ارتباطات حساب انگشتی
عباس پورخصالیان - می‌دانید که ارتباطات مدرن را با صفت دیجیتالی (digital) بیان می‌کنند؛ و دیجیتالی یعنی "انگشتی" یا "مربوط به انگشتان دست"! اما، ارتباطات چه ربطی به انگشتان دست دارد؟
با خواندن گزارش این هفته‌ام که به دو مناسبت 25 اردیبهشت، "روز بزرگداشت فردوسی" و روز 27 اردیبهشت، "روز جهانی ارتباطات، مخابرات و جامعه اطلاعات" نوشته‌ام، درمی‌یابید که آن بخش از ارتباطات انسان که به تفهیم و تفاهم اعداد مربوط بود (فرضاً هنگامی‌که انسان‌ها می‌خواستند قیمت کالایی را در بازاری شلوغ بیان کنند) طی هزاران سال، با حالت دادن به انگشتان دست نشان داده و بیان می‌شد.
کتاب «فردوسی و سروده‌هایش» اثر برتلس، شرق شناس برجسته روس را در دست گرفته بودم که نگاهم به مطالبی در مورد نقد هجونامه سلطان محمود، منسوب به فردوسی، و این بیت افتاد: «کف دست محمود والاتبار - نـُه اندر نـُه آمد سه اندر چهار»، بیتی که به وضوح به "ارتباطات حساب انگشتی" اشاره دارد و اگر امروزه معنی این بیت برای ما نامفهوم است، هزاران سال پیش از روزگار فردوسی، در زمان حیات فردوسی، تا سده‌ها پس از دوران فردوسی، برای همگان مفهوم بود، زیرا اصول ارتباطات حساب انگشتی را همه می‌دانستند.
حساب انگشتی
نمایش عدد به وسیله حالت دادن به انگشتان دست‌های انسان را حساب انگشتی (dactylonomy) می‌نامند. این حساب دیداری، قدمتی بیش از نشانه‌های نوشتاری و نام‌گذاریِ اعداد دارد.
برای مثال، علا‌یم دیداری برای نشان دادن اعداد 1، 2، 3 و 4 همیشه با بلند کردن و کشیده نگه داشتن تعداد مناسبی از انگشت‌ها، متناظر بوده است. به همین مناسبت، علائم نوشتاری این اعداد نیز، پاره خط‌های عمودی یا افقی‌اند و اطلاق واژه «دیجیت» به رقم و عدد که در زبان لاتین به معنای انگشت است، از همین شگرد، ناشی می‌شود.
نمایش اعداد در «حساب انگشتی»
در فرهنگ‌های متفاوت، اعداد را به روش‌های گوناگونی با انگشتان دست، نشان می‌داده‌اند. یکی از روش‌های مرسوم ِ«حساب انگشتی» را تصاویر شکل 1؛ نشان می‌دهد.
شکل 1- یکی از روش‌های نمایش اعداد 1 تا 9000 با انگشتان دو دست، برگرفته از کتاب دونالد اسملتسر (Smeltzer Donald ) به نام: Man and the Number
یک مثال: نشان دادن عدد 93 به روش حساب انگشتی
چون عدد 93 از جمع دو عدد 90 و 3 حاصل می‌شود، می‌توان نمایش انگشتی این دو عدد را در شکل 1 جست وجو و با ترکیب آنها از طریق حالت دادن به دست، بیان کرد:
• در شکل 1- در آخر ستون دوم از چپ به راست، عدد 90 به این ترتیب ساخته شده است که نـُک انگشت سبابه دست چپ، بند انتهایی شـَست را لمس می‌کند و درنتیجه حلقه یا دایره کوچکی درست می‌شود که با سبابه شبیه به "9" یا "9" است، در حالی که شست و سه انگشت باقی مانده دست چپ، کشیده‌اند.
• اگر به سومین تصویر در ابتدای ستون اول ِشکل 1 نگاه کنید، می‌بینید که با خم کردن آن سه انگشت باقی مانده، یعنی انگشت‌های وسطی، انگشتری و کوچک، عدد 3 نمایش داده می‌شود.
• پس برای نشان دادن عدد 93 کافی است که کف دست چپ خود را با انگشتان همان دست بپوشانیم، در حالی که تنها شست، رو به بالا و کشیده است؛ شبیه به شکل 2.
شکل 2- کاریکاتور نشان دهنده عدد «93» در حساب انگشتی
رمزگشایی از یک مصرع شعر فردوسی به کمک حساب انگشتی
ابوالقاسم فردوسی، هنگامی‌که از بخل، امساک و خساست سلطان محمود غزنوی، آزرده خاطر شده بود، گویا هجونامه محمود را سرود که در یک بیت آن آورده است: «کف دست محمود والاتبار - نـُه اندر نـُه آمد سه اندر چهار».
در زمان فردوسی، حساب انگشتی رایج بود و اغلب معنی ِ«نـُه اندر نـُه آمد، سه اندر چهار» را می‌فهمیدند. ما هم معنی تحت لفظی آن را می‌فهمیم اما معنی تمثیلی آن را نمی‌فهمیم؛ زیرا با حساب انگشتی، دیگر آشنا نیستیم. یعنی می‌فهمیم که: «نـُه اندر نـُه» برابر با 81 است و «سه اندر چهار» هم 12 است و روی هم رفته می‌شود: 93 .
حال، با عنایت به رنج فردوسی و رواج حساب انگشتی در زمان وی، کافی بود مخاطب آن زمانی فردوسی، از ماجرای بخل سلطان محمود غزنوی نسبت به فردوسی، با خبر می‌بود، تا از شنیدن و خواندن مصرع مذکور، تمثیل "کف دست بسته" را که در فرهنگ این مرز و بوم، به معنای ِ"دست رد به سینه مخاطب زدن" ، "نپرداختن دِین" و به اصطلاح: "نم پس ندادن" و به قول فرهنگ فارسی عامیانه مرحوم ابوالحسن نجفی؛ "بیلاخ" است، برداشت کند.
نمونه‌ای از کاربرد حساب انگشتی در بحرین
صیادهای بحرینی، هنگامی‌که می‌خواهند مرواریدهای صید شده خود را به خریدار بفروشند، بخاطر همهمه بازار و نارسا بودن ارتباط کلامی، ساکت و آرام در برابر خریدار می‌نشیند و با دستی، گوشه دامن دشداشه خود را گرفته و روی دست دیگر می‌اندازند؛ در حالی که در زیر دامن، دست دوم خود را در اختیار خریدار می‌گذارند تا وی با حالت دادن به انگشتان خود براساس حساب انگشتی، بهای مورد نظر خود را به فروشنده القا کند. سپس همین کار را فروشنده مروارید، روی دست خریدار می‌کند و آن قدر به این «حساب دیجیتالی» و این «گفت وگوی بی کلام» خود ادامه می‌دهند تا دور از چشم و گوش اغیار، توافقی حاصل و پولی رد وبدل شود.
کاربرد نوعی حساب انگشتی، هنوز در رفتار شمارشی انسان‌ها، مشاهده می‌شود.
زبان اشاره ما برای بیان «اولاً ، ثانیاً، ثالثاً»
ما ایرانیان، هنگامی‌که می‌خواهیم دلایل و شواهد گفتاری خود را، با زبان اشاره (body language) بشماریم، به شیوه نشان داده شده در شکل 1، از انگشتان دست چپ خود استفاده می‌کنیم:
• نخست انگشت کوچک دست چپ مان را به روی کف دست، خم می‌کنیم تا «اولاً» را نشان دهیم.
• سپس، انگشت انگشتری را هم در کنار انگشت کوچک که قبلاً به روی کف دست خم شده به روی کف دست، خم می‌کنیم تا «ثانیاً» را نشان دهیم و همین طور الا آخر؛
اکنون این روش ما برای شمارشِ انگشتیِ شاهدِ مثال‌های گفتاری، تنها تا عدد سه (ثالثاً)، شبیه به شیوه نشان داده شده در شکل 1 است و از آن به بعد مطابقتی با روش حساب انگشتی مذکور ندارد؛ با این وجود، مبین خاطره تاریخی- بومی ما از حساب انگشتی است.
نمونه دیگر کاربرد امروزی حساب انگشتی، استفاده از آن در دادوستد روزمره است.
زبان اشاره کارگزاران بورس در تالار شلوغ بازار سهام
اگر تصاویر تلویزیونی تالار بورس کالای لندن را مشاهده کنید، تصدیق می‌کنید که فعالان بورس، در شلوغی آشوب ناک تالار، به رغم داشتن پیشرفته ترین وسایل ارتباطی، ترجیح می‌دهند با استفاده از زبان اشاره حساب انگشتی، با کارگزاران خود، به سرعت، ارتباط برقرار کنند.
نتیجه گیری
زبان اشاره «حساب انگشتی»، در ارتباطات ما، هنوز کاربرد‌های بسیاری دارد. سال‌ها و سده‌هاست که انسان از حساب انگشتی در اقصی نقاط جهان، سود برده و هنوز نیز سود می‌برد، بدون آن که امروزه، همه ما از چیستی آن، آگاه باشیم.
حال اگر در نظر آوریم که معادل صفت «انگشتی» در زبان لاتین digit است، معلوم می‌شود که ناخودآگاه، خاطره «حساب انگشتی»، در ارتباطات داده‌ای ما که ارتباطاتی دیجیتالی است، رسوب کرده و در «جهان زیست دیجیتالی»مان، زنده نگه داشته می‌شود.(منبع:عصرارتباط)