گم‌شده‌ای به نامِ "هم‌افزایی در فضای مجازی"
عباس پورخصالیان - سربسته نمی‌گویم، بلکه همان‌طور که شنیدم بازگو می‌کنم: در هفته‌ای که گذشت، یکی از همکاران فعال در عرصه فاوا به سراغم آمد، با این درخواست که چون مرجعی (بغیر از شورای عالی و مرکر ملی فضای مجازی)
به "فلانی" سفارش تهیه و تدوین سیاست‌های "بَهمان" را داده و فلانی نیز همین سفارش را خُرد کرده و تهیه و تدوین هر تکه را به کسی دیگر (از جمله او) سپرده، بیا و بخشی از کار تهیه و تدوین مطلب را تو بجای من (آن همکار)، به عهده بگیر، چرا که [...].
سپس او، موضوعی که تهیه آن را از من می‌خواست، برایم ارسال کرد. عنوانِ آنچه باید در موردش می‌نوشتم، این بود: «شناخت فرصت‌های هم‌افزایی قوا، بخش خصوصی و مردم در فضای سایبر».
برای تهیه متنی درخورِ موضوع فوق، مدتی تأمل کردم. از خود پرسیدم: «هم‌افزایی قوا، بخش خصوصی و مردم در فضای سایبر» یا Synergy in Cyberspace یعنی چه؟ و اگر چنین هم‌افزایی آرمانی و گسترده‌ای ممکن باشد، چه‌گونه می‌توان به آن دست یافت؟- دیگران طی ربع قرن اخیر در جهانِ امروز در این زمینه از کجا شروع کردند؟ چه کرده اند؟ و به کجا رسیده اند؟ - قوای حاکمیتی، بخش خصوصی و مردم ما از کجا شروع کرده؟ و به کجا رسیده؟ اکنون ما چه‌گونه می‌توانیم عملاً همگرا شویم تا در فضای سایبر همسو و هم‌افزا عمل کنیم؟
پس شروع به جست‌وجو در منابع ذخیره شده در رایانه ام کردم و اتفاقاً درختِ تنومندِ "تکفا" (توسعه کاربری‌های فناوری اطلاعات) قدیم را پیشِ رو یافتم.
بیاد آوردم: دو دهه پیش، در اواسط دهه 1370 خ./1390 م. یعنی در آغاز جهانی شدن اینترنت و تولد جهان سایبری، ما درخت تنومندی را تصور و ترسیم کرده بودیم با ریشه‌ها، تنه، شاخ‌وبرگ‌ها و ثمره‌های زیر:
با ریشه‌هایی شاملِ ذینفعان نهادی در جامعه اطلاعات کشور؛
با تنه‌ای شاملِ نظام کدگذاری، تدوین و تصویب قوانین سامانه اطلاعات جغرافیایی و مرکز اطلاعات شبکه، تأمین امنیت و ایمنی شبکه، توسعه خط و زبان فارسی در فضای سایبر، ایجاد نهادهای ملی برای توسعه فناوری اطلاعات و تدوین برنامه جامع توسعه فاوا در کشور؛
با شاخه‌هائی اصلی شاملِ انواع برنامه‌ها و خدمات الکترونیکی، مانندِ: تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی، برنامه و بودجه الکترونیکی، فراگیری الکترونیکی، خدمات اجتماعی الکترونیکی، بهداشت الکترونیکی، و توسعه صنعت الکترونیکی؛
با شاخه‌هایی فرعی شاملِ: ایجاد نظام خزانه‌داری الکترونیکی، بهره‌بردازی از نظام پرداخت مالیات الکترونیکی، برگذاری مناقصه الکترونیکی، تولید پول الکترونیکی، بهره‌مندی از گمرک الکترونیکی، اجرای اتوماسیون اداری و بهینه‌سازی خدمات دولتی، مهندسی مجدد فرایندهای دولتی، برنامه‌ریزی الکترونیکی منابع و بودجه، برنامه‌ریزی الکترونیکی ملی و بخشی، ایجاد شبکه رشد، مراکز رشد، پارک‌های فناوری و شبکه علمی کشور، ارائه ویزای الکترونیکی، ایجاد پلیس الکترونیکی، نظام قضایی الکترونیکی و ثبت اسناد و احوال الکترونیکی، ایجاد شبکه اطلاعات پزشکی الکترونیکی، بیمه الکترونیکی و تأمین اجتماعی الکترونیکی؛
با ثمره و میوه‌هایی شاملِ: شفاف‌سازی عملکرد مالی و برقراری عدالت عوارض، ارتقاء درآمد دولت، ایجاد فرصت‌های برابر و رقابت سالم، صرفه‌جویی در منابع، ارائه خدمات بانکی نوین، تسهیل تجارت، رقابت‌پذیرسازی در سطح بین‌المللی، تکریم شهروندان، ارائه خدمات یکپارچه، برقراری عدالت اداری، ایجاد تحول اداری، ایجاد تحول در بودجه‌ریزی، آسان‌سازی برنامه‌ریزی، گسترش مهارت‌های دیجیتالی، توسعه سواد دیجیتالی، توسعه منابع انسانی، ایجاد فرصت های یکسان، دسترس‌پذیرسازی منابع علمی جهان، تولید دانش در عرصه جهانی، شکوفاسازی استعدادها و خلاقیت‌ها، تسریع در دریافت ویزا، بهبود وجهه بین‌المللی، جلب رضایت شهروندان، اشاعه فرهنگ ملی، ارتقاء امنیت عمومی، گسترش عدالت و ایجاد وحدت رویه قضایی، ارائه دسترسی برابر به خدمات و امکانات، ارتقاء بهداشت در نقاط دوردست و محروم، ارائه اطلاعات دارویی بهینه، توزیع مناسب دارو و تسهیل دسترسی سریع به دارو، ارائه خدمات بهداشتی سریع و بهینه، اشتغال ارزش‌افزا، بازگشت سرمایه و بازگشت مغزها، مشارکت بخش خصوصی، تولید و بازاریابی در کلاس جهانی و بسیاری از ثمره‌ها و میوه‌های دیگر که در نظر گرفته شده بودند ولی به تصویر در نیامدند.
آری، ربع قرن پیش، پیشتر از خیلی از همسایگانمان، هم‌افزا بودیم! هم‌افزا شروع کردیم؛ افقی نسبتاً روشن از هم‌افزایی در فضای سایبر داشتیم و چشم‌اندازی شفاف از آینده آن، اما دریغا که «گسست عهد من و هر چه بود گذشت». اگر این گسست اتفاق نمی‌افتاد، تاکنون می‌بایست تکفای دو، سه و ... را یکی پس از دیگری اجرا کرده و فرصت‌های هم‌افزایی قوا، بخش خصوصی و مردم در فضای سایبر را عملاً غنیمت شمرده و می‌پرداختیم به بهره‌برداری از هم‌افزایی قوا، بخش خصوصی و مردم در این فضا.
اکنون اما گم‌شده‌ای داریم به نام هم‌افزایی! آنهم برغم داشتن مرجعیتی به بزرگی و عظمت شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی! بزرگی و عظمتی که به عللی در عمل متجلی نمی‌شود. کوشش برای شناخت فرصت‌های هم‌افزایی در فضای سایبر برای ارتقاء هماهنگی و هم‌گراسازی نهادها، دستگاه‌های حاکمیتی و بخش‌های خصوصی و مردمی در این فضا، ازجمله وظایف شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی است و توفیق این شورای عالی و مرکز ملی در هم‌افزایی عمومی قوای کشور، وابسته است به توفیق اَش در فعالیت متمرکز بدین منظور در درون کشور و در بیرون از کشور.
بومی‌سازی فعالیت آیساک و زیرمجموعه‌هایش در درون کشور
آنچه در داخل کشور هنوز مشاهده نمی‌شود، تحقق آرمان هم‌افزایی در فضای سایبر است.
هم‌افزاییِ آغازین، خودجوش و متکی بر حماسه دوم خرداد 1376 بود. اما پس از بروز تنش و وقفه‌های پی در پی، طی دو برنامه توسعه چهارم و پنجم، هم‌افزایی دیگر امری نیست که خودبخود رُخ دهد، بلکه شورای عالی و مرکز ملی فضای مجازی باید برای تحقق آن، به‌جّد برنامه‌ریزی مجدد کنند، سیاست‌گذاری نمایند، رهنگاشت و راهبردها بنویسند، از مجامع بین‌المللی زمام‌داری سایبر (Cyber Governance) کمک بگیرند و در نشست‌های آن فعالانه مشارکت جویند، تا واگرایی کنونی قوا در فضای سایبری به حداقل برسد و به‌تدریج به هم‌گرایی فزاینده و هم‌افزایی تبدیل شود.
این هم‌افزایی هنگامی اتفاق می‌افتد و ارتقاء می‌یابد که با ابتکار عمل نهادها در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی همراه شود و با سرمایه‌گذاری مادی و معنوی در توسعه شبکه ملی اطلاعات و تأمین دسترسی فراخ‌باند برای عموم کاربران تکمیل گردد.
البته سازمان ملل متحد هم می‌کوشد نهادهای هماهنگ‌سازی، هم‌گرایی و هم‌افزایی را در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی ارتقاء دهد، راهبری کند و در این کوشش، در بعضی جهات، تاحدودی موفق بوده است. لیکن دولت کنونی ایالات متحده، نه مایل است اقتدار خود در کنترل فضای سایبر را از دست بدهد و نه حاضر به همکاری در این راستا با سازمان ملل است؛ بلکه می‌کوشد سازمان ملل را دور بزند، آنهم با جهانی‌سازی سَمَنی بین‌المللی (International NGO) به نام «جامعه اینترنت» یا "آیساک (ISoc)" که در ایالات متحده به ثبت رسیده و مستقر است. آیساک و زیرمجموعه‌هایش، بخصوص: IANA، IAB، IETF و CANN از فضای سایبر، صیانت و هم‌افزاییِ فعالیت‌های معطوف به توسعه استانداردهای فضای سایبر را در سطوح محلی، ملی و بین‌المللی مدیریت می‌کنند.
نمودار تشکیلات سازمانی جامعه اینترنت یا "آیساک"
راه‌های هم‌افزایی قوای کشور در فضای سایبر
ارتقاء هماهنگی، هم‌گرایی و هم‌افزایی ملی در فضای سایبر به دلیل "یو.اِس.محور بودن" اینترنت و آیساک، اینک در گرو اقدامات متنوعی است که یکی از مهم‌ترین آنها، شناخت عمیق اینترنت و ساختار آیساک، مشارکت در فعالیت‌های زیر مجموعه‌هایش و از این طریق، کسب قدرت سایبری (Cyber power) برای تحکیم حاکمیت سایبریِ کشور (cyber sovereignty) است. زیرا، امروزه: قدرت و حاکمیت سایبری، شرط و مرز سیاست، فرهنگ و حاکمیت است؛ یعنی: قدرت سایبری، پیشاسیاست و پساسیاست، پیشافرهنگ و پسافرهنگ، پیشااقتدار و پسااقتدار است (رجوع شود به: Tim Jordan, "Cyber power, The Culture and Politics of Cyberspace and the Internet", Chapter 7, 1999).
اکنون، قدرت سایبری و هم‌افزایی قوا، بخش خصوصی و مردم در فضای سایبر، حداقل به دو دلیل: 1) دورافتادگی ما از جریان اصلی (mainstream) و 2) عدم مشارکت فعال‌مان در مجامع زمام‌داری سایبر (Cyber Governance) گم‌شده‌هایی قابل بازیافت هستند. تنها باید دوباره برای بازیافت‌شان کوشید.(منبع:عصرارتباط)
- ۹۵/۱۱/۲۹