تلاش ایران برای جبران عقبماندگی دیجیتال
تحولات دیجیتال در خاورمیانه چهره جوامع را دگرگون کرده، اما دسترسی برابر به این تحولات هنوز در همه کشورها محقق نشده است. از ایران با چالش کیفیت اینترنت ثابت تا مصر با شکاف آشکار میان شهر و روستا، و از عربستان و امارات به عنوان پیشگامان منطقه در دیجیتالسازی، تصویر متنوعی از فرصتها و تهدیدها ترسیم میشود.
تحولات دیجیتال در خاورمیانه چهره جوامع را دگرگون کرده، اما دسترسی برابر به این تحولات هنوز در همه کشورها محقق نشده است. از ایران با چالش کیفیت اینترنت ثابت تا مصر با شکاف آشکار میان شهر و روستا، و از عربستان و امارات به عنوان پیشگامان منطقه در دیجیتالسازی، تصویر متنوعی از فرصتها و تهدیدها ترسیم میشود. این گزارش با بررسی دادههای واقعی و نمونههای آماری نشان میدهد که چگونه فاصله دیجیتال بر آموزش، اشتغال و عدالت اجتماعی تأثیر میگذارد و چرا شمول دیجیتال به ضرورتی اجتنابناپذیر برای آینده پایدار منطقه تبدیل شده است.
در عصر کنونی، فناوری دیجیتال دیگر یک انتخاب لوکس یا ابزاری جانبی نیست، بلکه به ضرورتی اجتنابناپذیر برای زندگی روزمره، اقتصاد و حتی هویت اجتماعی جوامع تبدیل شده است. دولتها و نهادهای بینالمللی پیوسته در حال سرمایهگذاری برای توسعه زیرساختهای دیجیتال و ارایه خدمات نوین هستند. با این حال، واقعیت آن است که نه همه کشورها و نه همه گروههای اجتماعی به یک میزان از این تحولات بهرهمند نمیشوند.
نابرابری در دسترسی به اینترنت، تجهیزات هوشمند و مهارتهای لازم برای استفاده از آنها، «شکاف دیجیتال» را شکل داده است؛ شکافی که هرچند نامرئی به نظر میرسد، اما آثار آن بر آموزش، اشتغال، بهداشت و عدالت اجتماعی بهوضوح محسوس است. این گزارش با تمرکز بر ایران و چند کشور کلیدی خاورمیانه، به بررسی ابعاد فاصله دیجیتال، دادههای آماری واقعی و فرصتهای از دسترفته در این زمینه میپردازد و نشان میدهد که چگونه شمول دیجیتال میتواند زمینهساز برابری اجتماعی و توسعه پایدار در منطقه باشد .جهان امروز بیش از هر زمان دیگری به فناوریهای دیجیتال وابسته است.
خدمات بانکی، آموزشی، بهداشتی، تجاری و حتی اجتماعی در بستر دیجیتال ارایه میشوند و زندگی روزمره انسانها به شکلی عمیق با اینترنت و ابزارهای ارتباطی گره خورده است. با این حال، آنچه فرصت برابر در استفاده از این امکانات را محدود کرده، پدیدهای است که «فاصله دیجیتال» نامیده میشود.
فاصله دیجیتال به معنای نابرابری در دسترسی، استفاده و بهرهبرداری از فناوریهای دیجیتال است و پیامدهای گستردهای برای عدالت اجتماعی، رشد اقتصادی و رفاه عمومی به همراه دارد. بررسی وضعیت ایران و چند کشور عربی نشان میدهد که در کنار پیشرفتهای قابلتوجه، همچنان فرصتهای زیادی در سایه این شکاف از دست میرود.
ابعاد و دلایل شکاف دیجیتال
فاصله دیجیتال صرفاً به معنای نبود اینترنت یا دستگاههای هوشمند نیست، بلکه نابرابری در مهارتهای استفاده، هزینههای دسترسی و کیفیت خدمات را نیز دربرمیگیرد. در ایران، با وجود گسترش وسیع شبکه ارتباطی، هنوز تفاوت میان مناطق شهری و روستایی، میان خانوادههای پر درآمد و کمدرآمد و میان نسلهای مختلف مشهود است. در مصر، دسترسی به اینترنت در شهرها بالاتر از ۸۰ درصد است اما در روستاها به حدود ۶۳ درصد کاهش مییابد. چنین نابرابریهایی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه نیز دیده میشود و نشان میدهد که زیرساخت به تنهایی کافی نیست و باید آموزش، حمایت اقتصادی و محتوای بومی نیز فراهم شود.
وضعیت ایران؛ گسترش دسترسی و محدودیتها
ایران طی سالهای اخیر گامهای بزرگی در زمینه گسترش اینترنت برداشته است. تا اوایل سال ۲۰۲۵، تعداد کاربران اینترنت در کشور حدود ۷۳،۲ میلیون نفر بوده و نرخ نفوذ اینترنت به ۷۹،۶ درصد جمعیت رسیده است. این یعنی بیش از سهچهارم مردم ایران به اینترنت متصلاند، اما همچنان نزدیک به ۱۸،۸ میلیون نفر خارج از این دایره قرار دارند. نکته قابل توجه اینکه بیش از ۹۸ درصد روستاهایی که بیش از ۲۰ خانوار دارند به اینترنت پرسرعت دسترسی یافتهاند؛ با این حال کیفیت و سرعت اینترنت در این مناطق همچنان پایینتر از شهرهاست.
در کنار این دستاوردها، یک مشکل مهم همچنان پابرجاست: اینترنت ثابت پهنباند تنها حدود ۱۴ درصد پذیرش دارد و این مساله، استفاده پایدار و حرفهای از اینترنت را محدود میکند. از سوی دیگر، اتکای بیش از اندازه به اینترنت موبایل (که نفوذ آن بیش از ۱۰۹ درصد جمعیت است) نشاندهنده عدم توازن در ساختار زیرساختی کشور است.
مصر؛ تفاوت میان شهر و روستا
در مصر نیز تحولات مشابهی دیده میشود. در آغاز سال ۲۰۲۵، بیش از ۹۶ میلیون نفر در این کشور از اینترنت استفاده میکردند و نرخ نفوذ به ۸۱،۹ درصد رسید. این آمار در ظاهر چشمگیر است اما وقتی به تفاوت میان مناطق شهری و روستایی نگاه کنیم، تصویر متفاوت میشود. در شهرها، دسترسی به اینترنت بالای ۸۴ درصد است اما در روستاها به ۶۳ درصد محدود میشود. به عبارت دیگر، بخش بزرگی از جمعیت روستایی مصر همچنان از دسترسی کامل به خدمات دیجیتال محروماند. این مساله به معنای عقبماندگی آموزشی برای کودکان، دشواری در یافتن فرصتهای شغلی آنلاین و محدودیت در بهرهگیری از خدمات بهداشتی دیجیتال است. هرچند که مصر در زمینه تعداد خطوط تلفن همراه فعال رکورد بالایی دارد-بیش از ۱۱۶ میلیون اشتراک موبایل-اما این گسترش کمکی به رفع فاصلههای منطقهای نکرده و همچنان یک چالش اساسی باقی مانده است.
عربستان سعودی تجربهای نزدیک به شمول دیجیتال
در میان کشورهای منطقه، عربستان سعودی نمونهای متفاوت است. این کشور با سرمایهگذاریهای کلان در زیرساختهای ارتباطی توانسته است تقریباً همه شهروندان خود را به شبکه جهانی متصل کند. در ابتدای ۲۰۲۵، حدود ۹۹ درصد جمعیت عربستان از اینترنت استفاده میکردند و تعداد اتصالات موبایلی نیز به بیش از ۴۸ میلیون رسید که معادل ۱۴۰ درصد جمعیت کشور است.
این آمار نشان میدهد که بسیاری از افراد چندین خط تلفن همراه و دسترسی موازی به اینترنت دارند. علاوه بر این، استفاده از تجارت الکترونیک نیز در این کشور به سرعت در حال رشد است؛ در سال ۲۰۲۳ بیش از ۶۳ درصد کاربران اینترنت خرید آنلاین داشتهاند. این وضعیت عربستان را به یکی از کشورهای پیشرو منطقه در زمینه شمول دیجیتال تبدیل کرده است، هرچند هنوز چالشهایی مانند وابستگی بالا به اینترنت موبایلی و ضرورت توسعه محتوای بومی وجود دارد.
امارات متحده عربی الگویی منطقهای در دیجیتالسازی
امارات متحده عربی یکی از کشورهایی است که توانسته با سرمایهگذاریهای هدفمند و سیاستگذاریهای هوشمند، فاصله دیجیتال را به حداقل برساند و در مسیر ایجاد یک جامعه دیجیتال پیشرو حرکت کند. تا آغاز سال ۲۰۲۵، بیش از ۱۰،۷ میلیون نفر از جمعیت این کشور به اینترنت متصل بودند که معادل حدود ۹۹ درصد جمعیت است. این آمار نشان میدهد که دسترسی به اینترنت در امارات تقریباً فراگیر شده است. علاوه بر این، ضریب نفوذ تلفن همراه در این کشور به بیش از ۲۲۱ درصد میرسد، به این معنا که هر فرد بهطور میانگین بیش از دو خط موبایل فعال دارد. چنین سطحی از اتصال، زمینه را برای گسترش تجارت الکترونیک، خدمات مالی دیجیتال، آموزش آنلاین و سلامت هوشمند فراهم کرده است.
امارات همچنین در حوزه دولت الکترونیک و شهرهای هوشمند پیشگام منطقه به شمار میرود. شهر دبی با طرحهای کلانی مانند «استراتژی دبی هوشمند» و پروژههای مبتنی بر هوش مصنوعی و بلاکچین، نمونهای از آیندهنگری در بهرهگیری از فناوری برای مدیریت شهری و خدمات عمومی است. با این حال، حتی در امارات نیز چالشهایی وجود دارد؛ از جمله لزوم ارتقای امنیت سایبری، تقویت محتوای بومی و توجه به آموزش سواد دیجیتال برای همه گروههای اجتماعی، بهویژه سالمندان و مهاجران.
فرصتهای از دسترفته در خاورمیانه
مقایسه ایران، مصر و عربستان نشان میدهد که اگرچه منطقه خاورمیانه در مجموع پیشرفتهای مهمی در زمینه دیجیتالسازی داشته، اما فرصتهای زیادی همچنان از دست رفته است. ضعف اینترنت ثابت در ایران و مصر مانع از توسعه آموزش آنلاین و کار از راه دور شده است. تفاوت شدید میان شهر و روستا در مصر موجب تداوم نابرابریهای اجتماعی شده و در ایران نیز کیفیت پایین خدمات در مناطق دورافتاده باعث کاهش کارآمدی استفاده از اینترنت میشود. در عین حال، کشورهایی مانند عربستان با حرکت سریع به سمت خدمات دیجیتال پیشرفته، در حال فاصله گرفتن از همسایگان خود هستند. این شکاف میان کشورهای منطقه در آینده میتواند به تفاوتهای جدی در رشد اقتصادی، نوآوری و کیفیت زندگی منجر شود.
شمول دیجیتال؛ مسیر برابری و توسعه
برای کاهش فاصله دیجیتال، راهکاری که در سطح جهانی با عنوان «شمول دیجیتال» مطرح شده، اهمیت فراوان دارد. شمول دیجیتال یعنی فراهمکردن دسترسی عادلانه به اینترنت ارزان و پایدار، تجهیزات هوشمند، آموزش مهارتهای دیجیتال، پشتیبانی فنی و محتوای بومی. ایران، مصر و دیگر کشورهای منطقه اگر بخواهند از قافله جهانی عقب نمانند، باید به این پنج محور بهطور همزمان توجه کنند. در ایران، توسعه فیبر نوری خانگی (FTTH) میتواند کیفیت اینترنت ثابت را بهبود بخشد. در مصر، تمرکز بر کاهش هزینهها و افزایش دسترسی در روستاها ضروری است. در عربستان نیز باید بر توسعه محتوای بومی و ارتقای سواد دیجیتال گروههای خاص مانند سالمندان تمرکز شود. آنچه از بررسی وضعیت ایران، مصر و عربستان روشن میشود این است که دسترسی به اینترنت در منطقه خاورمیانه بهطور کلی افزایش یافته و کشورهای مختلف در مسیر دیجیتالسازی گامهای بزرگی برداشتهاند.
با این حال، فاصله دیجیتال همچنان مانع بزرگی بر سر راه تحقق عدالت اجتماعی و توسعه پایدار است. در ایران و مصر، کیفیت خدمات، تفاوتهای جغرافیایی و محدودیتهای اقتصادی همچنان مشکلساز است و در عربستان نیز با وجود پیشرفتهای چشمگیر، نیاز به توجه به ابعاد فرهنگی و اجتماعی احساس میشود. آینده دیجیتال منطقه به تصمیماتی بستگی دارد که امروز گرفته میشود. اگر کشورها بتوانند با سیاستگذاری هوشمند، سرمایهگذاری هدفمند و آموزش گسترده به سمت شمول دیجیتال حرکت کنند، نه تنها شکافها کاهش مییابد بلکه فرصتهای از دسترفته نیز بازیابی خواهد شد و منطقه میتواند در اقتصاد جهانی جایگاهی رقابتی و پایدار به دست آورد. (منبع:روزنامه تعادل)