فارسیِ جان به لب رسیده در شبکه‌های اجتماعی
فاطمه برزویی - ورود شبکه‌های اجتماعی به زندگی روزمره، نه‌تنها سبک ارتباطات را دگرگون کرده، بلکه زنگ خطری جدی برای زبان فارسی نیز به صدا درآورده است؛ زبانی که امروز زیر فشار بی‌قاعدگی‌های نوشتاری، واژه‌های بیگانه و ساده‌انگاری کاربران، بیش از هر زمان دیگری آسیب‌پذیر شده است.
در ایستگاه مترو منتظر قطار بودم که توجه‌ام به گفت‌وگوی دو دختر نوجوان که کنارم ایستاده بودند، جلب شد. یکی از آنها با شور و هیجان گفت: «واقعاً تولد دیروز خیلی فان بود! مخصوصاً آخرش که شروع کردیم به گیم زدن.» دختر دیگر هم با خنده جواب داد: «آره، وایب مهمونی خیلی خوب بود. موزیک‌ها هم همه فول انرژی بودند.»
در نگاه اول شاید این مکالمه، فقط یک گفت‌وگوی معمولی میان دو نوجوان به‌نظر برسد، اما اگر کمی دقیق‌تر شویم، متوجه نکته جالب‌تری خواهیم شد، بخش زیادی از واژه‌های بکار رفته در این گفت‌وگو، انگلیسی هستند. این پدیده دیگر مختص افراد دو زبانه یا کسانی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند نیست؛ بلکه به یک عادت گفتاری رایج در میان بسیاری از نوجوانان و جوانان ایرانی تبدیل شده است.
قاعدتاً زبان‌ها در طول زمان، همواره بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند؛ فارسی نیز به عنوان یکی از زبان‌های کهن و زنده جهان، از این قاعده مستثنی نیست. امروزه بیش از ۱۲۰ میلیون نفر در جهان به فارسی صحبت می‌کنند. این زبان، علاوه بر ایران، زبان رسمی یا رایج در بخش‌هایی از تاجیکستان، افغانستان، عراق، ازبکستان، روسیه و آذربایجان نیز هست.
ایام بزرگداشت استاد شهریار و شعر و ادب فارسی، هر ساله فرصتی است برای تأمل دوباره بر حال و آینده زبان فارسی. یکی از نگرانی‌های همیشگی دوستداران و پژوهشگران زبان، ورود بی‌رویه واژگان غیرفارسی یا همان «واژگان دخیل» به این زبان است. البته زبان فارسی در طول تاریخ، همواره بخشی از این واژگان را جذب کرده و بخشی دیگر را نیز به شکل اصلی خود حفظ کرده است. برخی از این واژه‌ها، به دلیل کاربرد گسترده، آن‌قدر در گفتار روزمره جا افتاده‌اند که حتی دیگر بیگانه به نظر نمی‌رسند.
شبکه‌های اجتماعی، ویترین واژه‌های وارداتی
با گسترش فضای مجازی، شاهد افزایش کاربرد کلمات انگلیسی در زبان فارسی هستیم؛ به ویژه بلاگرها و اینفلوئنسرهایی که با میلیون‌ها دنبال‌کننده در اینستاگرام فعالیت می‌کنند، روز به روز استفاده از واژگان غیرفارسی را برای مخاطبان خود طبیعی‌تر و رایج‌تر می‌کنند. این روند در برنامه‌ها یا سکوهای دیگری مثل یوتیوب نیز به همین شکل ادامه دارد؛ جایی که یوتیوبرها با تولید محتوای مداوم، واژه‌های انگلیسی را وارد زبان گفتاری مخاطبان خود می‌کنند.
حجم گسترده استفاده از این شبکه‌ها حتی باعث شده بسیاری از ایرانیان داخل کشور به اینفلوئنسرهای خارجی علاقه‌مند شده و از سبک زندگی و گفتار آنها الگو بگیرند. علاوه بر آن، گروهی از فعالان ایرانی خارج از کشور نیز به زبان فارسی برای مخاطبان داخل و خارج ایران تولید محتوا می‌کنند، که همین موضوع به ورود واژگان انگلیسی به مکالمات روزمره دامن زده است و به مخاطبان احساس خاص بودن می‌دهد.
برای مثال، یک بلاگر سبک زندگی(لایف‌استایل) ممکن است مرتب از واژه‌هایی مثل «روتین» برای برنامه روزانه یا «لایف‌کوچ» برای مربی زندگی استفاده کند. بلاگرهای حوزه زیبایی معمولاً به جای «آرایش» از «میکاپ» استفاده می‌کنند و درباره «اسکین‌کر» به جای مراقبت پوستی صحبت می‌کنند. کسانی که درباره تغذیه یا تناسب‌اندام محتوا تولید می‌کنند هم واژه‌هایی مثل «کالری‌دفیسیت» یا «چیت‌میل» را به کار می‌برند.
در همین فضای آنلاین، خیلی‌ها به جای گفتن اینکه فلان موضوع محبوب شده، می‌گویند: «ترند شده»، یا به جای «بازخورد» از واژه «فیدبک» استفاده می‌کنند. حتی واژه‌هایی مثل «کمیونیتی» به جای «جامعه» و «کانتنت» به جای «محتوا» در بین کاربران شبکه‌های اجتماعی رایج شده‌اند.
شهرزاد رضادوست، دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی در این باره معتقد است که اگر چه این تأثیرات هنوز در متون رسمی و مکتوب به‌وضوح دیده نمی‌شوند، اما در زبان محاوره‌ای و نوشتار نسل جدید حضوری پررنگ دارند. او از مفهومی با عنوان «کم‌کوشی در زبان» یاد می‌کند؛ پدیده‌ای که در دوره‌های مختلف تاریخی، از فارسی باستان تا فارسی امروز، همواره زمینه‌ساز تغییراتی در تلفظ و نگارش واژگان بوده است.
رضادوست می‌گوید: فضای مجازی بستر بروز دوباره این روند شده و بازتابی از تجربه زیسته نسلی است که در جهان دیجیتال رشد کرده است و با نسل‌های پیشین تفاوت‌های فرهنگی و زبانی چشمگیری دارد.
ایموجی زدگی و کوتاه نویسی در نسل Z
نسل جدید، به‌ویژه نسل Z، بیش از هر چیز به پیام‌های کوتاه، ساده و پر از شوخی گرایش پیدا کرده است. این گرایش ریشه در سال‌ها زندگی در دنیایی دارد که محتوا باید «لقمه‌ای» یا همان «bite-sized» باشد؛ یعنی سریع خوانده و فراموش شود. در چنین فضایی، کاربران به نوشتن جملاتی مختصر، واضح، اغلب کنایه‌آمیز و همراه با تصویر عادت کرده‌اند. متن‌های بلند، توضیحات پیچیده و لحن‌های رسمی یا ادبی، در این محیط کمتر دیده می‌شوند و شانسی برای جذب مخاطب ندارند. حتی در صحبت‌های روزمره، نوجوانان ترجیح می‌دهند احساسات و افکارشان را با شوخی، استیکر یا ایموجی(شکلک) منتقل کنند.
اگرچه این سبک بیان، ارتباط را زنده و جذاب می‌کند، اما بی‌تردید تأثیراتی جدی بر عمق زبان، گستردگی دایره واژگان و مهارت نوشتاری نوجوانان دارد. ایموجی‌ها(شکلک‌ها) که روزی تنها جنبه تزئینی داشتند، اکنون به بخشی جدایی‌ناپذیر از زبان نوشتاری تبدیل شده‌اند. به جای نوشتن جمله «ناراحتم»، اغلب فقط از شکلک ناراحت استفاده می‌شود و به جای «خیلی خندیدم»، تنها شکلک خنده قرار می‌گیرد. این تصاویر با حفظ اختصار، بار عاطفی بالایی منتقل می‌کنند، اما وقتی جایگزین کامل کلمات شوند، به مرور زمان توانایی توصیف دقیق، بازی با زبان و غنای واژگان را کاهش می‌دهند.
شاید امروز این روند بی‌خطر یا حتی طبیعی به نظر برسد، اما کافی است تصور کنیم نسلی که از کودکی احساسات خود را با ایموجی بیان کرده، فردا چگونه قرار است در یک متن رسمی یا حرفه‌ای، افکار، احساسات و استدلال‌هایش را با دقت، ظرافت و عمق واژگان توضیح دهد.
محمد رسولی، شاهنامه‌پژوه در گفت‌وگو با ایکنا درباره اختصار در نگارش زبان فارسی گفت: پژوهش‌ها نشان می‌دهد درست‌نویسی و درست‌گویی نشانه نظم فکری و تعادل روانی است. وقتی زبان از شکل دقیق و رسمی به سمت گفتار ساده و سرسری برود، این بی‌دقتی می‌تواند به تفکر، یادگیری و حتی رفتار افراد آسیب بزند. برای مثال، استفاده از عباراتی مثل «بزنگ» به‌جای «لطفاً تماس بگیرید»، فقط خلاصه‌گویی نیست، بلکه نشانه‌ای از کم‌حوصلگی و کاهش دقت است. چنین عادت‌هایی توان مطالعه عمیق و گفت‌وگوی جدی را کاهش می‌دهد. از آن‌جا که زبان ابزار اندیشه است، ساده‌نویسیِ بی‌قاعده می‌تواند به تحلیل‌گری و عمق ذهنی لطمه بزند.
رسولی معتقد است که ایموجی‌ها یا شکلک‌های دیجیتال، گرچه ابزاری ساده برای انتقال احساسات در فضای مجازی هستند، اما نمی‌توانند جایگزین واژگان و جملات دقیق و چندلایه زبان شوند. ایموجی‌ها فقط مفهوم کلی را منتقل می‌کنند و گاهی باعث سوء‌تفاهم می‌شوند. مثلاً خنده‌ای که برای ابراز شادی فرستاده می‌شود، ممکن است به‌عنوان تمسخر برداشت شود.
این شاهنامه پژوه با بیان اینکه استفاده زیاد از ایموجی‌ها به کاهش تمرین زبان و ضعف در بیان، انتخاب واژگان و ساخت جمله‌های صحیح منجر می‌شود، به نقش مهم تمرین و تکرار در رشد زبان اشاره کرد و گفت: معلمان، سخنرانان و نویسندگان چون مدام در حال استفاده از زبان هستند، قدرت بیان بالایی دارند. اگر آنها فقط با ایموجی ارتباط برقرار می‌کردند، زبان‌شان رشد نمی‌کرد.
رسولی به غنای زبان فارسی اشاره کرد و با بیان اینکه تفاوت‌های معنایی دقیق در واژگان فارسی با شکلک‌های ساده قابل مقایسه نیست، تأکید کرد: وقتی به‌جای جملات پرمعنا، فقط یک ایموجی می‌فرستیم، عمق و بار عاطفی زبان از بین می‌رود و زبان به مرور فقیر می‌شود. ایموجی‌ها ابزار کمکی هستند، نه جایگزین زبان. باید در گفت‌وگوها و نوشتارهای خود، به‌ویژه در فضای مجازی، بیشتر از واژگان استفاده کنیم. تقویت زبان یعنی تقویت اندیشه و ضعف زبان، آغاز خاموشی تفکر است.
شهرزاد رضادوست نیز تا حدودی با این شاهنامه پژوه موافق است و ادامه داد: آشنایی محدود نسل جدید با نظم و نثر کهن، موجب کاهش علاقه به زبان و ادبیات اصیل و در نتیجه، شکل‌گیری انتظاراتی متفاوت و گاه سطحی‌تر از زبان می‌شود؛ اما باید توجه داشت این تغییرات، اگرچه نگران‌کننده‌اند، اما گذرا هستند و با آموزش صحیح و مستمر، می‌توان از آسیب‌های بلندمدت جلوگیری کرد.
در خصوص گرایش روزافزون به جملات طنز و شوخی، او یادآوری می‌کند که طنز همواره بخشی از ادبیات فارسی بوده و در دوره‌هایی که آزادی بیان محدود بوده، نقش مؤثری در انتقال مفاهیم اجتماعی و انتقادی ایفا کرده است. با این حال، تأکید می‌کند که برای بهره‌گیری درست از این ظرفیت، باید نگاه عمیق‌تری به مقوله طنز داشت؛ چراکه در غیاب مطالعه و درک صحیح، طنز می‌تواند به سطحی‌نگری و ابتذال منجر شود.
فارسی با طعم فینگلیش
فارسی فینگلیش، یعنی نوشتن جملات فارسی با حروف انگلیسی، شکل دیگری از تغییرات زبانی امروز ماست. برخلاف تصور اینکه این فقط یک سرگرمی یا تنوع و راهی برای راحت‌تر نوشتن است، این پدیده تأثیر قابل‌توجهی روی نحوه درک و استفاده از زبان دارد. بسیاری از افراد سال‌هاست که به جای نوشتن «سلام»، «slm» می‌نویسند، به جای «می‌خواهم»، «mikhm» حتی جملات بلندتری مثل «man emrooz vaghean khastam» با همین شیوه می‌نویسند و برای‌شان طبیعی شده است.
استفاده مکرر از این شکل نوشتار باعث می‌شود که مهارت نوشتن فارسی به مرور کمتر و غلط‌های املایی و نگارشی بیشتر دیده شود. این مسئله نه تنها مهارت‌های نوشتاری را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه فاصله‌ای بین زبان گفتاری و نوشتاری ما ایجاد می‌کند که ممکن است در آینده افزایش یابد.
محمد رسولی، شاهنامه‌پژوه با اعتقاد بر اینکه نوشتن فارسی با حروف لاتین، یا همان فینگلیش، بیشتر از آنکه فایده‌ای برای زبان فارسی داشته باشد، زیان‌آور است، گفت: یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این شیوه، از میان رفتن دقت و آشنایی با نگارش درست واژگان فارسی است. برای مثال، وقتی شما واژه‌ای مانند «صابون» را به زبان فارسی می‌نویسید، می‌دانید که باید آن را با «صاد» بنویسید؛ یا واژه «سوهان» با «سین»، و «ثواب» با «ث»؛ اما در نوشتار فینگلیش، این تمایزها از بین می‌رود. «S» در فینگلیش می‌تواند معادل هر سه حرف «س»، «ص» یا «ث» باشد. همین موضوع به‌مرور باعث می‌شود که نگارش صحیح واژگان فارسی در ذهن نویسنده و خواننده کم‌رنگ شود و در درازمدت، نوشتن صحیح فارسی برای نسل‌های آینده دشوار یا حتی غریبه شود.
این شاهنامه پژوه یکی دیگر از امتیازهای مثبت زبان فارسی را لحن و موسیقی آن دانست و اظهار کرد: یکی از زیبایی‌های زبان فارسی، لطافت، موسیقی درونی و بار عاطفی واژگان آن است. این ویژگی‌ها در نگارش فینگلیش به‌کلی از بین می‌روند. زبان فارسی، علاوه بر انتقال معنا، حامل احساس، فرهنگ و زیبایی‌های ادبی است؛ در حالی که فینگلیش، تنها کارکردی سطحی و کاربردی دارد.
شهرزاد رضادوست، دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی نیز با اشاره به گسترش فینگلیش‌نویسی در فضای مجازی، گفت: ادامه‌دار بودن این روند می‌تواند به تضعیف زبان فارسی و افت دایره واژگان در نسل‌های آینده منجر شود. با این حال، این پدیده در حال حاضر تهدیدی جدی نیست و تمرکز اصلی باید بر ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و آموزش صحیح زبان و ادبیات فارسی باشد.
این پژوهشگر حوزه زبان و ادبیات فارسی با ابراز نگرانی از افزایش ضعف‌های املایی، جمله‌بندی و حتی دست‌خط در میان دانش‌آموزان و جوانان تصریح کرد: این مشکلات ناشی از کاهش مطالعه و کم‌توجهی به تمرین نوشتن است و بازگشت به خواندن متون ادبی و تمرین نگارش درست، نقش مهمی در حفظ کیفیت زبان و تقویت مهارت‌های زبانی نسل جدید ایفا خواهد کرد.
معادل‌سازی برای واژگان بیگانه
واژگان بیگانه از زبان‌هایی مثل انگلیسی و فرانسوی سال‌هاست وارد زبان فارسی شده‌اند. مثلاً کلمه «کافه» که از زبان فرانسوی آمده، مدت‌هاست که در صحبت‌های روزمره ما جا باز کرده است. کارشناسان معتقدند این روند به دلیل رفت‌وآمد ایرانیان به اروپا و گسترش ترجمه کتاب‌ها و متون علمی بوده است. بعضی از این واژه‌ها معادل فارسی دارند، اما برای برخی دیگر، به دلایل مختلف، معادل دقیقی ساخته نشده است.
واژگانی مانند «تلفن همراه» که جایگزین «موبایل» شده یا کلمه «اینترنت» نمونه‌هایی هستند که با پیشرفت فناوری و نیاز به استفاده گسترده، تقریبا اجتناب‌ناپذیر شده‌اند. چون این فناوری‌ها بیشتر در غرب توسعه یافته و در زندگی روزمره ما جای خود را باز کرده‌اند، به‌کار بردن این کلمات خارجی طبیعی و لازم به نظر می‌رسید و کمتر کسی نگران تأثیرشان بر زبان فارسی بود.
«فرهنگستان زبان و ادب فارسی» در سال‌های اخیر دست به تلاش‌های فراوانی زده تا برای واژگان بیگانه معادل‌هایی پیشنهاد دهد. نمونه موفق این تلاش، کلمه‌ی «رایانه» است که به جای «کامپیوتر» تا حد زیادی پذیرفته شده است. اما وقتی نوبت به پیشنهاداتی مثل «درازلقمه» برای «ساندویچ» یا «دوگوشی» به جای «هدفون» می‌رسد، به نظر می‌رسد که این واژه‌ها بیشتر شبیه شوخی‌های دست‌ساز فرهنگستان هستند تا معادل‌های واقعی که مردم بخواهند استفاده کنند. طبیعتاً این پیشنهادات نتوانسته‌اند راه خود را به زبان روزمره باز کنند و بیشتر به سوژه خنده و طنز تبدیل شده‌اند.
با توجه به تمام این موارد سوال اینجاست که آیا واقعاً لازم است برای هر واژه علمی، فناوری یا حتی نام غذاهای بین‌المللی، معادل فارسی ابداع کنیم؟ آیا این کار به زبان فارسی ضربه می‌زند یا بر غنای آن می‌افزاید؟ مثلاً آیا انتظار داریم زبان انگلیسی برای «آش رشته» یا «کباب کوبیده» معادل بسازد؟
کلام آخر
نوشتن چند مقاله یا گزارش درباره این آسیب‌ها به‌تنهایی نمی‌تواند مانع پیشرفت این جریان‌ها شود، اما نقطه شروع هر تغییری دقیقاً از همین‌جا آغاز می‌شود: از خانواده‌ها. اگر هر خانواده دغدغه‌مند باشد و از همان سنین کم، علاوه بر آموزش زبان انگلیسی، توجه ویژه‌ای به توانایی «صحیح فارسی صحبت کردن» فرزندان خود داشته باشد، می‌توان امیدوار بود که گامی مؤثر به سوی حفظ و تقویت زبان مادری برداشته شده است.
در کنار این، نقش دستگاه‌های نظارتی نیز بسیار حیاتی است. این نهادها که بر فعالیت بلاگرهای اینستاگرامی، یوتیوبرها و استریمرها نظارت دارند، باید علاوه بر مسائل اخلاقی، مسئولیت حفظ و حمایت از ارزش‌های فرهنگی و زبانی را نیز جدی بگیرند. وقتی سلامت زبان فارسی به عنوان یک اولویت در نظر گرفته شود، قطعاً بخش بزرگی از این آسیب‌ها که روز به روز عمیق‌تر می‌شوند، قابل کنترل و درمان خواهد بود.
شهرزاد رضادوست، دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی بر اهمیت بازنگری در شیوه‌های آموزش زبان تأکید می‌کند و معتقد است که تنها با اصلاح این روش‌ها، بهره‌گیری از ابزارهای نوین آموزشی و شناخت دقیق‌تر از فرهنگ و زبان نسل جدید می‌توان به حفظ هویت زبانی و فرهنگی کشور کمک کرد و اگر می‌خواهیم نسل آینده را با فرهنگ و زبان فارسی پرورش دهیم، باید آموزش را از سنین پایین و به شکلی ریشه‌دار آغاز کنیم؛ همان‌طور که در گذشته می‌شد.
رضادوست در ادامه با نگاهی انتقادی به وضعیت آموزش و تربیت زبانی در دهه‌های اخیر، نسل پدربزرگ‌ها را مثال زد و گفت: نسل‌های گذشته، حتی بدون تحصیلات دانشگاهی، اغلب قدرت نوشتن شیوا، استفاده از واژگان دقیق و آشنایی با متون کهن را داشتند. این مهارت‌ها، نتیجه تربیت صحیح و پیوند نزدیک آنها با ادبیات غنی فارسی بود. در مقایسه با شرایط امروز، وابستگی شدید نسل جدید به فناوری، هوش مصنوعی و چندزبانگیِ سطحی، موجب فاصله گرفتن از ریشه‌های فرهنگی شده است. امروزه بسیاری از جوانان به دانستن چند زبان زنده افتخار می‌کنند، اما در بیان صحیح و شیوای زبان مادری خود ناتوان هستند. این مسئله، نه افتخار، بلکه نشانه‌ای از گسست فرهنگی و بی‌توجهی به اصالت زبانی ماست.
واقعیت این است که زبان، موجودی زنده و پویاست؛ همواره در حال تحول و تغییر است و این تغییرات از دل فرهنگ، فناوری، نیازها و سبک زندگی مردم برمی‌خیزد؛ اما تفاوت اساسی امروز با گذشته در سرعت و شدت این تغییرات است. زبان فارسی قرن‌هاست که با تحولات طبیعی همراه بوده، از زبان‌های عربی، ترکی و مغولی تأثیر پذیرفته و خود را با شرایط دنیای مدرن تطبیق داده است، اما هیچ دوره‌ای به اندازه امروز از چندین جبهه همزمان تحت فشار نبوده است: فضای مجازی، نفوذ زبان انگلیسی، گسترش فینگلیش، رایج شدن کوتاه‌نویسی و طنز اینترنتی، استفاده روزافزون از ایموجی‌ها و حالا ورود فناوری هوش مصنوعی؛ این شرایط چالشی بزرگ پیش روی زبان فارسی گذاشته که حفظ آن، نیازمند همکاری همه‌جانبه خانواده‌ها، نهادها و جامعه است تا بتوانیم این میراث ارزشمند فرهنگی را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم.(منبع:ایکنا)