اعتیاد به اینترنت ریشه در کودکی دارد؟
ایرنا- دوران کودکی همانند زمینی محکم و استوار یا بالعکس غیرمقاوم یک ساختمان است که هرچه آن پایه محکم‌تر و سالم‌تر باشد، سازه بزرگسالی کمتر ترک می‌خورد، اثر سال‌ها کودکی همچون بذرهایی است که یا می‌توانند در بزرگسالی باغی پربار دهند یا علف‌های هرزِ ذهنی بسازند، مگر اینکه آگاهانه اصلاحشان کنیم.
کودکی دفترچه راهنمای نامرئی است؛ هر جمله، نگاه و تجربه در آن سال‌ها، خطی می‌شود که بعدها روی نحوه دوست داشتن، اعتماد کردن، تصمیم گرفتن و حتی ترسیدن‌مان کشیده می‌شود یعنی حتی وقتی فراموش کرده‌ایم چه اتفاقی افتاده، ذهن و احساس ما هنوز طبق همان نسخه کودکی کار می‌کند، مگر اینکه آن را بازخوانی و بازنویسی کنیم.
در پژوهشی که در مرکز تحقیقات روانپزشکی و روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد، محققان به بررسی این موضوع پرداختند که چگونه برخی باورها و الگوهای ذهنی شکل‌گرفته در دوران کودکی موسوم به طرحواره‌های ناسازگار اولیه می‌توانند بر کیفیت زندگی تحصیلی دانشجویان و میزان وابستگی آنها به اینترنت اثر بگذارند.
پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی تهران رابطه طرحواره‌های ناسازگار اولیه با رضایت تحصیلی و اعتیاد به اینترنت در دانشجویان را بررسی کردند. این پژوهش که توسط «یاسمن کشاورز» دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی و با راهنمایی دکتر «مریم سلمانیان» متخصص روانشناسی بالینی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران صورت گرفت، نشان داد؛ طرحواره‌های ناسازگار اولیه نه تنها رضایت تحصیلی دانشجویان را به طور معناداری کاهش می‌دهد، بلکه احتمال اعتیاد به اینترنت را نیز در آنها افزایش خواهد داد.
طرحواره ناسازگار اولیه یعنی چه؟
به گفته متخصصان روانشناسی، «طرحواره» به زبان ساده یعنی چارچوب ذهنی یا نقشه‌ای که افراد از خود، دیگران و جهان اطرافشان در ذهن دارند. این نقشه‌ها از دوران کودکی و بر اساس تجربه‌های اولیه با والدین، خانواده و محیط شکل می‌گیرند. وقتی نیازهای عاطفی کودک مثل امنیت، محبت، توجه یا حمایت به‌درستی برآورده نشود، این نقشه‌ها به شکل منفی یا ناکارآمد در ذهن او باقی می‌مانند.
این الگوهای منفی که در روانشناسی به آنها طرحواره‌های ناسازگار اولیه گفته می‌شود، مانند عینکی هستند که فرد همیشه با آن دنیا را می‌بیند.
برای مثال: طرحواره رهاشدگی: باور به اینکه دیگران دیر یا زود او را ترک خواهند کرد.
طرحواره محرومیت هیجانی: احساس اینکه هیچ‌کس نیازهای عاطفی او را درک یا برآورده نخواهد کرد.
طرحواره شکست: تصور دائمی فرد از اینکه توانایی موفقیت در تحصیل یا شغل را ندارد.
طرحواره بی‌اعتمادی/بدرفتاری: انتظار همیشگی از اینکه دیگران قصد سوءاستفاده یا آزار دارند.
این طرحواره‌ها پایدار و ماندگار هستند و حتی در بزرگسالی نیز بر تصمیم‌ها، روابط اجتماعی و عملکرد فرد اثر می‌گذارند.
چرا این موضوع مهم است؟
در سال‌های اخیر، استفاده افراطی از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به یکی از چالش‌های جدی سلامت روان دانشجویان تبدیل شده است. وابستگی شدید به فضای مجازی می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی، کاهش روابط اجتماعی واقعی و افت تحصیلی شود.
از سوی دیگر، رضایت تحصیلی – یعنی میزان خشنودی دانشجویان از محیط آموزشی، ارتباط با استادان و همکلاسی‌ها و تجربه کلی از تحصیل – یکی از شاخص‌های مهم کیفیت آموزش عالی به شمار می‌رود. دانشجویانی که رضایت بیشتری از تحصیل دارند، معمولاً عملکرد بهتری نشان می‌دهند و از سلامت روانی بالاتری برخوردارند.
نتایج پژوهش چه می‌گوید؟
این پژوهش روی ۲۳۴ دانشجو انجام شد و داده‌ها با استفاده از پرسشنامه‌های استاندارد درباره طرحواره‌های ناسازگار، رضایت تحصیلی و اعتیاد به اینترنت گردآوری شد. تحلیل آماری نتایج نشان داد:
طرحواره‌های ناسازگار اولیه به شکل معناداری رضایت تحصیلی دانشجویان را کاهش می‌دهند.
همین طرحواره‌ها احتمال ابتلا به اعتیاد اینترنتی را افزایش می‌دهند.
اما نکته مهم اینکه در این پژوهش، اعتیاد به اینترنت به تنهایی اثر مستقیمی بر رضایت تحصیلی نداشت؛ به عبارت دیگر، این اعتیاد واسطه ارتباط بین طرحواره‌ها و رضایت تحصیلی نبود.
پیامدها و کاربردها
دکتر مریم سلمانیان، در توضیح اهمیت نتایج گفت: بسیاری از مشکلات تحصیلی و رفتاری دانشجویان ریشه در الگوهای فکری دوران کودکی دارد. اگر بتوانیم این طرحواره‌های ناسازگار را در جلسات مشاوره شناسایی و اصلاح کنیم، نه‌تنها رضایت تحصیلی آنها افزایش می‌یابد، بلکه از بسیاری آسیب‌های روانی و رفتاری، از جمله اعتیاد اینترنتی، پیشگیری خواهد شد.
پژوهشگران معتقدند یافته‌های این تحقیق می‌تواند مبنای طراحی برنامه‌های مشاوره‌ای و آموزشی در دانشگاه‌ها قرار گیرد. آموزش مهارت‌های شناختی–رفتاری، کارگاه‌های مدیریت زمان در استفاده از اینترنت و تقویت روابط حمایتی در محیط دانشگاه از جمله اقداماتی است که می‌تواند به بهبود وضعیت روانی و تحصیلی دانشجویان کمک کند.
جمع‌بندی
یافته های این پژوهش نشان داد که طرحواره‌های ناسازگار اولیه نقش مهمی در رضایت تحصیلی و رفتارهای دانشجویان دارند. به بیان ساده، اگر الگوهای ذهنی منفی دوران کودکی اصلاح نشوند، می‌توانند در آینده زمینه‌ساز مشکلاتی مانند افت تحصیلی و گرایش به اعتیاد اینترنتی شوند. از این رو، توجه به مشاوره روان‌شناختی و تقویت مهارت‌های فردی در محیط‌های آموزشی ضرورتی انکارناپذیر است.