چالش‌های «دابوس»؛ نخستین هوش مصنوعی مخترع
عباس پورخصالیان- موضوع این یادداشت، بحث پیرامون مسایل حقوقی «اختراعِ هوش مصنوعی» به معنی عاملیت هوش مصنوعی در اختراع و نوآوری است!
امروزه اگر کسی که مالک یک سیستم هوش مصنوعی است، به نمایندگی از طرفِ سیستم هوش مصنوعی اختراعی خود بیاید رسماً ادعا کند که:
- سیستم هوش مصنوعی اختراعی من، چیزی را مستقلاً نوآوری کرده، دستگاهی را کاملاً خودآئین اختراع و خودانگیخته طرح آن را خلق کرده یا خود سیستم هوش مصنوعی، رأساً به کانسپت و دانش کاملاً نویی دست یافته است که ارزش ثبت اختراع و کسب امتیازات حمایت از مالکیت صنعتی را دارد؛
فلذا مالک چنین سیستم هوش مصنوعی‌یی از ادارۀ ثبت اختراع درخواست کند که:
- ادارۀ ثبت اختراع ( و به طور کلی مراکز، مؤسسات و نهادهای ملی و بین‌المللی حامی‌حقوق ثبت مالکیت فکری و سازمان‌های بومی‌و کشوری و منطقه‌ای ثبت مالکیت صنعتی و حقوق کپی‌رایت) باید اختراع و نوآوری هوش مصنوعی را نه به نام من که صاحب سیستم هوش مصنوعی هستم بلکه به نام سیستم هوش مصنوعی مربوط ثبت و حقوق مربوط را در حق چنین سیستمی‌رعایت کند،
در حالی که:
- در هیچ یک از قوانین و مقررات بین‌المللی ثبت اختراع، حمایت از مالکیت صنعتی و اعطای حق کپی‌رایت، از آن جمله در WIPO، سازمان جهانی مالکیت فکری، اعطای چنین حقوقی و امتیازی به یک سیستم هوش مصنوعی پیش‌بینی نشده است،
بلکه برعکس:
- اغلب قوانین و مقررات بین‌المللی ثبت اختراع، حمایت از مالکیت صنعتی و اعطای حق کپی‌رایت، بر شخصِ-حقیقی-بودن یا شخصیتِ-حقوقی-داشتنِ مخترع یعنی بر انسان بودن عامل نوآوری یا انسان-محور بودن نهاد اختراع کننده تأکید ورزیده‌اند؛
در چنین شرایطی،
- داوران و کارشناسان دادگاه‌های رسیدگی به دعاوی ثبت اختراع، در مورد ادعای اختراع‌کنندگی هوش مصنوعی چه قضاوتی دارند؟ و چه تصمیمی می‌گیرند؟
پاسخ روشن داوران و کارشناسان دادگاه‌های رسیدگی به دعاوی ثبت اختراع، در مورد ادعای اختراع‌کنندگی هوش مصنوعی، اغلب چنین است:
- رد ادعا و عدم ثبت اختراع به نام یک سیستم هوش مصنوعی!
- زیرا قوانین موجود هنوز در این باره ساکتند! و وظیفۀ قضات، تغییر قوانین موجود یا تصویب قوانین جدید نیست!
برای نمونه، قضاوت نهایی دادگاه‌های ثبت اختراع در مورد مخترع شمردن یک سیستم هوش مصنوعی به نام دابوس (DABUS که در زیر در موردش توضیح خواهم داد) در انگلستان، ایالات متحده آمریکا، کانادا و در استرالیا درنهایت یکسان بوده است، به شرح زیر:
- در ایالات متحده، اداره ثبت اختراع و علائم تجاری این کشور (USPTO) با رد ادعاهای مخترع شمردن سیستم هوش مصنوعی موسوم بهDABUS حکم داده است که فقط اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند به عنوان مخترع در فرمِ درخواستِ ثبتِ اختراع، درج شوند.
- در اتحادیه اروپا: اداره ثبت اختراع اروپا (EPO) نیز حکم مشابهی را صادر کرده و اعلام کرده است که مخترع یا مخترعان باید انسان باشند.
- در انگلستان: دفتر مالکیت معنوی این کشور (UKIPO) نیز موضع مشابهی را اتخاذ و اعلام کرده است که نمی‌توان از سیستم هوش مصنوعی به عنوان مخترع نام برد.
- در استرالیا: ابتدا، در سال 2021 دادگاه فدرال این حکم را صادر کرد که DABUS را می‌توان بر اساس قوانین استرالیا مخترع در نظر گرفت، تصمیمی که در یازدهم نوامبر 2022 توسط همان دادگاه فدرال لغو شد.
- در کانادا: درخواست ثبت اختراع DABUS با چالش‌های قابل توجهی روبرو شده است. اداره مالکیت معنوی کانادا (CIPO) در نوامبر 2021 اطلاعیه‌ای صادر و در آن بیان کرد: ثبت DABUS به عنوان مخترع، با قانون ثبت اختراع کانادا مطابقت ندارد، زیرا این قانون از مخترعان می‌خواهد که انسان یا نمایندگان قانونی آنها باشند. لذا CIPO پیشنهاد کرد که دکتر استفان تالر، مالک دابوس، می‌تواند با معرفی خود به عنوان نماینده قانونی DABUS این مشکل را برطرف کند. اما چون که دکتر استفان تالر این پیشنهاد را نپذیرفت این درخواست همچنان در حال بررسی است و دادگاه‌های کانادا هنوز به طور مستقیم به موضوع مخترع شمردن هوش مصنوعی رسیدگی نهایی نکرده‌اند.
• آفریقای جنوبی تنها کشور ثبت کنندۀ اختراعات هوش مصنوعی
کمیسیون شرکت‌ها و مالکیت فکری آفریقای جنوبی موسوم به CIPC، سیستم هوش مصنوعی دابوس را مخترع شمرده و نوآوری دابوس را تحت شمارۀ 2021/03242 به ثبت رسانده است. این ثبت اختراع شامل طرح یک ظرف غذای دارای ویژگی بهبود چسبندگی و انتقال حرارت؛ به علاوۀ یک چراغ هشدار اضطراری است.
با این تصمیم مهم، آفریقای جنوبی اولین کشوری است که هوش مصنوعی دابوس را عامل و ماجد اختراع و واجد حق ثبت اختراع شمرده است.
علت این که داوران آفریقای جنوبی توانستند دابوس را مخترع قلمداد کنند این است که در قوانین ثبت اختراع در این کشور، ذیل تعریف مخترع، ذکری از انسان بودن مخترع نشده است و دلیل این که در اروپا، آمریکا و کانادا و استرالیا دابوس به عنوان مخترع شمرده نشد این است که قوانین مربوط در اروپا و کشورهای مذکور بر انسان بودن مخترع تأکید ورزیده اند.
• توضیح در بارۀ DABUS
تفاسیر حقوقی متفاوت از مخترع شمردن یا مخترع نشمردنِ سیستم هوش مصنوعی در سال 2021 با اختراع DABUS توسط دکتر تالر شروع شد.
دابوس بحث‌های جاری در مورد پیامدهای هوش مصنوعیِ برآینده در حوزه مالکیت معنوی را طی چهار سال گذشته برجسته کرده است.
با ادامه تکامل فناوری هوش مصنوعی در آینده، بحث در مورد وضعیت قانونی و حقوق اختراعات تولید شده توسط هوش مصنوعی و لزوم تغییر قوانین مربوطه در کشورها احتمالاً در حوزه‌های قضایی مختلف در سراسر جهان ادامه خواهد یافت.
• اما DABUS چیست؟
"دابوس" برگرفته از عبارت "Device for Autonomous Bootstrapping of Unified Sentience" یک سیستم هوش مصنوعی است که توسط دکتر استفان تالر ساخته شده است و به ادعای سازنده آن، توانایی تولید اختراعات به صورت مستقل را دارد.
- سازوکار دابوس: برخلاف سیستم‌های معمولی هوش مصنوعی، DABUS برای اختراع و نوآوری کانسپت‌های جدید بدون دخالت انسان طراحی و تولید شده است. سازوکار این سیستم، ایجاد فرآیندهای طوفان مغزی است شبیه به جریان‌های طوفان مغزی که در میان انسان‌ها صورت می‌گیرد و معمولاً منجر به نوآوری می‌شود.
- نوآوری‌های دابوس: یکی از اختراعات دابوس، طراحی یک ظرف غذای منحصر به فرد و اختراع دیگرش، نواوری یک چراغ چشمک زن اضطراری است. این دو اختراع و روایت دکتر استفان تالر از آنها که: «هردو اختراع کاملاً مستقل توسط دابوس صورت گرفته است»، منجر به بحث‌های قابل توجهی در مورد مخترع شمردن هوش مصنوعی در قانون ثبت اختراع شده است.
- صاحب دابوس: صاحب دابوس دکتر استفان تالر است که یک مخترع و کارآفرین آمریکایی است. او دابوس را به عنوان یک سیستم هوش مصنوعی توسعه داد که به ادعای او: قادر به تولید مستقل اختراعات است.
دکتر تالر یکی از مدافعان برجستۀ به رسمیت شناختن هوش مصنوعی به عنوان «مخترع» در همۀ قوانین ثبت اختراع است. وی پیامدهای نوآوری‌های تولید شده توسط هوش مصنوعی را برای حقوق مالکیت معنوی برجسته کرده است.
- برجستگی دابوس: بحث‌های حقوقی پیرامون DABUS در درجه اول بر این پرسش متمرکز است که آیا یک هوش مصنوعی می‌تواند به عنوان مخترع آن هم با تعریف مخترع در قوانین ثبت اختراع شناخته شود یا خیر؟ در حالی که DABUS به دلیل تلاش‌های صاحبش دکتر تالر برای تضمین حقوق ثبت اختراع در حوزه‌های قضایی مختلف، معروف و قابل توجه است، این تنها سیستم هوش مصنوعی در نوع خود نیست که مدعی کسب چنین حقوقی است. سیستم‌ها و فرآیندهای هوش مصنوعی دیگری نیز وجود دارند که مدعی خلق اختراعات و ایجاد نوآوری مستقل هستند، اما DABUS به ویژه در پرونده‌های حقوقی مربوط به مسألۀ اعطای حقوق اختراع به سیستم هوش مصنوعی، از همه برجسته‌تر مطرح شده است.
-
• بررسی موضوع در مرکز پژوهش‌های مجلس
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران در گزارش جدید خود تحت عنوانِ «چالش‌های پیش روی نظام بین‌المللی مالکیت فکری (با تمرکز بر نظام مالکیت صنعتی) در مواجهه با فناوری‌های هوش مصنوعی» که در دی ماه 1403 منتشر شد، به تبعات پدیداری سیستم‌های هوش مصنوعی شبیه به دابوس و لزوم تجدید نظر در قوانین موضوعۀ مربوط به ثبت اختراع در جمهوری اسلامی‌ایران پرداخته است.
«هوش مصنوعی با متحول کردن مفهوم خلاقیت و نوآوری، تعادل میان حقوق عموم مردم و حقوق خصوصی ناشی از دارایی‌های فکری را برهم خواهد زد، لذا [سازمان و قانون‌گذار حامیِ] حقوق مالکیت فکری وظیفه دارد این تناسب را بازگرداند. این پژوهش با تمرکز بر مباحث نظام مالکیت صنعتی، به بررسی تأثیرات هوش مصنوعی بر نظام حقوق بین‌المللی مالکیت فکری می‌پردازد و چالش‌های قانونی و اخلاقی پیش روی نظام موجود را مورد تحلیل قرار می‌دهد. این چالش‌ها از قبیل تعیین مخترع و مالکیت بر اختراعات مدل‌های هوش مصنوعی، شرایط ماهوی پذیرش اختراعات هوش مصنوعی، مفهوم ابتکار در آثار پدید آمده توسط هوش مصنوعی و... که در شاخه‌های مختلف حقوق مالکیت فکری مطرح است، مسائل روز دنیا هستند و درحال حاضر پرونده‌های بسیار مهمی در سطح جهانی همچون پرونده دابوس در مورد این چالش‌ها مفتوح است که می‌تواند نظام‌های کنونی را دچار تغییر و تحول کند.» [برگرفته از قسمتی از چکیدۀ گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تحت عنوانِ «چالش‌های پیش روی نظام بین‌المللی مالکیت فکری (با تمرکز بر نظام مالکیت صنعتی) در مواجهه با فناوری‌های هوش مصنوعی»]
• موضع سازمان جهانی مالکیت فکری در قبال دابوس
سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) به طور رسمی موضعی له یا علیه پرونده DABUS اتخاذ نکرده است. با این حال، WIPO منظره‌ها و بحث‌های پیرامون موضوع هوش مصنوعی را به عنوان مخترع در زمینه حقوق مالکیت معنوی تصدیق و تشویق کرده است.
در سال 2022، WIPO مجموعه‌ای از بحث‌ها و رویدادها با تمرکز بر مفاهیم هوش مصنوعی در زمینه نوآوری و مالکیت معنوی را برگزار کرد. هدف از برپایی این بحث‌ها بررسی نقش در حال تحول هوش مصنوعی در فرآیند خلاقانه و چگونگی سازگاری چارچوب‌های قانونی موجود برای انطباق با اختراعات تولید شده توسط هوش مصنوعی بود.
اما در حالی که WIPO اهمیت این بحث‌ها را به رسمیت می‌شناسد، هیچ دستورالعمل یا موضع‌گیری رسمی در مورد DABUS به طور خاص صادر نکرده است و تمایل دارد به جای اتخاذ موضع قطعی در این مورد خاص، بر تسهیل گفتگو بین کشورهای عضو و ذینفعان تمرکز کند.