کودکان ایرانی در گرداب فضای مجازی
نادر نینوایی - هیچ پدر و مادری فرزندشان را حتی برای لحظهای رها نمیکنند چه برسد به آنکه بخواهند فرزندش را تنها راهی کوچه و خیابان کنند. در همین شهر تهران پدری تنها به فاصله بستن در پارکینگ خانه
(چیزی کمتر از 30 ثانیه) شاهد سرقت خودرو و کودکش بود که در نهایت نیز آن سرنوشت تلخ رقم خورد. بعد از آن حادثه ناگوار اما والدین چند برابر پیش از گذشته مراقب فرزندانشان هستند و میدانند تنها یک لحظه غفلت (زیر 30 ثانیه) هم کافی است تا دلبند آنها از دستشان برود. اگرچه همه پدرها و مادرها به طور پیوسته در خیابان مراقب فرزندشان هستند و دستش را رها نکرده و چشم از او برنمیدارند اما واقعیت تلخ آن است که همه پدرها و مادرها نمیدانند که در کوچه پس کوچههای تاریک فضای مجازی هم خطرات مشابهی فرزندشان را تهدید میکند.
ناگوارتر آنکه بخش زیادی از آن دسته والدینی هم که از تهدیدهای فضای مجازی برای کودکان آگاه هستند، اصولا راه و روش صحیح برخورد با آن را نمیدانند.
درحالی که بسیاری از کشورهای پیشرفته در تلاش‌اند تا با انواع روش‌های ممکن، اعم از توصیه، آموزش و قانون‌گذاری استفاده کودکان و نوجوانان از موبایل، اینترنت و شبکههای اجتماعی را محدود کنند، اما در کشور ما برای این موضوع مهم هنوز اقدام روشن و ملموسی به‌عمل نیامده است. درواقع با وجود تحقیقات بسیاری که در خصوص تاثیرات مضر استفاده غیراصولی از موبایل، اینترنت، عضویت در شبکههای اجتماعی و دسترسی بی‌رویه و نامحدود کودکان و نوجوانان انجام شده، اما در کشور ما همچنان وعده اقدامات ارایه میشود.
وجود تعداد قابل ملاحظه‌ای از کودکان زیر 10 سال در کشور که والدین آنها برایشان گوشی‌‌های گران‌قیمت و تبلت‌‌های آنچنانی می‌‌خرند موید این امر است که موضوع محدودیت سنی آن‌طور که باید و شاید مورد توجه خانوادههای ایرانی قرار نگرفته است.
امروزه بسیاری از خانوادهها پس از اصرار فرزندان بعضا خردسالشان، برای آنکه در رقابت با همسن و سالها و در فامیل اصطلاحا کم نیاورند، به خرید تبلت و موبایل برای آنها تن می‌‌دهند.
درهمین حال اما همین والدین فراموش میکنند که کودکی با گوشی هوشمند یا تبلت وارد چه دنیای گستره، پیچیده و البته پرخطری میشود.
اگرچه این جمله معروف که گفته میشود ممنوعیت و برخورد قهری کارایی ندارد و برای هر امری باید فرهنگ‌سازی شود کاملا صحیح است، اما پرسش اینجاست که پس چرا در این سالها با وجود آمار بالای سوءاستفاده‌هایی که از کودکان و نوجوانان در اینترنت و شبکههای اجتماعی میشود، فرهنگ‌سازی لازم صورت نگرفته یا موفق نبوده است؟ چرا با وجود گذشت بیش از یک دهه از ورود گوشی‌‌های هوشمند به کشور و گذشت بیش از دو دهه از ورود کامپیوتر و اینترنت و رشد توفانی شبکههای اجتماعی، هنوز خانوادهها در این خصوص از آگاهی‌‌های لازم برخوردار نیستند.
نبود آمار و اطلاعات روشن و ترویج خشونت
نبود آمار و اطلاعات روشن یکی از بزرگ‌ترین معضلات کشور در همه زمینه‌‌ها است و البته در زمینه میزان دسترسی کودکان ایرانی به گوشی‌‌های هوشمند و اینترنت نیز هیچ آمار دقیق و رسمی وجود ندارد.
با این وجود براساس یک تحقیق میدانی که در ایران صورت گرفته دو گروه سنی کودک (5 سال تا 12 ساله) و نوجوان (12 ساله تا 17 ساله) سهم قابل توجهی از بازار موبایل و تبلت را به خود اختصاص داده‌اند.
فارغ از موضوع اتصال بدون محدودیت کودکان به اینترنت که یکی از خطوط قرمز اصلی است که باید مورد توجه قرار گیرد، بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای نیز مناسب کودکان نبوده و شعارها به نتیجه عملی نرسیده است.
**جورج گربنر، محقق آمریکایی علوم ارتباطات اجتماعی معتقد است که خشونت موجود در محتوای رسانه‌‌ای همچون دانه‌‌ای است که در روان کودک کاشته شده و سالها بعد تاثیرات مخرب خود را در شخصیت فرد نشان میدهد. کودک یا نوجوانی که مرتب شاهد تصاویر کشتن، جدال و خشونت در بازی‌‌ها و محتوای اینترنت است، دنیا را بسیار خشن‌‌تر از آن چیزی تصور میکند که در واقعیت هست و همین به او احساس نا‌‌امنی را القا میکند.**
این در حالی است که بیشتر خانوادههای ایرانی براساس سطح فرهنگ و درک خود، زمانی دلخواه را برای خرید تجهیزات و امکان دسترسی کودکانشان به فضای مجازی در نظر می‌گیرند. در آمریکا اما براساس بررسی و پرسش‌های انجام‌گرفته مشخص شده که سن خرید نخستین ابزار الکترونیکی برای کودکان آمریکایی 10 سال و سه ماه است که این آمار اگرچه خوب نیست، اما در مقایسه با ایران آمار به‌مراتب بهتر است.
نبود محدودیت در استفاده کودکان از شبکههای اجتماعی
این روزها به واسطه شبکههای اجتماعی کم نیستند کودکانی که صدها دوست بزرگسال دارند. طبیعی است که همواره احتمال اینکه افراد منحرف و مساله‌‌داری نیز از حضور کودکان در فضای اینترنت استفاده کرده و سعی کنند از طریق شبکههای اجتماعی به فریب کودکان و نوجوانان کم‌سن و سال و ناآگاه بپردازند.
هفته قبل نتیجه یک تحقیق در کشور آمریکا نشان داد: خشونت و آزار و اذیت‌های مجازی از سنین پایین آغاز میشود و کودکان ۸ و ۹ ساله که صاحب تلفن همراه هستند، از این حیث آسیب‌پذیرند.
کارشناسان آمریکایی معتقدند که والدین اغلب به فواید قرار دادن گوشی همراه در اختیار فرزندانشان استناد میکنند، اما تحقیقات حاکی از آن است که این کار می‌تواند خطرات پیش‌بینی‌نشده‌ای برای کودکان به‌همراه داشته باشد.
**در این بررسی نزدیک به ۴۶۰۰ کودک در سالهای ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ مورد مطالعه قرار گرفتند و در مجموع حدود ۱۰ درصد آنان قربانی خشونت و آزار و اذیت‌های مجازی بوده‌اند. هرچند بر اساس این مطالعه دانش‌آموزان کم‌سن و سال که صاحب تلفن همراه بوده‌اند به‌مراتب بیشتر با این قبیل خشونت‌های الکترونیکی مواجه بوده‌اند.**
به گزارش هلث دی‌نیوز، همچنین احتمال اینکه دانش‌آموزان با استفاده از تلفن همراه مرتکب خشونت مجازی شوند بیشتر است.
مشابه همین وضعیت اما در کشور ما نیز احساس شده است. سال 94 بود که مدیرکل آموزش و پژوهش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هشدار داد: در کشور ما استفاده بی‌‌حساب و کتاب این فناوری‌ها می‌تواند سلامت روانی و اجتماعی کودکان را به‌خطر بیندازد.
با این شرایط به نظر **لازم است سندی ملی و منشوری برای استانداردسازی نحوه حضور کودکان در شبکههای اجتماعی و فضای مجازی در کشور تدوین شود. توجه کنید که در هیچ کجای دنیا این‌طور نیست که کودک بدون ضابطه از شبکههای اجتماعی استفاده کند. ما این ضابطه‌ها را تعریف نکرده‌ایم و خیلی اوقات، فقط شبکههای اجتماعی را انکار می‌کنیم،** درحالی که انکار ما و ندیدن واقعیت امروز جامعه، نمی‌تواند از حجم تاثیرات شبکههای اجتماعی روی کودکان ایرانی بکاهد.
شاید تصور عموم این باشد که نگرانی‌‌های ناشی از آسیبهای شبکههای اجتماعی تنها در کشوری همچون ایران که در آن بر مبنای آموزه‌های دینی، پایبندی‌های اخلاقی بیشتر به‌چشم می‌آید محل بحث است، اما واقعیت این است که در سالهای اخیر شاهد آن هستیم که حتی کشورهای بزرگ و قدرتمند هم ابراز نگرانی کردهاند و در پی یافتن راه‌حلی برای این معضل هستند، به‌طوری که حتی باراک اوباما، رییس‌جمهور پیشین آمریکا طی کنفرانسی خبری در سال 2014 رسما اعلام کرده بود: من هنوز اعتقاد زیادی به اینکه افراد جوان از فیس‌بوک استفاده کنند ندارم.
**اوباما حتی گفته بود: حضور دخترانش در فیس‌بوک را ممنوع کرده، آنها نمی‌توانند تلویزیون تماشا کنند و تنها زمانی که باید تکالیف خود را انجام دهند می‌توانند از کامپیوتر استفاده کنند.**
در اروپا هم مشکلات و تهدیدهای فضای مجازی کاملا احساس شده و حتی از سال گذشته قانون جدیدی در اروپا در حال تدوین است که براساس آن به نوجوانان زیر 16سال اجازه داده نمی‌‌شود که بدون اجازه والدین وارد شبکههای اجتماعی شوند.
بر این اساس **کمیسیون تدوین قوانین جدید اتحادیه اروپا، پیش‌نویس قانونی را به نمایندگان پارلمان اروپا ارایه کرده که بر اساس آن، سن قانونی استفاده نوجوانان از شبکههای اجتماعی از 13 به 16 سال افزایش پیدا میکند. **همین موضوع نشان‌دهنده این است که موج نگرانی والدین از تاثیرات مخرب شبکههای اجتماعی بر سلامت روانی و اخلاقی فرزندانشان، به قلب اروپا هم رسیده است.
براساس این قانون جدید، شبکه‌هایی چون فیس‌بوک، توییتر و اینستاگرام بدون رضایت پدر و مادر نوجوانان زیر 16 سال، نمی‌توانند مشخصات عمومی آنها را نمایش داده و اجازه عضویت به آنها را در شبکه خود بدهند.
تماشای بدون محدودیت ماهواره
در دو دهه اخیر خانوادههای ایرانی بیشتر رغبت به دیدن ماهواره پیدا کردهاند.
اگرچه این همراهی کودکان در تماشای ماهواره برای خانوادهها کم‌اهمیت و در خیلی از مواقع بی‌اهمیت جلوه میکند، اما حقیقت این است که محتوای سریال‌ها و برنامههای ماهواره برای کودکان عجیب و غیرواقعی است چون با آن چیزی که بیرون از این قاب رنگی می‌بینند بسیار متفاوت است.
به همین دلیل وقتی در ذهن کوچکشان به مقایسه می‌پردازند، تشخیص درست از نادرست برایشان امری غیرممکن جلوه میکند. درواقع فیلم، سریال و کارتون‌ها به‌گونه‌ای روی اندیشه کودکان تاثیر می‌گذارد که کودکان حتی در بازی‌های خود جملات و رفتارهایی که دیده‌اند را تقلید کرده و شیبه‌سازی میکنند و نظریه تقلید در علوم ارتباطات اجتماعی نیز بازگوکننده همین تاثیر رسانه‌‌های تصویری است.
جالب است بدانید که **برای کودکان زیر شش سال فیلم‌ها عین واقعیت هستند، زیرا کودک نمی‌تواند جنبه خیالی برای فیلم ترسیم کند. به همین دلیل نیز هست که کودکان بعد از دیدن فیلم‌های خشن شروع به پرخاشگری میکنند و دختران با دیدن فیلم‌های عاشقانه خود را به‌جای شخصیت زن فیلم می‌گذارند و نوع لباس پوشیدن و آرایش آنها را تقلید میکنند.**
همین تقلید از نوع پوشاک، مدل آرایش، نحوه رفتار و برخورد با جنس مخالف، کلمات و جملاتی که مطابق با فرهنگ غرب به‌کار می‌برند و با شنیده‌های کودک تا این سن بسیار متفاوت است، موجب میشود کودک کم‌کم از فرهنگ خود فاصله گرفته و با فرهنگی بزرگ شود که با شرایط و فرهنگ جامعه خود در تضاد شدید است.
بی‌توجهی خانوادهها به این رفتارها، آثار منفی تماشای برنامههای ماهواره‌ای از جمله بلوغ زودرس، باورهای غلط درباره مسایل عاطفی و جنسی و افت عملکرد تحصیلی را برای کودکان صدچندان میکند و در این میان کودکان هستند که با تناقض‌هایی که در ذهنشان شکل می‌گیرد و جوابی برای آنها پیدا نمیکنند باید دست‌وپنجه نرم کنند.
شکاف دیجیتالی میان والدین و فرزندان
براساس آمار رسمی موجود بیش از 40 میلیون کاربر اینترنتی در ایران داریم و ضریب نفوذ اینترنت در کشور 53 درصد است.
امروز استفاده از اینترنت برای کودکان و نوجوانان ایرانی بسیار جذاب‌تر از شبکههای مجازی است و آنها اینترنت را مکان جذابی یافته و سعی دارند آن را کنکاش کنند. کودکان در اینترنت از آزادی عمل نامحدودی برخوردار هستند و می‌توانند هر آنچه را در ذهنشان می‌گذرد و برای آنها سوال‌برانگیز است با یک جست‌وجوی ساده به‌دست بیاورند.
به همین ترتیب **وقتی کودک به‌سادگی به محتوای مورد نظرش دسترسی پیدا میکند کم‌کم دچار نوعی اعتیاد به اینترنت شده و جست‌وجو در اینترنت و دانلود هزاران عکس و فیلم او را بیشتر ترغیب میکند تا برای ارضای حس کنجکاوی خود ساعت‌ها از وقت خود را صرف استفاده از اینترنت کند.**
در کشور ما به‌دلیل شکاف دیجیتالی میان والدین و فرزندان بسیاری از والدین به‌هیچ عنوان نمی‌توانند از اینترنت استفاده کنند، اما استفاده از اینترنت برای بچه‌ها بسیار آسان است، چون آنها با این پدیده بزرگ می‌شوند. این دست از والدین تصور میکنند چون فرزندانشان میدانند که چطور از کامپیوتر و تلفن همراه استفاده کنند دچار مشکل نمی‌شوند، اما همین کودکان و نوجوانان کاربلد هم به دستوالعمل‌‌ها و قوانین جدی و عملی از طرف نهادهای مسوول و همچنین نصایح والدین خود احتیاج دارند تا از خطرات دنیای مجازی در امان باشند و به‌دلیل ناتوانی والدین خود در کار با رایانه از آن محروم هستند.
افزایش اعتیاد اینترنتی کودکان ایرانی
آمار نشان میدهد مردم کشورمان در مقایسه با متوسط جهانی ۴ برابر بیشتر از شبکههای اجتماعی استفاده میکنند که این موضوع به منزله افزایش اعتیاد اینترنتی در کشور است.
بر مبنای گزارش وزارت آموزش و پرورش در سال 93، از مجموع یک میلیون و 300 هزار دانش‌آموزی که در امتحان نهایی شرکت کردهاند، بیش از 80 درصد دانش‌آموزان با میانگین نمره 12 قبول شدند. این گزارش نشان میدهد که با وجود پایین بودن کیفیت آموزشی در سطح کشور، با نوعی افت شدید تحصیلی در جامعه مواجه‌ایم که استفاده از تلفن همراه و ورود دانش‌آموزان به فضای مجازی و سرگرم شدن در شبکههای اجتماعی و بازی‌های اینترنتی، یکی از دلایل مهم آن است.
یک پژوهشگر فضای مجازی هشدار داده نقش دولت بخصوص وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم، ورزش و جوانان ، ارتباطات و فناوری اطلاعات و کار و امور اجتماعی در مبتلا نشدن نوجوانان، جوانان و مردم در جامعه به اعتیاد اینترنتی و دیگر اختلالات روانشناختی و آسیبهای فراوان فضای مجازی نقش پررنگی است.
از نظر وی در سالهای اخیر با ریل‌گذاری غلط در فضای مجازی، سیاسی‌کاری، جناحی کردن بخش‌های دولتی، مقوله مهم نفوذ و وابسته کردن کشور به پیام‌رسانها و شبکههای اجتماعی مسموم خارجی و در کنار آن عدم تلاش دولت در ارتقای سواد رسانه و سواد فضای مجازی مردم متناسب با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، آسیبهای جدی به جامعه ما تحمیل شده است. لذا در این فضای مجازی رها، بی‌قانون و بی‌ضابطه جوانان و نوجوانان به سمت و سوی بزه‌دیدگی و بزهکار شدن کشیده شده‌اند.
وعده‌های جدید برای گام‌های جدید
اواخر سال گذشته رییس سازمان فناوری اطلاعات ایران از اجرای طرح ملی «صیانت از کودک و اینترنت» (کوا) با همکاری پلیس فتا و وزارت آموزش‌وپرورش خبر داد و گفت: هم‌اکنون این طرح در برخی مدارس تهران آزمایش شده است و به‌زودی در سطح ملی به کل مدارس کشور تعمیم پیدا میکند.
نصراله جهانگرد این خبر را در مراسم افتتاح فاز دوم شبکه ملی اطلاعات اعلام کرد و گفت: با اجرای این طرح، به تمامی کودکان و دانش‌آموزان در مدارس کشور درخصوص صیانت در فضای مجازی آموزش داده میشود. در ادامه ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی نیز گفته بود: در حال طراحی مدلی هستیم که تمامی شهروندان از یک نوع شبکه و یک نوع اینترنت استفاده نکنند، بلکه خدمات مناسب با طبقه و سنین کاربران به آنها ارایه شود.
پیش از این معاون محتوای مرکز ملی فضای مجازی کشور از تدوین سند و برنامه ملی صیانت از کودکان و همچنین ایفای نقش قرارگاهی مرکز ملی فضای مجازی در زمینه تامین زیرساخت‌های فنی و محتوایی، به‌عنوان دو رویکرد اصلی این مرکز در زمینه حمایت و صیانت از کودکان و نوجوانان خبر داده بود.
همین هفته قبل دو خبر جدید در خصوص حمایت از کودکان در فضای مجازی منتشر شد.
در خبر نخست سردار جلالی، رییس سازمان پدافند غیرعامل کشور اعلام کرد: در آینده نیازمند اینترنت ویژه کودکان هستیم و باید به نوجوانان و جوانان در این رابطه هم آموزش و آگاهی داد و هم کنترلشان کرد و همچنین با توجه به وجود فساد در رده‌های سنی میانسال و بزرگسال، این افراد هم نیازمند آگاهی و آموزش از فضای مجازی هستند.
خبر دوم اما به وزیر جدید ارتباطات مربوط می‌شد که در یکی از شبکههای اجتماعی نوشت: طرح‌های خوبی با همکاری آموزش و پرورش برای کودکان و نوجوانان در استفاده از فضای مجازی تا پایان مهرماه رونمایی میشود.
نگرانی از مصوبه‌های بدون ضمانت اجرایی
**در پایان اگرچه اقدامات مسوولان کمی دیرهنگام است، اما در نوع خود قابل تقدیر است که گام‌هایی در این خصوص در حال برداشته‌شدن است. اما ما با واقعیت تلخ قوانین و مصوبات تضمین‌نشده در کشور مواجه هستیم.**
از این‌رو نگرانی از روی زمین ماندن این طرح‌ها همچنان پابرجاست و این موضوع تهدید کوچکی نیست و می‌تواند نسل آینده کشور را با خطرات جدی و متعددی مواجه کند که طبق معمول هزینه درمان آن به‌مراتب فراتر از هزینه پیشگیری است. (منبع:عصرارتباط)
- ۹۶/۰۷/۰۵