جامعه اطلاعات از نظریه تا اجلاس جهانی
تکفا - علی سوزنگر- چکیده مقاله: امروزه چه بخواهیم و چه نخواهیم جامعه ای نوین با چالشها و نیازهای جدید در حال شکل گیری می باشد در این مقاله سعی شده است که تا حدودی با مفهوم جامعه اطلاعات ، نظریه های مطرح شده در زمینه جامعه اطلاعات و توضیح در مورد چگونگی تشکیل اجلاسی با این ابعاد، آشنایی مختصری داده شود.
1- آشنایی با مفهوم اطلاعات :
امروزه مبحث "جامعه اطلاعات"، به یک موضوع جدی در علم جامعه شناسی مبدل گردیده است و "اطلاعات" به یک مساله مهم جهانی تبدیل شده است. ورود جامعه اطلاعات می‌تواند به عنوان سومین انقلاب پس از انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی تلقی شود.1. در حقیقت جامعه شناسان، همیشه مشتاق بوده‌اند که جامعه‌ای با موضوعات بسیار جدیدتر ترسیم نمایند. تاریخ
جامعه شناسی پر از انواع گوناگونی از مفاهیم مرتبط با جامعه می باشد: سرمایه دار ، سوسیالیست ، لیبرال ، بازار ، مصرف ، کار ، صنعت ، پسا صنعتی ، مدرن ، پست‌مدرن‌و...
همانگونه‌که‌آقایKrishanKumar در سال 1995 گفته است : دانشمندان جامعه شناسی که در زمینه جامعه اطلاعات مناظره می کنند ، نظریه تکامل گرایانه شناخته شده ای را که در علم جامعه شناسی از قرن 18 مطرح شده تکرار می کنند:
" تغییرات جاری با توجه به یک مدل مشتق شده از تغییرات گذشته و پیشرفتهای آینده ایجاد می شود ." بنابراین همانگونه که جامعه کشاورزی جای خود را به جامعه صنعتی داد ، جامعه اطلاعات با روشهای انقلابی کمتر یا بیشتری جایگزین جامعه صنعتی خواهد شد .
امروزه طی یک فرآیند جهانی ، کشورها در حال گذر از جامعه صنعتی به پسا صنعتی می باشند و به دلیل ویژگیهای این دوره گذر، تجربه و تحلیل اقتصادی و سیاسی از جامعه اطلاعات بسیار ضروری به نظر
می رسد .
در جامعه صنعتی هر چیزی که توزیع گسترده تری پیدا می کرد، ارزشمندتر می شد و می توانست بر روش زندگی و فرهنگ مردم تاثیر بگذارد و "تولیدات صنعتی" که منجر به سود آوری قابل توجه و اشباع بازارها شده است، باعث شده که از مسائل
پر طرفدار و مورد بحث جامعه شناسان و فلاسفه گردد .
صنعتی شدن ،مردم را از کیستی خودشان محروم ساخت . آقای تافلر این مساله را این گونه بازگو
می کند : " میلیونها نفر از مردم هر روز در یک ساعت مشخص بیدار می شوند به محل کار خود می روند و دستگاهها را همزمان روشن می کنند. سپس در یک لحظه مشخص از محل خود به خانه بازمی گردند و تلویزیون را روشن می کنند و همان برنامه ای را می بینند که همسایه شان می بیند . مردم عادت کرده اند که لباس یکسان بپوشند و یکسان زندگی کنند . "
در اواسط قرن 20 مخصوصاً در محدوده 1970 میلادی ، مفهوم جدیدی به نام جامعه پسا صنعتی یا جامعه اطلاعات شروع به آشکار شدن نمود . این نکته باید مورد توجه قرار بگیرد که منظور از بکار بردن کلماتی مثل "پسا صنعتی" "پسا اقتصادی" و یا "فوق صنعتی" فقط نشان دادن جنبه زمانی (بعد از صنعتی شدن) می باشد و نه ماهیت جامعه جدید. منظور از این جامعه چه نوع جامعه ای است ؟ این جامعه بر پایه چه فناوری استوار می باشد ؟ ساختار جامعه چگونه است ؟ چه مشخصه ای نشانگر ورود به جامعه اطلاعات می باشد ؟ از این قبیل سوالات توسط دانشمندان مشهوری مانند دانیل بل ، مارک پوستر ، مانوئل کاستلز ، آنتونی گیدنز و ... بارها مطرح شده است .
دانیل بل ارائه دهنده نظریه جامعه پسا صنعتی اعتقاد دارد که خلاقیت و نو آوری پایه جامعه جدید می باشند . تغییر فناوریهای بنیادین یک جامعه ، منجر به تغییر ویژگیهای کار در جامعه می شود. جامعه صنعتی ، کار را به یک فرآیند روزمره یکنواخت تبدیل کرده بود ولی همانگونه که ما امروزه مشاهده می کنیم در جامعه اطلاعات ، خلاقیت و کار آفرینی بیشتر از پیش به چشم می خورد .
در ابتدا ضروری به نظر می رسد که معنی "اطلاعات" روشن شود . مسلما از هر گزارش یا دانش جدید تعبیر به اطلاعات کردن امری صحیح نخواهد بود . آقای K.Arrow معتقد است که اطلاعات یک مفهوم ذهنی متضاد با مفهوم "شک " می باشد یعنی اطلاعات چیزی است که سطح شک و ابهام دانش در مورد یک مساله را کاهش می دهد . در جهان معاصر ، اطلاعات تبدیل به یک منبع تولید واقعی و یک محصول مصرفی مهم شده است . این حقیقت اثبات گردیده است که مصرف کننده یا تولید کننده ای موفق تر است که حجم اطلاعات
مربوطه اش بیشتر باشد . امروزه مدیران موفق پولهای هنگفتی را در کسب اطلاعات از وضع بازار رقیبان و اینگونه موارد خرج می نمایند . بر خلاف تولیدات از جنس ماده ، اطلاعات در فر آیند مصرف نابود نمی شود و در ضمن بعد از انتقال اطلاعات به مصرف کننده ، همچنان در دست تولید کننده باقی می ماند ولی یک مشکل واقعی که وجود دارد ، مشخص کردن هزینه بهینه و مناسب اطلاعات می باشد . در محصولات صنعتی ارتباطهایی بین هزینه انجام شده و قیمت محصول تمام شده وجود دارد ولی در امر خرید وفروش اطلاعات ، این معیارها وجود ندارند . تقریبا غیر ممکن می باشد که زمان سپری شده بر روی یک کشف علمی اندازه گیری شود . اگر ما قبول کنیم که اطلاعات خود یک کالاست ، قیمت آن باید برآورد گردد .
نگاه ویژه به اطلاعات به عنوان یک پدیده اقتصادی (قابل داد و ستد) ما را بر آن می دارد که در بعضی از اصول نظریه نئو کلاسیک تجدید نظر نماییم . مدل نئوکلاسیک بر این فرض استوار می باشد که اطلاعات تحت شرایط رقابتی ایده آل ، به صورت یکسان در دسترس همه عوامل بازار علمی صنعتی و ... قرار دارد .ولی این نظریه از واقعیت به دور
می باشد زیرا تحت چنین شرایطی ، هیچگاه نوآوری به وجود نمی آید . این باور که به وقوع پیوستن جامعه اطلاعات جهانی و گسترش شبکه جهانی منجر به دسترسی برابر به اطلاعات می شود ، کاملا اشتباه است . فقط اطلاعات عمومی می تواند در دسترس همگان و به صورت رایگان قرار گیرد .
در بخش بعدی مقاله ، جهت آشنایی خوانندگان محترم با بعضی از نظریه های مطرح شده در زمینه جامعه اطلاعات ، تعدادی از این نظریه ها بر گرفته از کتاب پروفسور فرانک وبستر به نام "نظریه های جامعه اطلاعات"[1] ، آورده می شود .
2- نظریه های جامعه اطلاعات :
به طور تحلیلی ، پنج تعریف از جامعه اطلاعات که هر یک معیارهایی را برای تعریفی جدید ارائه می دهند ، قابل تشخیص است . این تعاریف عبارتند از :
1- فناورانه
2- اقتصادی
3- شغلی
4- فضایی
5- فرهنگی
البته متقابلا نیازی نیست که اینها منحصر بود باشند ، اگر چه بععضی از نظریه پردازان بر یک یا چند عامل از عوامل بالا در طرح سناریوهای ویژه خود تاکید داشته اند .
فناورانه :
عمومی ترین تعریف از "جامعه اطلاعات" بر نو آوری چشمگیر فناوری تاکید می کند . به خاطر اینکه امروزه کار گذاشتن کامپیوتر در ماشینهای تحریر ، در اتومبیلها ، خوراک پزها ، ساعتها ، ماشین آلات کارخانه ها ، تلویزیونها ، اسباب بازی بچه ها و ... عملی و از نظر اقتصادی میسر شده ، این نظر، گاه چنین نتیجه گیری می کند که بی شک جنبش اجتماعی آنچنان عظیمی رو در روی ماست که ما را به دوره نوینی وارد خواهد کرد .
اقتصادی :
امروزه شاخه ای فرعی در اقتصاد تاسیس شده که به مسائل اقتصاد اطلاعات می پردازد . آقای مک لاپ بنیانگذار تعریف جامعه اطلاعات در چار چوب اقتصادی کوشیده تا صنعت اطلاعات آماری توصیف کند . او 5 گروه وسیع صنعت تشخیص داد که عبارتند از :
الف) آموزش و پرورش
ب) رسانه های ارتباطی
ج) ماشینهای اطلاعات
د) خدمات اطلاعات
ه) دیگر فعالیتهای اطلاعات
در بررسی این نوع مقولات می توان ارزشی اقتصادی به هر کدام از آنها داد و مشارکت آنها را در تولید ناخالص ملی ردیابی کرد اگر روند اینها در تولید ناخالص ملی ، بخشی رو به افزایش را نشان دهد ، آن گاه می توان ادعا کرد که ظهور تدریجی اقتصاد اطلاعات در حال شکل گرفتن است . این دقیقا همان چیزی است که مک لاپ در تحقیق اولیه خود اعلام کرد که بر اساس محاسبات 29 درصد از تولید ناخالص ملی ایالت متحده در 1985 متعلق به صنایع دانش بود .
شغلی:
مقیاسی را که برای پیدایش "جامعه اطلاعات " دگرگونیهای شغلی را مورد توجه قرار می دهد ، مقیاسی رایج است . مارک پورات چنین محاسبه کرد که تا پایان دهه 60 کمتر از نیمی از نیروی کار در ایالت متحده در "بخش اطلاعات " مشغول بودند یعنی رشد تقریبا 50 درصدی در طول یک قرن که طی آن اشتغال در بخش کشاورزی تنزل پیدا کرد و حرفه های اطلاعات به طرز چشمگیری گسترش یافت .
فضایی :
این مفهوم از "جامعه اطلاعات " در عین حال که از جامعه شناسی و علم اقتصاد استفاده می کند در هسته خود تاکید مشخص جغرافیا دانان را بر روی مساله فضا دارد . در اینجا تاکید اصلی بر روی شبکه های اطلاعات است که مکانها را بهم متصل می کنند و متعاقبا تاثیرات چشمگیری بر روی برنامه ریزیهای زمانی و مکانی دارند .
فرهنگی :
با تاملی کوتاه درباره پیچیدگیهای مد لباس ، مو و آرایش یعنی پیچیدگی شیوه هایی که از طریق آنها ما خود را برای نمایش روزانه می آراییم می توان به خوبی درباره اینکه معاشرت اجتماعی امروزه شامل حجم عظیم تری از محتوای اطلاعات نسبت به گذشته است ، آگاه شد .
3- تقسیم بندی نظریات :
تاکید بر تقسیم عقاید ، با توجه به تفسیرهای متغیری که با آنها روبرو خواهیم شد ، مهم می باشد. از یک طرف ، کسانی بر این باورند که در دوران اخیر شاهد پیدایش "جامعه اطلاعات " هستیم که از همه انواع جوامع حال وگذشته متمایز است . از طرف دیگر متحققانی وجود دارند که گر چه اهمیت خاص اطلاعات را در دوران مدرن تصدیق می کنند ، اما براین نظر پای می فشارند که این ویژگی کانونی دوران حاضر ، تداوم همان گذشته است . نظریه پردازانی که اعلام می کنند نوع جدیدتری از جامعه از دل گذشته بیرون آمده عبارتند از :
* پساصنعتی گرایی (دانیل بل و هوادارانش )
* پسا مدرنسیم ( ژان بودر یار ، مارک پوستر)
* تخصصی شدن انعطاف پذیر (مایکل پایور ، چارلز سیبل ، لاری هیرش هورن )
* شیوه اطلاعات تحول (مانوئل کاستلز )
و نظریه پردازانی که بر تداوم تاکید می ورزند عبارتند از :
* نو مارکسیم (هربرت شیلر )
* نظریه نظارت (میشل آگلیتا ، آلن لیپیتنز)
* انباشته انعطاف پذیر (دیوید هاروی )
* دولت ملی و خشونت (آنتونی گیدنز )
* حوزه عمومی (یور گن هابر ماس ، نیکو لاس گارنهام )
4- اجلاس جهانی جامعه اطلاعات (WSIS) :
آنچه که در بالا عنوان شد نشان از یک جنبش بین جامعه شناسان مبنی بر ظهور یک جامعه جدید بود و همه نظریه های مطرح شده در بالا به نوعی تأکید بر این مسأله مهم بود. اهمیت بررسی در مورد فرا رسیدن ‹‹ عصر اطلاعات›› و پدید آمدن ‹‹ جامعة اطلاعات››، که اواخر دهة 1960 تحت تأثیر برخی از مطالعات جدید اقتصادی درباة افزایش سهم معرفت‌ها و اطلاعات در تولید ناخالص ملّی و همچنین تمام کارها و فعالیتهای مربوط به آنها در اشغال ملّی کشورهای پیشرفتة صنعتی، در سطح بررسی‌ها و پژوهشهای دانشگاهی طرف توجه قرار گرفته بود، در دهه‌های 1970 و 1980 در چگونگی سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های بعضی از این کشورها و به ویژه ایالات متحدة آمریکا و ژاپن و فرانسه نیز تأثیر گذاشت. به گونه‌ای که وزارت بازرگانی ایالات متحده در سال 1977، یک گزارش نه جلدی راجع به ‹‹ اقتصاد اطلاعات›› منتشر کرد و سال بعد در فرانسه، گزارش معروف ‹‹ اطلاعاتی سازی جامعه››، که به پیشنهاد رئیس جمهوری وقت فرانسه تهیه و تدوین گردیده بود، انتشار یافت. دو سال پس از آن، در ژاپن نیز نتایج نخستین مطالعات مربوط به نقش اطلاعات در زندگی اجتماعی آیندة این کشور، در کتابی با عنوان‹‹ جامعة اطلاعات››، منتشر شد. از اوایل دهه 1990 با پیشرفت و گسترش شبکه ها و بزرگراههای اطلاعاتی جدید الکترونی و افزایش کاربرد تکنولوژیهای نوین ارتباطی در سراسر جهان ، مسائل بین المللی ناشی از آنها اهمیت خاصی پیدا کرده اند.[2].
نظریات مطرح شده در زمینه جامعه اطلاعات در میان جامعه شناسان ، گسترش بزرگراههای اطلاعاتی و تغییرات به وجود آمده در روند زندگی در جوامع مختلف، جامعه جهانی را بر آن داشت که در آستانه قرن 21 اجلاسی جهانی تشکیل دهند.
اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعات که در روزهای 10 تا 12 دسامبر 2003 (19 تا 21 آذر 82 )
با شرکت رهبران کشورها، نمایندگان بخش خصوصی و نمایندگان جامعه مدنی در ژنو برگزار شد، یکی از مهمترین رویدادهای بین المللی سالهای آغاز قرن 21 به شمار می رود.
اینک دنیا به نتایج اجلاس تونس 2005 ، غایت آمال و اندیشه های نظریه پردازان معروف جامعه اطلاعات و کلیه طرفداران حاکمیت ICT بر جوامع، چشم دوخته است .
در این مقطع حساس از زمان ، سران کشورها مسؤلیت زیادی بر دوش خود دارند تا بتوانند پایه های این جامعه جدید را درست بنیان نهند.
در پایان به بخشی از سخنان آقای "یوشیو اوتسومی" دبیر کلّ "اتحادیه بین المللی ارتباطات دور" و رئیس کمیته عالی سازماندهی اجلاس جهانی ژنو، در جلسه افتتاحیه اشاره می کنم، ایشان خطاب به شرکت کنندگان گفت:
...ایجاد جامعه اطلاعات ، امکانات مناسبی برای پیشرفت و صلح پدید می آورد و همکاری و همبستگی شما می تواند در زمینه "اصول اساسی" جامعه اطلاعات و "برنامه عمل" ضروری مربوط به آن برای استفاده از نیروی تکنولوژیهای نوین اطلاعات و ارتباطات در جهت ریشه کنی فقر و ایجاد جهانی عادلانه تر، رفاه آمیزتر و مسالمت آمیزتر، یک تفاهم مشترک پدید آورد...
اینک باید چشم به آینده دوخت تا ببینیم که آیا تحقق جامعه اطلاعات می تواند زندگی اقوام مختلف بشر را از این فشارها و استرسهای زاییده ظهور جامعه صنعتی برهاند .
به هر حال یک سؤال اساسی پیش روی ماست که ما چه سهمی در نیل به سوی جامعه دانایی محور خواهیم داشت؟
مراجع:
[1]نظریه های جامعه اطلاعاتی/ فرانک وبستر؛ ترجمه مهدی داودی . _ تهران: وزارت امور خارجه،1382
[2] اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی/ کاظم معتمد نژاد - تهران : مرکز پژوهشهای ارتباطات، 1382
Webster 1995, stehr 1994, lash&urry 1994 1
کارشناس معاونت فنی دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی
asoozangar@yahoo.com
- ۸۴/۰۲/۱۲
