و اطلاعات سازمانی را تنها به دلیل پیروی از مقررات و قوانین حاکم، بدون تحلیل در بایگانی‌های راکد نگه می-دارند.

اکنون به دلیل ارزان شدن سامانه‌های ذخیره‌سازی داده‌ها، اطلاعات بسیار حجیمی ذخیره می‌شوند، اما چون تامین امنیت داده‌ها معمولا مستلزم هزینه‌کرد مبالغی گزاف است و ظرفیت تحلیل‌گری نیز به تناسب افزایش حجم سامانه‌های ذخیره‌سازی داده‌ها، افزایش نمی‌یابند، سازمان‌ها کم می-آورند و هر روز بیش از پیش، داده‌ها و اطلاعات بیشتری تلف می‌شوند.

 نشست "داده‌های تاریک"

در چهل و هفتمین جلسه از سلسله نشست‌های «علم اطلاعات و دانش-شناسی» که در روز شنبه 23 بهمن 1395 در حسینیه ارشاد توسط مصطفی امینی (دبیر جلسه و دبیر تاکنونی این نشست‌ها) برگذار شد و به روشن‌سازی چیستی "داده‌های تاریک" اختصاص داشت، خانم حمیده جعفری (دانشجوی دکتری علم اطلاعات) و مهندس امیر صدیقی (بنیان‌گذار شرکت نوپای "ریکامندر") به این موضوع پرداختند.

دانشجویان، علاقه‌مندان و فعالان این حوزه می‌توانند پاورپوینت‌های ارائه شده در این جلسه را در کانال تلگرام حسینیه ارشاد مشاهده و دریافت کنند.               

اهمیت سلسله نشست‌های «علم اطلاعات و دانش‌شناسی»

من برای نخستین بار است که در سلسله هم‌اندیشی‌های برگذارشده در حسینیه ارشاد تحت عنوان «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» همواره شاهد حضور همزمان نمایندگانی از صنعت، دانشگاه و دولت (صدد) بوده و هستم. می‌دانیم که سال‌هاست، کنگره سراسری همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت توسط جمعیت ایرانی پیشبرد ارتباط دانشگاه و صنعت، با حمایت کمیسیون ملی یونسکو و «وزارت‌های علوم، تحقیقات و فناوری» (عتف) به علاوه ی «وزارت صنعت، معدن و تجارت» (صمت) با هدف بررسی و تعیین نقش دولت در تحکیم ارتباط دانشگاه و صنعت و دستیابی به ساز وکارهای لازم و تعیین راهکارهای مناسب در این زمینه توسط دکتر مسعود شفیعی، رئیس دانشگاه فنی و حرفه‌ای و دبیر دائمی کنگره همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی برگذار می‌شود؛ آنهم با مخارج فراوان و حاصل اندک! دلیل بی حاصلی یا کم‌بروباری 19 کنگره تاکنون برگذار شده ی همکاری‌های دولت، دانشگاه و صنعت برای توسعه ملی، تنها این بوده است که این سلسله از کنگره‌ها، عمدتاً "دولتی" سامان‌دهی می‌شوند و به زحمت می‌توان در آن‌ها نقش فعالی از سوی بخش خصوصی مشاهده کرد!

برخلاف کنگره‌های پر طمطراق مذکور، سلسله هم‌اندیشی‌های برگذارشده در حسینیه ارشاد تحت عنوان «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» بی تکلف، پربار و با حضور داوطلبانه صنعت‌گران (استارت‌آپ‌های حوزه فاوا)، دانشگاهیان و دولتی‌ها برپا می‌شود و تمام سخنرانی‌ها و پرسش و پاسخ‌ها، همزمان از رادیو اینترنتی ارشاد برای دریافت از طریق رایانه، تبلت و گوشی تلفن همراه در سراسر جهان پخش می‌شود.

لذا توصیه من به برگذارکنندگان محترم، بخصوص به خانم دکتر مهرناز خراسانچی، ریاست محترم کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد، این است که تنها به برگذاری و پخش سراسری این سلسله هم‌اندیشی‌ها (که البته کاری اساسی و بدیع است) بسنده نکنند و با سازماندهی پیشران‌ها، تسهیل‌کننده-ها، شتاب‌دهنده‌ها و یاری‌گران، در نهادینه‌سازی انجمن‌های هم‌افزایی «صدد» (صنعت، دانشگاه، دولت) - "صدد"ی مردمی به ویژه در حوزه فاوا، در جامعه مدنی و بخش خصوصی- بکوشند. (منبع:عصرارتباط)