جهان مجازى در گفت و گو با دکتر شهشهانی
یک فضاى نه چندان حقیقى که راه را براى ارتباط شما با جهان هموار کرده است، بله درست فهمیدید، صحبت از شبکه جهانى اینترنت است؛ هزارتوى بى سرانجامى که از انباشت داده ها و دیتاهاى از همه رنگ شکل گرفته و کاربر کنجکاو را به دریچه هاى ناتمام خود مى کشد. ارتباطات الکترونیک نیز در ایران مانند بسیارى از فرآورده هاى مدرنیته زود آمد و دیر فهمیده شد.با این حال همین اندک آگاهى و درک زیربنایى از این دستاورد مهم تکنولوژى در ایران مرهون تلاش چند چهره انگشت شمار عرصه جامعه اطلاعاتى و ارتباطات الکترونیک است.
سیاوش میرشمس شهشهانى یکى از این چهره ها و از مهمترین آنها است.
«در مدل استاندارد ارتباطات الکترونیک، هفت لایه ارتباطى در نظر گرفته شده است که دو لایه اول آن لایه هاى فیزیکى و زیربنایى هستند، دو لایه بعدى به شیوه ارسال داده ها و کنترل آنها اختصاص دارند و سه لایه آخر لایه هاى ملموس و کاربردى براى کاربران عمومى هستند. مشخصه فنى متمایزکننده اینترنت از سایر شیوه هاى ارتباطى، در لایه هاى میانى (سوم و چهارم) متجلى مى شود. مجموعه قراردادهاى ارتباطى موسوم به TCP/IPکه از نظر فنى تعریف کننده اینترنت شناخته مى شود، دقیقاً مربوط به این دو لایه است. به بیان دیگر، لایه هاى زیربنایى مشابه ممکن است براى قرارداد ارتباطى غیر از اینترنت مورد استفاده قرار گیرد و نیز کاربردهاى مشابه آنچه امروز از اینترنت سراغ داریم، ممکن است برپایه قراردادهاى ارتباطى غیراینترنت بنا گردد. قرارداد خاص TCP/IP به سبب انعطاف پذیرى، استفاده از استانداردهاى باز و غیرانحصارى و سایر مزیت هاى فنى تسهیلات شگفت آورى در امر انتقال داده ها ایجاد کرده که موجب همه گیر شدن استفاده از اینترنت و گسترش و نوآورى هاى متنوع در حوزه هاى کاربرد آن شده است. تمایل جهانى به استفاده از این کاربردها به نوبه خود گسترش عظیمى را در زیربناى فیزیکى ارتباط اینترنتى ایجاب کرده است. فراگیر شدن کاربردهاى اینترنت موجب شده است که گاهى در اذهان عمومى «اینترنت» با کل «فناورى اطلاعات و ارتباطات» (ICT) مترادف فرض شود. اما شایان تأکید است که رسالت WSIS بسیار فراتر از اینترنت تعریف شده است. همه مسائل جامعه اطلاعاتى یا فناورى اطلاعات و ارتباطات موضوع اینترنت نیست. این مطلب در قطعنامه هاى WSIS صراحت دارد و توجه کار گروه راهبرى اینترنت (WGIG) فقط معطوف به اینترنت است. شهشهانى این توضیحات و اطلاعات را در فضایى مى گوید و مى نویسد که تجربه شنیدن و خواندن در مبانى ارتباطات الکترونیک را نداشته است و به راستى که جامعه ایرانى در استفاده از فناورى، پیشرو و در پرداخت به مبانى آن ایستا بوده است. سیاوش شهشهانى درباره عضویت ایران به عنوان یکى از ۴۰ کشور گروه حاکم بر اینترنت، مى گوید: «کار گروه تشکیل شده از نماینده دولتها، بخش خصوصى و جوامع مدنى در سراسر دنیا هستند که نماینده ایران نیز از بخش دولتى به عضویت این کار گروه درآمده است. با توجه به اینکه بیشتر کشورهاى در حال رشد و جهان سوم در تأمین هزینه هاى شرکت در این نشست با مشکل مواجه هستند بنابراین برحسب اتفاقى که در کشورهاى جهان سوم رخ داده است بیشتر، نمایندگان دولتى در این نشست ها شرکت مى کنند و نمایندگان بخش خصوصى و جامعه مدنى در این کشورها به دلیل هزینه هاى سنگین، حضور پررنگى در این زمینه ها ندارند. در صورتى که باید بدانیم بخش دولتى نمى تواند نماینده کاملى در زمینه سیاستگذارى براى اینترنت باشد. چرا که در بیشتر کشورهاى رشد یافته بخش هاى خصوصى و جوامع مدنى نقش اساسى در این زمینه ایفا مى کنند.»
و اما پیشینه تحصیل و تحقیق سیاوش شهشهانى که شصت و سومین سال زندگى اش را پشت سر مى گذارد قطعاً و یقیناً ارتباطات الکترونیک نیست و در زمان تحصیلات او هنوز جهان با چنین تحول شگرفى در عرصه ارتباطات مواجه نبوده است. سیاوش میرشمس شهشهانى دهم خرداد ۱۳۲۱ در تهران به دنیا آمده، تحصیلات متوسطه را در بهترین مدارس آن زمان، اندیشه و هدف پشت سر گذاشته و در مطابق با تقویم تحصیلى اش درست در هجده سالگى ایران را براى ادامه تحصیل به مقصد میشیگان آمریکا ترک کرده است. شهشهانى در کالج هوپ میشیگان ریاضیات مى خواند و براى دوره کارشناسى ارشد و دکترا به دانشگاه برکلى در ایالت کالیفرنیا مى رود و در بیست و هفت سالگى از رساله دکترایش با عنوان «نظریه سرتاسرى معادلات دیفرانسیل» دفاع مى کند و موفق به اخذ درجه دکتراى ریاضیات از دانشگاه برکلى مى شود. جوان با استعداد در همان ایالت و دانشگاه فرصت رشد مى یابد و نزدیک به پنج سال مداوم در دانشگاه هاى برکلى، نورث وسترن، ویسکانسین و میشیگان تدریس مى کند. سال ۵۳ به ایران بازمى گردد و بلافاصله به عضویت هیأت علمى دانشگاه صنعتى شریف درمى آید و در کمتر از ۵ سال به مرتبه استادى این دانشگاه مى رسد. سالها تدریس ریاضى در دانشگاه و در سطوح عالى تحصیلى و نیز مسؤولیت هاى اجرایى و نظارتى در دانشکده علوم ریاضى، مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و پژوهشکده دانش هاى بنیادى و تألیف مقالات علمى متعدد و ترجمه کتبى در حوزه تخصصى اش همه کوله بارى نیست که سیاوش شهشهانى از گذشته با خود آورده است. او همپاى فناورى اطلاعات و پیدایش ارتباطات الکترونیک یافته هاى علمى خویش را به دانش امروزین پیوند داده و به سرعت جایگاه ویژه اى در تحلیل و برنامه ریزى ارتباطات الکترونیک ، اینترنت و زمینه دامنه ها (DOMAIN) در ایران مى یابد و نقش سازنده خود را در گسترش مطالعات و تحقیقات جامعه اطلاعاتى ایران تثبیت مى کند به گونه اى که در عرصه هاى عمومى سیاوش شهشهانى را امروزه بیشتر از آنکه با ریاضیات بشناسند، با جهان رسانه هاى الکترونیکى و زمینه دامنه ها بازشناسى مى کنند. او نقش بسزایى در شکل گیرى انجمن ها و نهادهاى مرتبط با دانش ارتباطات و اطلاعات نوین داشته است. از آن جمله است عضویت او در هیأت مؤسس انجمن ایرانى مطالعات و تحقیقات جامعه اطلاعاتى ایران.
و سرانجام نخستین مجمع عمومى «انجمن ایرانى مطالعات جامعه اطلاعاتى» برگزار شد و طى آن به ترتیب «دکتر کاظم معتمدنژاد»، «دکتر سیاوش شهشهانى»، «دکتر مهدى محسنیان راد»، «دکتر یونس شکرخواه»، «مهندس نصرالله جهانگرد»، «دکتر شهیندخت خوارزمى» و «دکتر على اکبر جلالى» به عنوان اعضاى اصلى هیأت مدیره برگزیده شدند. با این حال شهشهانى نقد درون گروهى را نیز از یاد نبرده و به نحوه عضوگیرى انجمن اعتراضاتى نیز دارد:
«مطابق اساسنامه شرط عضویت پیوسته، داشتن حداقل درجه کارشناسى ارشد در رشته علوم ارتباطات، فناورى اطلاعات و علوم وابسته ذکر شده است. این موضوع به نظرم جاى بحث دارد. افراد در سن ۱۸ یا ۱۹ سالگى در کنکورى شرکت مى کنند و هیچ معلوم نیست درچه رشته اى قبول مى شوند، آیا به آن علاقه دارند یا خیر.
به همین دلیل براى کنکور در مقاطع بالاتر در بعضى رشته ها مثلاً در رشته ریاضى نوع مدرک کارشناسى مهم نیست. حال با فرض اینکه دنیا مدام درحال تغییر است و تمایلات افراد نیز عوض مى شود دیگر شرط داشتن لیسانس یا فوق لیسانس در یک رشته خاص براى عضویت در یک جمع یا یک انجمن درست نیست. بخصوص درمورد ارتباطات و جامعه اطلاعاتى که مباحثى به شدت میان رشته اى هستند. هرکس ممکن است باتوجه به علاقه اش به مباحث مرتبط با اینترنت و جامعه اطلاعاتى روى آورد. همچنین اگر کلیات و اهداف انجمن که در اساسنامه آمده است دقت کنید مثلاً آنجا که گفته شده: «به منظور کمک به گسترش و پیشبرد توانایى هاى علمى در زمینه ارتباطات و اطلاعات و توسعه کیفى نیروهاى متخصص و بهبود سطح آموزشى و پژوهشى دانشگاهها و...» مى بینید این موارد شبیه اساسنامه یک مؤسسه پژوهشى یا یک دانشگاه است. به نظرم باید نقش انجمن را فراتر از اینها ببینیم. انجمن مى تواند سکویى باشد براى بحث هاى بین رشته اى درمورد جامعه اطلاعاتى، چون دراین باره در کشور ما خیلى کم بحث و دیالوگ داریم. این موضوع به همه اقشار جامعه مرتبط است.»
شهشهانى درباره نقش دولت در زمینه نظارت اطلاعاتى معتقداست: «به نظرم عده زیادى هنوز متوجه نشده اند که جریان اطلاعات موضوعى نیست که دولت بتواند به راحتى آن را اداره و کنترل کند یا حتى مطلوب باشد که چنین کند. اساساً یکى از مسائلى که درجامعه اطلاعاتى مطرح است رابطه دولت و مردم است که دراین جامعه دچار دگرگونى مى شود. جامعه اطلاعاتى چه بخواهیم و چه نخواهیم همه کشورها را به سمت یک فرایند دموکراتیک سوق مى دهد. دراین شرایط چنین انجمن هایى مى توانند بسیار مؤثر باشند و براى مثال رابطه جدید دولت و مردم را تسهیل کنند.»
و اما ثبت دامنه «ir» نیز مرهون تلاشهاى سیاوش شهشهانى بود.
دکتر شهشهانى عضو پژوهشگاه دانش هاى بنیادى و واحد ثبت دامنه ir، دانشگاه صنعتى شریف نیز هست. درباره دامنه هاى جدید و تغییرات ماهیتى آنها مى گوید: «تب رقابت براى ثبت دامنه هاى کوتاه و به یاد ماندنى که در سال هاى آخر قرن بیستم به اوج خود رسیده بود به نظرمى آید در میانگین جهانى فروکش کرده باشد. زمانى که تجارت الکترونیک محدود به تعدادى شرکت هاى پیشرفته بود و امکان این وجودداشت که فرد نشانى اینترنتى چند شرکت موردنیاز خود را به ذهن بسپارد یا یادداشت کند مدتى است سپرى شده است. اکنون استفاده کنندگان اینترنت عمدتاً از جایگاههاى جست وجو مانند google براى یافتن نشانى سازمان هاى ارائه کننده خدمات موردنظر استفاده مى کنند و موضوع حائزاهمیت براى یک وب گاه ظاهر شدن آن در صفحات اول یک جست وجو است. بسیارى اوقات یک دامنه کوتاه این نیاز را برآورده نمى کند.» ولى سیاوش شهشهانى دغدغه هاى نخستین دانش اندوزى اش را هرگز از یادنبرده و تدریس در دانشگاه و غور در دانش ریاضى را همچون گذشته دنبال کرده و پایگاه دانشگاه شریف را حفظ کرده است: «سى سال پیش که بنده به این دانشگاه آمدم، جالب است بدانید ۱۶ سال طول کشید تا من اولین بار یک درس کاملاً تخصصى در رشته خودم تدریس کردم! آن زمان علم ریاضى جدید در ایران خیلى نوپا بود و ازما بیشتر انتظارمى رفت که بتوانیم یک دوره «لیسانس» را به نحو آبرومندى تدوین کنیم، که به نظرمى رسد موفق هم شدیم و شما مى دانید فارغ التحصیلان رشته ریاضى دانشگاه صنعتى شریف را همه مى شناسند و قبول دارند... آن زمان این ارزش بود؛ اما امروز انتظارى که از اساتید و بخصوص اساتید جوان مى رود این است که بتوانند در زمینه هاى تحقیقاتى و پیشبرد تحصیلات تکمیلى مؤثر و مفید باشند.
درحال حاضر معیارهاى ارتقاى اساتید در دانشگاهها، یک سرى معیارهاى عددى و ازپیش تعریف شده است که حتى در کشورهاى خیلى پیشرفته تر از ما همچنین روشى براى گزینش و ارتقاى استاد وجودندارد. در این معیارهاى ازپیش تعیین شده، مهمترین مؤلفه اى که فراموش شده و درنظر نمى آید، ویژگى هاى فردى اساتید در شناخت مسائل مهم و کلیدى گریبانگیر دانشگاه و جامعه و همچنین میزان خلاقیت او در حل مسائل خارج از ضوابط و سازوکارهاى موجود است. درهمین دانشگاه ما هم اگر شما بیایید بررسى کنید، عده اى از مؤثرترین اساتید این دانشگاه، خیلى نمره آور نیستند. ازنظر ضوابط ارتقا... و برعکس بعضى از افراد نمره آور، بود و نبودشان منشأ اثرى نبوده است!» سیاوش شهشهانى همچنان که در مبانى نظرى ارتباطات الکترونیک صاحبنظر دیدگاه است، اندیشه ها و دل مشغولى هاى ویژه اى نیز در باب دانش ریاضى دارد: «درحال حاضر هیچکدام از ریاضیدانان تراز اول دنیا هیچ اثر مهمى در فلسفه ریاضى ندارند و دغدغه اصلى شان فلسفه نیست؛ حداکثر در مصاحبه ها و مقالات به صورت پراکنده حرف هایى مى زنند و فقط یک مجله به صورت اختصاصى به فلسفه ریاضى مربوط مى شود که فقط سه شماره از آن در سال منتشر مى شود. ریاضیدانان بعد از قرن نوزدهم به آرامشى نسبى رسیده بودند، ریاضیات مسیرى هنجارى را طى مى کرد و احتمالاً ما اکنون در آستانه تغییرات درونى عمده اى در ریاضیات هستیم که شاید ده، بیست سال دیگر فلسفه ریاضى را شکوفا کند...
مروری بر سوابق دکترمیرشمس شهشهانى
سیاوش میرشمس شهشهانى متولد ۱۰ خرداد ۱۳۲۱ در تهران
- دوره اول متوسطه در دبیرستان اندیشه ۱۳۳۳ - ۳۶
- پایان تحصیلات متوسطه در دبیرستان هدف ۱۳۳۶ _ ۳۹
- شروع دوره کارشناسى ریاضیات در کالج هوپ، میشیگان، آمریکا ۱۳۳۹
- ادامه دوره کارشناسى ریاضیات در دانشگاه کالیفرنیا، برکلى، آمریکا ۱۳۴۰ _ ۴۳
- شروع دوره تحصیلات تکمیلى در دانشگاه کالیفرنیا، برکلى ۱۳۴۳
- دریافت درجه دکترى، تحت راهنمایى استیو اسمیل ۱۳۴۸
عنوان رساله: نظریه سرتاسرى معادلات دیفرانسیل
مرتبه دوم عادى روى خمینه ها
- تدریس در دانشگاه کالیفرنیا، برکلى ۱۳۴۸ - ۴۹
- استادیار دردانشگاه نورث وسترن، ایلینوى، آمریکا ۱۳۴۹ _ ۵۰
- استادیار در دانشگاه ویسکانسین، مدیسن، آمریکا ۱۳۵۰ _ ۵۲
- استادیار در دانشگاه میشیگان، ان اربر، آمریکا ۱۳۵۲ _ ۵۳
- عضویت در هیأت علمى دانشگاه صنعتى شریف ۱۳۵۳
- رتبه استادى در دانشگاه صنعتى شریف ۱۳۵۸
- رئیس دانشکده علوم ریاضى دانشگاه صنعتى شریف ۱۳۶۴ _ ۶۷
- رئیس بخش ریاضى مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و ریاضیات ۱۳۶۸ _ ۷۳
- عضویت در هیأت تحریریه نشر ریاضى ۱۳۶۷
- مدیرمسؤول نیم سالانه «نشر ریاضى» از ۱۳۷۰
- رئیس بخش ریاضیات مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و ریاضیات ۱۳۶۸ _ ۷۳
- قائم مقام مرکز تحقیقات فیزیک نظرى و ریاضیات از ۱۳۶۸
- قائم مقام پژوهشگاه دانش هاى بنیادى ایران
- عضو هیأت مؤسس انجمن ایرانى مطالعات و تحقیقات جامعه اطلاعاتى
- مسؤول ثبت دامنه هاى ir
- عضو گروه زبان و رایانه در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسى
- چهره برگزیده رشته ریاضى در سومین همایش چهره هاى ماندگار
- نگارش مقالات متعدد در زمینه دامنه (domain) اینترنتى، ارتباطات الکترونیک، ریاضى و...
- تألیف و ترجمه کتبى در حوزه هاى تخصصى خویش همچون «توپولوژى از دیدگاه حساب دیفرانسیل» اثر جان میلز و «نظریه اعداد» نوشته آندره ویل.
- ۸۴/۱۱/۱۳